संस्कृतचा तो जर्मन वेडा

मॅक्स मूलर- विख्यात संस्कृत विद्वान 

संस्कृतचा तो वेडा लंडनमध्ये लोकांच्या मेहरबानीवर टिकून होता. आर्थिक परिस्थितीही अशी नव्हती की, आरामात राहून संशोधन करावं.कसं तरी जहाजात बसून पहिल्यांदा समुद्र दर्शन करत लंडनमध्ये पोहोचला होता. त्यानं ऐकलं होतं की, लंडनमधल्या ग्रंथालयांमध्ये संस्कृत ग्रंथ पाहायला मिळतील. 1846 चं साल सुरू होतं. संस्कृतचा देश असलेल्या भारत देशावर ब्रिटिश व्यापाऱ्यांची ईस्ट इंडिया कंपनी राज्य करत होती आणि युरोपमध्ये सगळ्यांना ठाऊक होतं की, ही कंपनी भारतातून बहुमूल्य वस्तू लुटून आपल्या देशात आणत होती. त्यात संस्कृतच्या जुन्या-पुराण्या ग्रंथांचाही समावेश होता. लंडनमध्ये पंधरा दिवस राहून आपल्याला हव्या त्या ग्रंथांवर अभ्यास करून परत जायचं, या इराद्याने आलेला तरुणाला महिना उलटून गेला तरी आपले ध्येय खूपच दूर आहे, याचा साक्षात्कार झाला. लीडेनहॉल स्ट्रीट स्थित लाइब्रेरीमध्ये संस्कृतचा एकादा गद्य-पद्याचा तुकडा जरी मिळाला तरी त्याला  ते समजून घ्यायला कित्येक तास लागायचे. पण त्यातून एक वेगळाच आनंद मिळायचा. आजूबाजूच्या लोकांना जे अजिबात माहीत नाही, ते आपल्याला ठाऊक आहे, याचा आनंद खरा तर वेगळाच असतो.
लंडनमध्ये पाऊल टाकले, तेव्हा त्याच्या खिशात जेमतेम फक्त पंधरा दिवस पुरतील ,एवढेच पैसे होते,पण लोकांच्या मदतीमुळे कसा तरी महिना काढता आला. आता पुढे काय? पण आतापर्यंत ज्या ज्या लोकांनी अप्रत्यक्षपणे मदत केली आहे, त्यांचे आभार तर मानावे लागणारच होते. ज्या दिवशी खायचे वांदे होतील, त्यादिवशी परत जर्मनीला जायचं,पण तोपर्यंत संस्कृतमधलं जितकं जाणून घेता येईल,तितकं घ्यायचं असा त्याचा इरादा पक्का होता. जर्मनीला माघारी परतायचा दिवस कधी येईल, सांगता येणार नव्हतं, म्हणून त्याने आपल्या मदतगारांना भेटून घेण्याचं ठरवलं. अशातलेच एक मदतगार होते, बेरोन बनसेन. ते मूळचे जर्मनचे असले तरी प्रुशियन साम्राज्याचे कुटनीतीतज्ञ होते. त्या युवकाने विचार केला की, राजदूत आहेत, मोठी असामी आहे, भेटणं सभ्यपणाचं आहे, म्हणून तो भेटायला गेला. विद्वान असलेले बेरोन बनसेन त्याच्याशी मोठ्या उत्साहाने भेटले. त्याला इतकी मोठी व्यक्ती एका सामान्य युवकाशी अशी भेट देईल,याची कल्पनाही नव्हती.बनसेन यांना ठाऊक होतं, हा तरुण संस्कृतमध्ये काहीतरी शोधतो आहे. विषय निघाला आणि ऋग्वेदची चर्चा झाली. बनसेन यांनी सांगितलं की, ते त्यांच्या तरुणपणी त्यांचं एक स्वप्न होतं-भारतात जाणं आणि ऋग्वेद पाहणं, वाचणं- समजून घेणं, पण कामाच्या व्यापात ते राहूनच गेलं. त्यांचं पुढचं संपूर्ण आयुष्य युरोपातच अडकून पडलं. वय थकत गेलं आणि आता या वयात कसं जाणार भारतात आणि कसं शिकणार संस्कृत? शेवटी ते स्वप्नच राहिलं.
तो तरुण आपल्या यजमानाचं संस्कृत प्रेम पाहून चकित झाला.बनसेन यांच्याही आनंदाला पारावर उरला नव्हता की, असा कुणी तरुण ,जो आपल्यासारखाच आहे आणि संस्कृतच्या शोधासाठी आपला देश सोडून या देशात आला आहे. त्याला ऋग्वेदबाबत माहिती आहे. बनसेन अगदी मोकळ्या मनानं म्हणाले, तुला माहीत आहे का, या जगातला पहिला ग्रंथ ऋग्वेद आहे.आणि तू ऐकलं आहेस का,त्याचा पहिला जादुई श्लोक -'ॐ अग्निमीले पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम्। होतारं रत्नधातमम्' आहे. (हे अग्नि स्वरूप परमात्मा,या यज्ञाद्वारा मी आपली साधना करत आहे. सृष्टी अगोदरदेखील आपणच होतात आणि आपल्या अग्निरूपामुळेच सृष्टीची रचना झाली. हे अग्निरूप परमात्मा, आपण सर्वकाही देणारे आहात. आपण प्रत्येक क्षणी आणि ऋतुमध्ये पुज्यनीय आहात. आपणच आपल्या अग्निरुपाने जगातल्या सर्व जीवांना नकळत सगळ्या वस्तू देणारे आहात...)
लंडनमध्ये दोन संस्कृतप्रेमी मोडक्या-तोडक्या श्लोक आणि त्याच्या अर्थावर खूप काळ चर्चा करत राहिले. बनसेन खास करून ऋग्वेदवर फिदा होते. त्यांची खात्री होती की, हा ज्ञानाचा खजिना जग बदलू शकतो,पण मिळायचा कुठं?बोलता बोलता एक गोष्ट लक्षात आली की, बनसेन यांच्यापेक्षा संस्कृत साहित्याबाबत अधिक माहिती युवकाकडे आहे. दोघांच्या हृदयाच्या तारा जुळल्या. त्या तरुणासाठी बनसेन यांच्या हृदयाचाच नव्हे तर घराचा दरवाजादेखील कायमचा उघडला गेला. तो क्षण तरुणासाठी लाखमोलाचा ठरला. बनसेन यांच्या रूपाने त्याला आणखी एक वडील मिळाले. सख्ख्या वडिलांना  तो अवघा चार वर्षांचा असताना पारखा झाला होता. संपन्नता आणि प्रेम याने बनसेन यांनी त्याला आश्वाशीत केलं. परकं वाटणारं लंडन त्याचं आपलं झालं. मॅक्स मूलर (1823-1900) ने ऋग्वेदवर त्याला समजेल आणि समजावून सांगता येईल, अशा पद्धतीने  गांभीर्याने काम सुरू केलं. त्याला बनसेन यांचे भेटणं म्हणजे प्रत्यक्षात भारत भेटल्यासारखं झालं. पण खंत अशी की, मॅक्स मूलर कधीच भारतात येऊ शकले नाहीत. इंग्रजांकडून त्यांना भारतात पाठवलं गेलं नाही, कारण भारतीय ज्ञानाच्या या प्रशंसक-तपस्वीला कथित श्रेष्ठतम इंग्लंडमधून भारतात पाठवण्याचे त्यांचे काही धोके होते.
संस्कृत आणि भारतीय विद्येवर मॅक्स मूलर यांनी असं काही त्याग आणि समर्पणने काम केलं की, स्वामी विवेकानंदांनीही त्यांना ऋषितुल्य असल्याचं म्हटलं. आज संपूर्ण जग त्यांना संस्कृत उपासक म्हणून ओळखतं. असं सांगितलं जातं की,जेव्हा ग्रामोफोनचा आविष्कार झाला आणि पहिल्या रिकॉर्डिंगसाठी मॅक्स मूलर यांना काही तरी बोलायला सांगितलं गेलं, तेव्हा मूलर यांच्या मुखातून जगातल्या पहिल्या ग्रंथाचा तोच पहिला श्लोक निघाला-ॐ अग्निमीले पुरोहितं...