कथेचे नाव: कर्तव्य

रघुनाथराव त्यांचा मुलगा सुशांत शहरातून गावात आला होता, मात्र ते नेहमीसारखे आनंदी नव्हते. असं का होतंय हे त्यांचं  त्यांनाच समजत नव्हतं. पूर्वी, सुशांत घरी आला की त्यांच्या चेहऱ्यावर हसू फुलायचं, पण यावेळी काहीतरी वेगळं होतं. त्यांच्या पत्नी, सावित्रीचं निधन झाल्यानंतर, नातेवाईक, मित्र आणि शेजाऱ्यांनी दुसरं लग्न करण्याचा सल्ला दिला होता. पण रघुनाथरावांनी कधीच त्या विचाराला थारा दिला नाही. सावित्री गेल्यानंतरही त्यांनी तिची आठवण मनात जपून, सुशांतचं भवितव्य घडवणं हेच आपलं ध्येय ठेवलं. 

शेजारी असणारे त्यांचे जिवलग मित्र माधवराव हेच त्यांचं सर्वस्व होतं. अनेक वेळा रघुनाथराव, माधवरावच्या खांद्यावर डोकं ठेवून सावित्रीच्या आठवणीत हमसून हमसून रडायचे. पण हळूहळू त्यांनी स्वतःला सावरलं आणि एकहाती सुशांतचं संगोपन केलं. त्यांनी त्याला आई-वडील दोघांचा प्रेमाचा अनुभव दिला. शाळा, महाविद्यालय सगळं व्यवस्थित करून, त्यांनी सुशांतला उच्च शिक्षणासाठी शहरात पाठवलं आणि तो आज एक यशस्वी व्यक्ती झाला. सध्या, तो एका मोठ्या कंपनीत सीईओ म्हणून काम करतो आहे आणि आपल्या पत्नी आणि दोन मुलांसह पुण्यात एका आलिशान फ्लॅटमध्ये राहतो आहे.

रघुनाथराव हे गावातल्या तलाठ्याच्या पदावर होते. सुशांत जेव्हा शिक्षणासाठी शहरात गेला, तेव्हा सावित्रीला सुशांतशिवाय घर ओसाड वाटायचं. तो एकुलता एक मुलगा असल्याने, त्याच्याविना सावित्रीची अवस्था वेड्यासारखी होत असे. जेव्हा सुशांत गावात यायचा, तेव्हा सावित्री आणि रघुनाथराव मिळून त्याच्यासाठी चिवडा, लाडू, करंज्या बनवत. सुशांत परत जाताना, सावित्री त्याला प्रेमानं सगळं बांधून द्यायची आणि हसत सांगायची, “बाळा, उपाशी राहू नकोस. अभ्यासात लक्ष दे. तुला मोठा माणूस व्हायचं आहे.”

पण, नियतीला काहीतरी वेगळंच मान्य होतं. सुशांतच्या लग्नाच्या स्वप्नांनी सावित्रीचं जीवन उजळायचं होतं, पण ती त्याआधीच कॅन्सरने ग्रासली गेली. तिने शेवटचा श्वास घेतला आणि रघुनाथरावाला एकटं सोडून गेली. तिच्या निधनानंतर, रघुनाथराव यांनी आपलं आयुष्य मंदिरात जाणं आणि गावभर फेरफटका मारणं यावरच मर्यादित ठेवलं. त्यांना आता फक्त एकच स्वप्न होतं, ते म्हणजे सुशांतला मोठं करणं. 

सावित्री नसली, तरी रघुनाथराव जेव्हा सुशांत गावात यायचा तेव्हा त्याच्यासाठी नेहमी चिवडा,लाडू, करंज्या बनवायला मोठी आई आणि शेजारच्या माईला बोलवत. अशा प्रकारे त्यांनी आपल्या मुलाच्या शिक्षणाची जबाबदारी पार पाडली. 

गावातले लोक नेहमी म्हणायचे, “रघुनाथराव, आता तुमचा सुशांत मोठा झाला आहे, चांगली नोकरी करतो, आता तुम्ही त्याच्यासोबत शहरात जाऊन रहा ना!” हे ऐकून रघुनाथराव हळहळत म्हणायचे, “अरे, माझं गाव, माझं घर आणि इथले लोक सोडून कसं जाऊ? हे घर म्हणजेच माझं आयुष्य आहे. इथेच माझ्या पत्नीचा आत्मा वास करतो. मी कुठेही गेलो तरी तिला सोडून जाऊ शकत नाही.”

पण, या वेळी काहीतरी वेगळं होतं. सुशांत गावात आला आणि यावेळी त्याने आपल्या वडिलांना पुण्यात येऊन राहण्यासाठी आग्रह केला. त्यानंतरची रात्र रघुनाथरावांसाठी खूपच अस्वस्थ करणारी ठरली. त्यांनी विचार केला, आपल्या म्हातारपणात मुलं शहरात काम करत असताना लहान मुलं कोण सांभाळणार? सुशांत आणि त्याची बायको दोघंही नोकरी करत होते. त्यांना कर्ज, मुलांची शाळेची फी आणि इतर जबाबदाऱ्या होत्या. दोघांच्या नोकरीशिवाय कसं चालणार? त्यांना तेव्हा जाणवलं की, आपल्याला मुलांसाठी काहीतरी करायला हवं. ते आयुष्यभर फक्त सुशांतसाठीच जगले होते, मग आता त्याला मदत का करू नये?

दुसऱ्या दिवशी सकाळी त्यांचे मित्र माधवराव त्यांना भेटायला आले आणि म्हणाले, “रघुनाथराव, मी ऐकलं की सुशांत तुम्हाला कायमचं घेऊन जायला आलाय? तुम्ही कधीच गाव सोडणार नाही असं म्हणायचात. मग आता का हा विचार?”

रघुनाथराव उठले आणि माधवरावसोबत मंदिरात निघाले. तेवढ्यात सुशांत त्यांना अडवायचा प्रयत्न करत राहिला, पण रघुनाथराव ऐकायला तयार नव्हते. वाटेत माधवराव बोलू लागले, “अरे रघुनाथराव, हे सगळं सोडून पुण्यात जाऊन तुम्हाला काय मिळेल? तिथे सुनेचा तिरस्कार, पोतऱ्या-पोतींची कळकळ आणि मुलाचं दुर्लक्ष. बघितलंस ना, माझा मुलगाही असंच करतो. तिथे गेल्यावर माझं काय चाललंय? याची देखील चौकशी करत नाही.”

रघुनाथराव शांतपणे माधवराव ऐकत राहिले. ते मंदिरात पोहोचले. देवाजवळ हात जोडले, काहीतरी पुटपुटले आणि मग घरी परतले. माधवरावाने त्यांना विचारलं, “मग, काय ठरवलं?”

रघुनाथराव हसले आणि म्हणाले, “माधवराव, लहानपणी त्याच्या एका हाकेला मी धावत जायचो, मग आता का थांबू? खरं तर, मुलं मोठी झाली की आपणच त्यांना परकं करतो. सुशांत मला घेऊन जायला आला आहे, मी त्याला कसं नाही म्हणू? तो माझा मुलगा आहे. त्याच्यासाठीच तर आजवर मी जगलोय. आज त्यांना माझी गरज आहे, मग मी कसा पाठ फिरवू? आता माझं कर्तव्य आहे की मी त्यांच्यासोबत राहून त्यांना मदत करावी.”

एवढं  बोलून रघुनाथराव माधवरावला निरोप देऊन आपल्या घरात गेले. - मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

सूर्य ग्रहण 2024, 2025 आणि 2026: संपूर्ण माहिती आणि तारखा

खगोलीय घटनांमध्ये सूर्य ग्रहणाला एक विशेष स्थान आहे. यातील दृश्य, वैज्ञानिक महत्त्व आणि लोकांच्या आकर्षणामुळे सूर्य ग्रहणाला जगभरात एक अद्वितीय महत्त्व प्राप्त झाले आहे. सूर्य ग्रहण अत्यंत दुर्मिळ असते, आणि त्यामुळे जगभरातील लोकांच्या मनात याविषयी खूप कुतूहल असते. पृथ्वीच्या विविध भागांमध्ये हे पाहिले जात असल्याने, प्रत्येक ग्रहणाच्या वेळी लोकांचे लक्ष वेधले जाते. या लेखात, आपण येत्या काही वर्षांतील सूर्य ग्रहणांची माहिती आणि त्याच्या तारखा जाणून घेणार आहोत.

सूर्य ग्रहण म्हणजे काय?

सूर्य ग्रहण तेव्हा होते जेव्हा चंद्र पृथ्वी आणि सूर्याच्या मध्ये येतो आणि सूर्याच्या प्रकाशाचा काही किंवा संपूर्ण भाग अडवतो. यामुळे पृथ्वीवर काही वेळेसाठी अंधार पडतो आणि सूर्याचा प्रकाश दिसेनासा होतो. हे दृश्य खूपच मोहक आणि विस्मयकारक असते, म्हणूनच मानव इतिहासातील हे एक अद्वितीय दृश्य मानले जाते.

सूर्य ग्रहणाचे प्रकार

सूर्य ग्रहण चार प्रकारांमध्ये वर्गीकृत केले जाते:

1. *पूर्ण सूर्य ग्रहण*: हे ते ग्रहण आहे जेव्हा चंद्र पृथ्वीच्या जवळ असतो आणि संपूर्ण सूर्याला झाकून टाकतो. या वेळी, दिवसाच्या वेळेस पूर्ण अंधार पडतो आणि वातावरणात अचानक बदल होतो. तापमान कमी होते आणि काही वेळेस प्राण्यांचाही वर्तन बदलतो. संपूर्ण ग्रहणाच्या वेळी 'समग्रता' म्हणावी तशी परिस्थिती निर्माण होते, ज्यात चंद्र सूर्याचा पूर्ण प्रकाश अडवतो.

2. *आंशिक सूर्य ग्रहण*: आंशिक ग्रहणाच्या वेळी चंद्र सूर्याचा केवळ काही भाग झाकतो. हे ग्रहण पूर्ण सूर्य ग्रहणाइतके प्रभावी नसते, परंतु विविध भौगोलिक स्थानांवरून हे ग्रहण आकर्षक दिसते.

3. *वलयाकार सूर्य ग्रहण*: वलयाकार ग्रहण त्या वेळी होते जेव्हा चंद्र पृथ्वीपासून दूर असतो आणि त्यामुळे तो पूर्णपणे सूर्याला झाकू शकत नाही. यावेळी आकाशात सूर्याभोवती एका आगीच्या रिंगसारखा प्रकाश दिसतो. या प्रकारातील ग्रहण विस्मयकारक असून अनेकांनी याला ‘आगाची अंगठी’ म्हणून संबोधले आहे.

4. *हायब्रिड सूर्य ग्रहण*: हे ग्रहण अत्यंत दुर्मिळ असते आणि त्यात एकाच वेळी वलयाकार आणि पूर्ण ग्रहणाचा अनुभव येतो. काही भौगोलिक स्थळांवर ते पूर्ण ग्रहणासारखे दिसते तर काही ठिकाणी वलयाकार ग्रहणाच्या रूपात दिसते.

2024, 2025 आणि 2026 मधील सूर्य ग्रहण

येणाऱ्या काही वर्षांमध्ये अनेक सूर्य ग्रहण लागणार आहेत. त्यातील महत्त्वाच्या तारखा आणि त्याविषयी सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे आहे:

1. 2 ऑक्टोबर 2024: 

हे एक *वलयाकार सूर्य ग्रहण* असेल आणि दक्षिण अमेरिकेत स्पष्टपणे दिसेल. दक्षिण अमेरिका, अंटार्कटिका, प्रशांत महासागर, अटलांटिक महासागर आणि उत्तर अमेरिकेच्या काही भागांमध्ये हे आंशिक ग्रहण म्हणून दिसेल. परंतु भारतात हे ग्रहण दिसणार नाही.

 2. 29 मार्च 2025: 

हा एक *आंशिक सूर्य ग्रहण* असेल, ज्यामध्ये युरोप, आशियाचे काही भाग, आफ्रिका, उत्तर अमेरिका आणि दक्षिण अमेरिकेत हे ग्रहण दिसेल. हे ग्रहण आर्कटिक महासागर आणि अटलांटिक महासागरातही दिसू शकते.

 3. 21 सप्टेंबर 2025: 

या तारखेला लागणारे ग्रहण हे आंशिक सूर्य ग्रहण असेल आणि ऑस्ट्रेलिया, अंटार्कटिका आणि प्रशांत महासागरात याचे दृश्य असेल. ग्रहणाचे हे रूप भारतात पाहता येणार नाही.

4. 17 फेब्रुवारी 2026: 

हा **वलयाकार सूर्य ग्रहण** अंटार्कटिकामध्ये दिसेल. याशिवाय, आफ्रिका, दक्षिण अमेरिका, प्रशांत महासागर, अटलांटिक महासागर आणि हिंदी महासागरात आंशिक ग्रहण दिसेल.

5. 12 ऑगस्ट 2026: 

हे वर्षातील सर्वात महत्त्वाचे ग्रहण आहे कारण हे एक *पूर्ण सूर्य ग्रहण* असेल. हे ग्रीनलँड, आइसलँड, स्पेन, रशिया आणि पोर्तुगालमध्ये दिसेल. आंशिक ग्रहण युरोप, उत्तर अमेरिका, आफ्रिका आणि आर्कटिक महासागरात दिसेल.

सूर्य ग्रहण पाहण्याची काळजी

सूर्य ग्रहण पाहताना डोळ्यांचे रक्षण करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. सूर्याकडे थेट पाहणे धोकादायक असते कारण यामुळे डोळ्यांच्या रेटिनावर गंभीर परिणाम होऊ शकतो. त्यामुळे सूर्य ग्रहण पाहताना विशेष प्रकारचे चष्मे किंवा उपकरणे वापरणे आवश्यक आहे.

 सूर्य ग्रहणाचे वैज्ञानिक महत्त्व

सूर्य ग्रहणाच्या वेळी खगोलशास्त्रज्ञ आणि वैज्ञानिक विविध संशोधन करतात. ग्रहणामुळे सूर्याचा बाह्य भाग - कोरोना - स्पष्टपणे दिसतो, ज्यामुळे त्यावर संशोधन करता येते. तसेच, वातावरणातील बदल, प्राणी आणि पक्ष्यांच्या वर्तनावर होणारे परिणाम यावरही संशोधन केले जाते.

सूर्य ग्रहण ही एक अद्वितीय खगोलीय घटना आहे, जी मानवाला नेहमीच आकर्षित करते. येणाऱ्या काही वर्षांमध्ये जगभरात विविध ठिकाणी ग्रहण पाहण्याची संधी मिळेल, परंतु भारतात ही ग्रहणे दिसणार नाहीत. तरीही, वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून सूर्य ग्रहणाचे महत्त्व अबाधित आहे, आणि प्रत्येक ग्रहण वैज्ञानिकांसाठी एक अमूल्य संधी घेऊन येते.

-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

करीना कपूर खान: २५ वर्षांचा प्रवास, उत्साह आणि वारसा निर्माण करण्याची जिद्द

बॉलीवूडची लोकप्रिय अभिनेत्री करीना कपूर खानने आपल्या चित्रपटसृष्टीतील २५ वर्षांचा प्रवास पूर्ण केला आहे. या प्रसंगी करीना म्हणतात की, त्यांच्यात अजूनही नवोदित कलाकारासारखा उत्साह, जोश आणि उर्मी कायम आहे. करीना बुधवारी 'पीव्हीआरआयएन ओएक्स सेलिब्रेट्स २५ इयर्स ऑफ करीना कपूर खान' या एक आठवड्याच्या चित्रपट महोत्सवाच्या अधिकृत घोषणेसाठी उपस्थित होत्या. या महोत्सवात त्यांच्या चित्रपटसृष्टीतील कामगिरीचा सन्मान करण्यात येणार आहे. २० सप्टेंबर ते २७ सप्टेंबर या कालावधीत हा महोत्सव १५ शहरांतील ३० पेक्षा जास्त सिनेमा हॉलमध्ये साजरा केला जाणार आहे.

करीना कपूरचा उत्साह आजही कायम

करीना कपूर खानने आपल्या २५ वर्षांच्या कारकिर्दीत अनेक मोठ्या हिट चित्रपट दिले आहेत. मात्र, तिच्या या यशस्वी प्रवासाबद्दल ती म्हणते, “असं वाटतंय की कालच मी माझा पहिला शॉट दिला आहे, कारण माझ्यात अजूनही तीच ऊर्जा आहे. माझ्यात अजूनही ती आग, ती इच्छा आणि ती गरज आहे की मी कॅमेरासमोर उभी राहावं.” करीना या महोत्सवाच्या घोषणेसाठी अतिशय उत्साही होती आणि तिला अजूनही विश्वास बसत नव्हता की, तिने आपल्या करिअरच्या २५ वर्षांचा टप्पा पार केला आहे. तिच्या मते, हा महोत्सव केवळ तिच्या चित्रपटसृष्टीतील यशाचा सन्मान नाही, तर तिच्या प्रवासातील विविध काळात केलेल्या चित्रपटांना नव्याने ओळख दिली जाईल.

 "वारसा निर्माण करण्यासाठी नवा दृष्टिकोन हवा"

करीना कपूरने २००० साली जे.पी. दत्ता यांच्या 'रिफ्यूजी' या चित्रपटातून आपल्या अभिनय कारकिर्दीला सुरुवात केली. तेव्हा तिच्यासमोर एकच उद्देश होता – स्वतःला सिद्ध करणे आणि जास्तीत जास्त चित्रपटांमध्ये काम करणे. ती म्हणते, "मी मोठ्या कलाकारांसोबत चित्रपट केले आहेत आणि ते सगळे यशस्वी ठरले आहेत. मात्र, मला माझं करिअर असं आहे ज्यात मी स्वतःला एक अभिनेत्री म्हणून सिद्ध केलं आहे. कारण कलाकाराचं दीर्घायुष्य तेव्हाच शक्य आहे, जेव्हा तो सतत आपली प्रतिभा सिद्ध करत राहतो."

या यशात नशिबाची भूमिका होती, असं करीना मानते, मात्र यशस्वी होण्यासाठी काहीतरी नवीन करण्याची उर्मी असणं महत्त्वाचं असल्याचं ती स्पष्ट करते. "प्रत्येक पाच वर्षांनी मी मागे वळून बघते आणि स्वतःला विचारते की, आता मला काय करायला हवं जेणेकरून मी काहीतरी नवीन करायला प्रयत्न करू शकेन? माझ्यासाठी हा प्रवास फक्त चित्रपटांमध्ये यश मिळवण्याचा नाही, तर एक वारसा निर्माण करण्याचा आहे," ती सांगते.

 कुटुंबाची परंपरा आणि स्वतःचं स्थान

करीना कपूर खान हे हिंदी चित्रपटसृष्टीतील 'कपूर खानदान'च्या वारसदारांपैकी एक आहे. तिच्या आजोबांनी, राज कपूर यांनी हिंदी सिनेमाला नवा आयाम दिला. मात्र, करीना सांगते की, या कुटुंबातील असणं ही जरी अभिमानाची बाब असली, तरी तिला स्वतःचं स्थान निर्माण करायचं होतं. "मी ज्या कुटुंबातून आले आहे, तिथं आव्हानं होती, पण मला नेहमीच वाटलं की, माझ्या कुटुंबासारखं काहीतरी महान करण्याची वेळ आली आहे. जर मी दीर्घकालीन वारसा निर्माण करू शकले नाही, तर माझं टिकणं कठीण होईल," ती म्हणते.

‘पू’ आणि ‘गीत’: अविस्मरणीय पात्रं

करीना कपूरच्या करिअरमध्ये अनेक महत्त्वाचे चित्रपट आणि पात्रं आली. मात्र, दोन पात्रं करीना खासकरून उल्लेख करते – करण जोहरच्या 'कभी खुशी कभी गम' मधील 'पू' आणि इम्तियाज अलीच्या 'जब वी मेट' मधील 'गीत'. करीना सांगते, "जेव्हा आम्ही 'पू'वर काम करत होतो, तेव्हा मी करणच्या सूचनांचं पालन करत होते. मला माहित होतं की हा एक खूप मजेशीर पात्र आहे, पण कोणीही खरं तर विचार केलं नव्हतं की, २५ वर्षांनंतरही या पात्रावर आधारित काहीतरी असेल." 'पू' आजही तिच्या चाहत्यांच्या मनात ताजं आहे.

'टशन' हा चित्रपट करीना खूप महत्त्वाचा मानत होती, पण तिच्या अपेक्षेपेक्षा जास्त लोकांनी 'जब वी मेट' ला पसंती दिली. करीना म्हणते, "मला नेहमीच वाटायचं की 'टशन' कमाल चित्रपट असेल, पण लोकांना 'जब वी मेट' खूप आवडला."

चाहत्यांचं प्रेम आणि पुढील वाटचाल

करीना कपूरने कधीच स्वतःला एक ब्रँड म्हणून पाहिलं नाही. ती सांगते, "मी स्वतःला एक तल्लख कलाकार म्हणून पाहते. माझं काम, माझ्या चित्रपटांवर माझा खूप प्रेम आहे आणि मला वाटतं की, लोकांनी मला जितकं प्रेम दिलं आहे, त्याचं श्रेय मी माझ्या चाहत्यांना देत आहे." करीना आशा व्यक्त करते की ती भविष्यात देखील वेगवेगळे पर्याय निवडेल, ज्यामुळे तिचं काम आणखी नवं स्वरूप घेईल आणि तिचं वारसा निर्माण करण्याचं स्वप्न पूर्ण होईल.

करीना कपूर खानचा हा २५ वर्षांचा प्रवास तिच्या चाहत्यांसाठी प्रेरणादायक आहे. एक नवोदित अभिनेत्री ते एक अनुभवी आणि तल्लख कलाकार म्हणून करीना आजही तिच्या कामात नवी उर्मी घेऊन येते.

कलाकारांची चिंता: एआय-निर्मित चित्रांचा उदय

 कला आणि तंत्रज्ञान यांचं नातं बरंच जुनं आहे, पण कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआय) चा वापर गेल्या काही वर्षांत प्रचंड वाढला आहे. पूर्वी जिथे कलाकार स्वतःच्या हाताने आणि कल्पनाशक्तीच्या जोरावर चित्रं निर्माण करत, तिथे आता एआयच्या मदतीने हे काम काही सेकंदांत करता येऊ लागलं आहे. पण याच नव्या तंत्रज्ञानामुळे अनेक कलाकारांच्या मनात शंका आणि चिंता निर्माण झाली आहे. एआयचा उपयोग करून तयार करण्यात येणाऱ्या चित्रांचा दर्जा आणि त्यातील कलात्मकता याबद्दल चर्चा सुरू आहे.

एआय आणि कला: नवी क्रांती की धोक्याची घंटा?

एआयच्या साहाय्याने चित्र तयार करणे म्हणजे अगदी सोपं झालं आहे. उदाहरणार्थ, जर तुम्हाला "व्हॅन गॉगच्या शैलीतील एक परिदृश्य" हवं असेल, तर फक्त हे वाक्य लिहा, आणि काही सेकंदांत एआय तुम्हाला असं चित्र तयार करून देईल. पूर्वी जे काम तासन्‌तास लागायचं, ते आता क्षणार्धात होतंय. यामुळे अनेकांना या तंत्रज्ञानाची भुरळ पडली आहे. स्टार्टअप्स आणि गुंतवणूकदारांनी यामध्ये अब्जावधींची गुंतवणूक केली आहे. हे तंत्रज्ञान लेख, व्हिडिओ गेम पात्रे, आणि जाहिरातींसाठी ग्राफिक्स तयार करण्याचं एक सोपं साधन म्हणून पाहिलं जातं.

परंतु या प्रक्रियेमुळे अनेक व्यावसायिक कलाकार नाराज आहेत. त्यांना वाटतं की एआय तंत्रज्ञानामुळे त्यांच्या कामाचं महत्व कमी होतंय. एका कलाकाराला चित्रं तयार करताना जी विचारसरणी, कल्पनाशक्ती आणि मेहनत आवश्यक असते, ती या यंत्रणेत नाही. एआयने बनवलेली चित्रं काही क्षणात तयार होतात, पण त्यात कलाकाराची व्यक्तिगत छाप नसते. 

कलाकार आणि एआय: एक आव्हान

कलाकारांची एक प्रमुख चिंता म्हणजे एआय त्यांच्या दृष्टिकोनाला किंवा कल्पनाशक्तीला अचूक स्वरूपात आणू शकेल का? एका सामान्य वापरकर्त्याला एआयने तयार केलेली चित्रं सुंदर आणि आकर्षक वाटू शकतात, कारण त्यांना त्यातील बारकावे कदाचित लक्षात येणार नाहीत. पण ज्या कलाकाराने एक विशिष्ट दृश्य किंवा भावना दाखवायची आहे, त्याला एआयच्या साहाय्याने पूर्ण समाधान मिळेलच असं नाही.

उदाहरणार्थ, एखादा कलाकार जर एखाद्या दृश्यात एका विशिष्ट प्रकाशाच्या कोनातून दृश्य दाखवू इच्छित असेल किंवा कोणत्या विशिष्ट रंगसंगतीचा वापर करू इच्छित असेल, तर एआय तंत्रज्ञान त्यासाठी फार व्यापक सूचना मागू शकतं. कलाकाराला कदाचित एक मोठं, सखोल वर्णन करून एआयला सविस्तर माहिती द्यावी लागेल, आणि तरीही अंतिम परिणाम अपेक्षेप्रमाणे नसेल. 

तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे कला धोक्यात?

एआयच्या प्रगतीमुळे कलाकारांची जागा घेण्याची भीती व्यक्त केली जाते. आज एआय चित्र, ग्राफिक्स, पोस्टर किंवा जाहिरात तयार करू शकतो, पण उद्या कदाचित त्याचं वापर इतर कला प्रकारातही होऊ शकेल. लेखन, संगीत, अभिनय यांसारख्या कलेतही एआयचा वापर सुरू आहे. त्यामुळे कलेत मानवी हस्तक्षेप कमी होईल का, हा एक मोठा प्रश्न आहे.

कलाकारांना असं वाटतं की कला ही मानवाच्या अनुभवाचं, भावना आणि विचारांचं मूर्त रूप आहे. एआयकडून अशा अनुभवाची पुनर्रचना करणं शक्य आहे का, यावर अजूनही मतभेद आहेत. तंत्रज्ञानाने मानवी सृजनशीलतेला पूरक होणं गरजेचं आहे, पण त्याचं पर्याय होणं कलाकारांना मान्य नाही.

कलाकारांची भूमिका आणि भविष्यातील दिशा

एआय आणि कलाकार यांच्यातल्या या संघर्षामुळे कला क्षेत्रात नव्या चर्चा सुरू झाल्या आहेत. काही कलाकार एआयला एक साधन म्हणून पाहतात, ज्याचा वापर त्यांच्या सृजनशीलतेला विस्तार देण्यासाठी करता येईल. त्याच वेळी, काहीजण यामुळे कला क्षेत्राला धोका आहे असं मानतात.

भविष्यात एआय तंत्रज्ञान आणि मानवी सृजनशीलतेचा समन्वय कसा होईल, यावरच कलाक्षेत्रातील पुढील दिशा ठरेल. कलाकारांची भूमिका ही तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने अधिक समृद्ध होऊ शकते, पण ती पूर्णपणे बदलली जाऊ नये, हीच त्यांची मुख्य मागणी आहे.

कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि कला या दोन जगांतलं नातं अधिकाधिक गुंतागुंतीचं होत आहे. कलाकार आणि एआय यांच्यातला हा संघर्ष तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या प्रभावाच्या परिणामांवर प्रकाश टाकतो. एआयने जरी कला निर्माण करण्याचं एक सोपं साधन दिलं असलं, तरी मानवी सृजनशीलतेचा महत्त्व कमी होऊ नये, हीच कलाकारांची अपेक्षा आहे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

प्रेरक कथा: कधीही स्वतःच्या शक्तीचा गर्व करू नका

महाभारताच्या युद्धात एक असा क्षण आला, जेव्हा अर्जुन आणि कर्ण समोरासमोर उभे राहिले होते. दोघेही महान धनुर्धर होते आणि दोघांच्याही हातात दिव्य अस्त्र-शस्त्र होते. युद्ध प्रचंड तीव्रतेने सुरू होते. अर्जुनाच्या बाणांचा वार कर्णाच्या रथावर होताच, कर्णाचा रथ अनेक पावले मागे ढकलला जात होता. याउलट, जेव्हा कर्णाचे बाण अर्जुनाच्या रथावर येत होते, तेव्हा अर्जुनाचा रथ फारसा हलत नव्हता, केवळ थोडासा मागे सरकत होता.

हे दृश्य पाहून अर्जुनाच्या मनात एक विचार आला. त्याला वाटले की त्याच्या बाणांमध्ये अधिक शक्ती आहे आणि त्यामुळेच कर्णाचा रथ जास्त मागे जात आहे. गर्वाच्या भावनेने भारावलेल्या अर्जुनाने श्रीकृष्णाला हे सांगितले. "माझे बाण खूप ताकदवान आहेत. माझ्या बाणांनी कर्णाचा रथ कित्येक पावले मागे ढकलला आहे, तर कर्णाचे बाण माझ्या रथाला तितकेसे हलवू शकत नाहीत."

अर्जुनाचे हे बोलणे ऐकून श्रीकृष्ण मंदस्मित करत म्हणाले, "अर्जुना, तुला वाटते की तुझ्या बाणांमध्ये जास्त शक्ती आहे, पण वास्तविकता तशी नाही. खरं सांगायचं तर कर्णाच्या बाणांमध्ये तुझ्या बाणांपेक्षा अधिक शक्ती आहे."

हे ऐकून अर्जुन चकित झाला. त्याने श्रीकृष्णाला विचारले, "हे कसे शक्य आहे, प्रभू? माझ्या रथावर कर्णाचे बाण लागल्यावर तो फारसा हलत नाही, मग कसे म्हणता येईल की कर्णाचे बाण जास्त ताकदवान आहेत?"

श्रीकृष्णाने अत्यंत शांतपणे उत्तर दिले, "अर्जुना, तुझ्या रथावर मी स्वतः बसलो आहे. ध्वजावर हनुमान विराजमान आहेत, आणि शेषनाग तुझ्या रथाचे चाक सांभाळून धरत आहेत. यामुळेच तुझा रथ फारसा हलत नाही. मात्र, या सर्व दिव्य शक्ती असूनही कर्णाचे बाण तुझ्या रथाला मागे ढकलू शकत आहेत, याचा अर्थ त्याच्या बाणांमध्ये अपार ताकद आहे. जर मी, हनुमान आणि शेषनाग यांची कृपा नसती, तर तुझ्या रथाची अवस्था काय झाली असती, याची कल्पनाही तू करू शकणार नाहीस."

हे ऐकून अर्जुनाला आपली चूक कळली आणि त्याच्या मनातील गर्व दूर झाला. त्याला कळून चुकले की त्याच्या विजयामध्ये केवळ त्याच्या शक्तीचा भाग नाही, तर त्याच्या बाजूने असलेल्या अनेक अदृश्य सहाय्यक शक्तींचे मोठे योगदान आहे.

या कथेतून श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगू इच्छित होते की कधीही स्वतःच्या शक्तीचा गर्व करू नये. प्रत्येकाने आपल्या क्षमतेची योग्य जाणीव ठेवली पाहिजे आणि शत्रूला कधीही दुर्लक्ष करू नये. प्रत्येकाने परिस्थितीचे बारकाईने निरीक्षण करणे आणि त्यानुसार योग्य पाऊले उचलणे आवश्यक आहे.

या गोष्टीचे महत्व समजून घेतल्यावर अर्जुनाचा गर्व दूर झाला आणि तो अधिक नम्र, शहाणा आणि सावध झाला. याच कथेच्या माध्यमातून श्रीकृष्णाने अर्जुनाला तसेच आपल्यालाही शिकवले आहे की कोणत्याही गोष्टीत अति आत्मविश्वास व गर्व हानिकारक असतो, आणि शत्रूच्या ताकदीची कधीही उपेक्षा करू नये.

- मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

.. अशाने भारत कधीच खाद्यतेलात स्वयंपूर्ण होणार नाही

23-24 या वर्षात केंद्र सरकारने खाद्यतेलाच्या आयातीवर 1 लाख 23 हजार कोटी रुपये आणि डाळींच्या आयातीवर 31 हजार कोटी रुपये खर्च केले आहेत. दुष्काळ आणि शेतमालाचे घसरलेले भाव यामुळे देशातील शेतकरी संकटात सापडला आहे.  सरकारने आयात करून परदेशी शेतकऱ्यांना फायदा  उपलब्ध करून दिला असल्याचे म्हटले जात आहे.

स्थानिक शेतकऱ्यांना तेलबियांच्या उत्पादनासाठी प्रवृत्त करण्यासाठी खाद्यतेलावरील आयात शुल्क वाढवण्याची आणि अन्न निर्यात करण्यासाठी उत्पन्नाचा वापर अनुदान म्हणून करण्याची गरज होती. मात्र आयात शुल्कात कपात केल्याने अतिरिक्त खाद्यतेलाची आयात वाढली. त्यामुळे स्थानिक बाजारात सोयाबीन, मोहरी यांसारख्या तेल व तेलबियांचे भाव घसरले. खाद्यतेलावरील आयात शुल्क वाढवण्याची गरज आहे. सध्या इंडोनेशिया आणि मलेशियातील शेतकऱ्यांना भारताच्या धोरणाचा फायदा होत आहे.

खाद्यतेलावरील आयात शुल्क टप्प्याटप्प्याने ३०.२५ टक्क्यांवरून ५.५ टक्के करण्यात आले. इंडोनेशिया आणि मलेशिया येथून पामतेल खाद्यतेल आयात केले जात होते. तर सोयाबीन तेल आणि सूर्यफूल तेल ब्राझील, अर्जेंटिना, रशिया, युक्रेन, रशिया येथून आयात केले गेले. खाद्यतेलाची आयात: 157 लाख टन (2022-23), 159 लाख टन (2023-24) आयातीवर 1 लाख 23 हजार कोटी रुपये खर्च झाले. डाळींची आयात: 25 लाख टन (2022-23), 47 लाख टन (2023-24) आयातीवर 31 हजार कोटी रुपये खर्च केले.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी 2030 पर्यंत देशाला खाद्यतेलात स्वयंपूर्ण करण्याची घोषणा केली आहे. म्हणजेच त्यानंतर आयात पूर्णपणे बंद करण्याचा ठराव व्यक्त केला जातो. मध्यम कालावधीत खाद्यतेलाच्या वाढत्या किमतींच्या पार्श्वभूमीवर मोदींची ही घोषणा आहे. सध्याची जागतिकीकरणविरोधी लाट तसेच वाढती आयात-निर्यात तफावत आणि रुपया आणि डॉलर यांसारख्या परकीय चलनांची घसरण पाहता हा निर्धार योग्य आहे. पण देशांतर्गत परिस्थिती आणि सरकारी धोरणे यासाठी अनुकूल आहेत का हा खरा प्रश्न आहे. लोकसंख्या, उत्पन्नात वाढ, वाढते शहरीकरण, उपभोगवादातील तेजी यामुळे खाद्यतेलाची मागणी सातत्याने वाढत आहे.

अल्प कालावधीत (1994-95 ते 2014-15) खाद्यतेलाचा दरडोई वापर 7.3 किलोवरून 18.3 किलोपर्यंत वाढला आहे. या काळात त्यात आणखी वाढ होईल यात शंका नाही. खाद्यतेलाच्या वापरामध्ये भारताचा जगात दुसरा क्रमांक लागतो. मागणीच्या प्रमाणात उत्पादन वाढत नसल्याने आयातीवर अवलंबून राहावे लागते. जगातील सर्वात मोठा आयातदार म्हणून भारताची ओळख निर्माण झाली आहे. केवळ नोव्हेंबर महिन्यातच आयातीमध्ये 34 टक्के वाढ झाल्याचे आकडे दाखवतात. खनिज तेलानंतर, आयातीत खाद्यतेलाचा दुसरा क्रमांक लागतो. त्यामुळे या तेलाचा वाटा खनिज तेलाइतकाच वाढत्या व्यापारी तुटीत आहे. महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात, उत्तर प्रदेश ही देशातील प्रमुख तेलबिया उत्पादक राज्ये मानली जातात. यामध्ये महाराष्ट्र अव्वल तर मध्य प्रदेश दुसऱ्या क्रमांकावर आहे.

खाद्यतेलाची मागणी वाढत आहे, पण लागवडीखालील क्षेत्र आणि उत्पादकता वाढत नाही. गेल्या दोन दशकांपासून उत्पादकता खुंटली आहे असे दिसते. 2015-16 मध्ये 795 किलो प्रति हेक्टर वरून 2019-20 मध्ये 925 किलो पर्यंत उत्पादकता, हाच बदल! तेलबियांच्या लागवडीखालील क्षेत्र वाढत नाही कारण ऊस, केळी, रबर या पिकांनी सोयाबीन इत्यादी तेलबियांची जागा घेतली आहे. शेतकऱ्यांची बाजू जिंकण्यासाठी सरकारकडून तेलबियांना हमी भाव जाहीर केला जातो. मात्र बाजारभाव घसरल्यानंतर खरेदी केली जात असल्याने शेतकऱ्याला आर्थिक फटका सहन करावा लागत आहे. स्वयंपूर्णतेचा पर्याय म्हणून तेल आयातीवरील कर दर आणि देशांतर्गत उत्पादन यांच्यात जवळचा संबंध असल्याचे अभ्यासातून दिसून आले आहे. जर कर दर कमी असेल, तर आयात वाढते तेव्हा देशांतर्गत उत्पादन वाढत नाही. जर कर जास्त असेल तर आयात महाग होते आणि देशांतर्गत उत्पादन वाढते आणि देश स्वयंपूर्णतेकडे जातो. अमेरिका आणि जपानसह सर्व प्रगत देशांनी त्यांच्या विकासाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात आयातीवर उच्च कर लादून त्यांच्या देशांतर्गत उद्योगांना स्पर्धेपासून संरक्षण दिले.

खाद्यतेलाच्या आयातीवर शुल्क लावण्याबाबत दीर्घकालीन धोरणाचा अभाव असल्याचे दिसून येते. शेतकऱ्यांपेक्षा ग्राहक आणि व्यापाऱ्यांच्या हिताला प्राधान्य देण्यात आल्याचे आतापर्यंतच्या धोरणांवरून स्पष्ट झाले आहे. गेल्या वर्षी खाद्यतेलाच्या किमतींवरून बराच गदारोळ झाल्यानंतर सोयाबीन, सूर्यफूल आणि पामतेलावरील कर आधीच शून्य टक्के करण्यात आला होता. खाद्यतेलाची आयात आधीच परवानाकृत (OGL) करण्यात आली असल्याने, आयातीतील वाढीमुळे किमतीत मोठी घसरण झाली आहे. सोयाबीन तेलाचा भाव 200 रुपये (प्रति किलो) वरून 160 रुपयांपर्यंत घसरला. 2023-24 पर्यंत शून्य टक्के कर सवलत सुरू राहील. याचाच अर्थ तोपर्यंत सोयाबीनसह सर्वच तेलबियांच्या दरात फारशी वाढ होण्याची शक्यता नाही. हे दर शेतकऱ्याला फायद्याचे नसतील तर उत्पादन कसे वाढणार, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे.

आजपर्यंत कोणताही देश देशांतर्गत उत्पादन वाढविल्याशिवाय स्वयंपूर्ण होऊ शकलेला नाही. कमी आयात शुल्क आणि स्वावलंबन यांच्यातील विरोधाभास लक्षात घेणे आवश्यक आहे. शून्य टक्के कर आणि अनिर्बंध आयातीमुळे स्वावलंबन नाही तर अवलंबित्व वाढले आहे. भारताच्या बाबतीतही तेच होत आहे. तेलाच्या वाढत्या किमतींना आळा घालण्यासाठी सरकारने आयात शुल्काचा दर शून्यावर आणला नाही तर व्यापारी, साठेबाज आणि तेल उत्पादक यांच्याकडून तेलबिया आणि तेलाच्या साठवणुकीवर मर्यादा घालून त्याची काटेकोरपणे अंमलबजावणी केली. त्यामुळे तेलबियांचे भाव घसरले आहेत. साहजिकच याचा परिणाम शेतकऱ्यांवर झाला.2010 मध्ये देशातील 42 टक्के खाद्यतेल आयात केले जात होते, आता हा आकडा 60-70 टक्के झाला आहे. देशांतर्गत उत्पादन वाढीसाठी प्रयत्न केले नाहीत तर ते आणखी वाढू शकते. मोदींच्या संकल्पानुसार 2030 पर्यंत देश खाद्यतेलात स्वयंपूर्ण होऊ शकतो. ती क्षमता आपल्या शेतकऱ्यांमध्ये नक्कीच आहे. त्यांनी सत्तरच्या दशकात देशाला अन्नधान्यात स्वयंपूर्ण असल्याचे दाखवून दिले आहे. केवळ दर्जेदार बियाणे, सिंचन सुविधा आणि खते देऊन उत्पादनात वाढ होणार नाही, तर उत्पादन खर्च आणि खरेदी हमी यांच्यावर आधारित हमी भावासह आयात तेलावरील कर दर वाढवून ते बाहेर काढले तरच पंतप्रधान मोदींचे स्वप्न पूर्ण होऊ शकते. परवाना मुक्त यादी. , अन्यथा नाही. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, सांगली. महाराष्ट्र.

बालमजुरीचा अर्थ सर्वार्थाने समजून घेण्याची गरज

अलीकडेच निवडणूक आयोगाने राजकीय पक्षांना निवडणूक प्रचारात लहान मुले आणि अल्पवयीन मुलांना सहभागी करून न घेण्याच्या सूचना दिल्या आहेत.  कडक सूचना देताना आयोगाने म्हटले आहे की, सार्वत्रिक निवडणुकीत लहान मुले किंवा अल्पवयीन मुलांना प्रचार पत्रके वाटताना, पोस्टर चिकटवताना, घोषणाबाजी करताना किंवा पक्षाचे झेंडे आणि बॅनर घेऊन जाताना दिसू नयेत.आयोगाने म्हटले आहे की, लहान मुलांना कोणत्याही प्रकारे राजकीय प्रचारात सहभागी करून घेऊ नये.  यात मुलांनी बोललेल्या कविता, गाणी, घोषणा किंवा शब्दांचाही समावेश आहे.  त्यांच्याद्वारे कोणत्याही राजकीय पक्षाचे किंवा उमेदवाराचे चिन्ह प्रदर्शित करणे हे दंडनीय असेल.  कोणत्याही पक्षाने आपल्या मोहिमेत मुलांना सहभागी करून घेतल्याचे आढळल्यास, बालमजुरीशी संबंधित कायद्यांतर्गत त्यांच्यावर कारवाई केली जाईल.

खरे तर, या पुरोगामी युगातही आपण बालमजुरीच्या प्रश्नावर आपण अनेकदा मौन बाळगून आहोत, हे दुर्दैव आहे.  स्वातंत्र्याच्या सुवर्णकाळात बालमजुरीच्या प्रश्नावर आपण काही ठोस पाऊल उचलू शकू का, हा प्रश्न आहे.  युनिसेफच्या अहवालानुसार भारतात दर दहा कामगारांपैकी एक बालक आहे.  बालमजुरी रोखण्यासाठी केलेल्या विविध कायद्यांव्यतिरिक्त, 2009 मध्ये बनवण्यात आलेल्या 'शिक्षणाचा हक्क' कायद्यानुसार बालमजुरीला प्रोत्साहन देणाऱ्या लोकांवर शिक्षेची तरतूद आहे.  'शिक्षणाचा हक्क' कायद्यांतर्गत मुलांना त्यांचे शिक्षण पूर्ण करण्याचा अधिकार देण्यात आला आहे, जेणेकरून ते बालमजुरीपासून दूर राहून त्यांच्या इच्छेनुसार त्यांचे भविष्य निवडू शकतील.  असे असतानाही ग्रामीण आणि शहरी भागात बालमजुरीला सातत्याने प्रोत्साहन दिले जात आहे.  अनेक ठिकाणी आजही लहान मुलींना घरगुती कामावर ठेवले जाते, तर लहान मुलांना दुकाने, शेतात आणि इतर ठिकाणी काम करायला लावले जाते.

एका अहवालानुसार, जगभरात 15.2 कोटी मुले बालकामगार म्हणून काम करत आहेत, त्यापैकी 7.3 टक्के मुले भारतात बालकामगार म्हणून काम करत आहेत.  गंमत म्हणजे कोरोनाच्या काळानंतर बालकामगारांना मोठा धोका निर्माण झाला आहे.  संपूर्ण जगातून बालमजुरी लवकर संपुष्टात यावी अशी संयुक्त राष्ट्रसंघाची इच्छा आहे, पण या बाबतीतील माणसाच्या पोकळ आदर्शवादामुळे आणि संकुचित मानसिकतेमुळे ते शक्य होत नाही.  एकूणच आज बालपण विविध मार्गांनी धोक्यात आले आहे.

बालमजुरीमुळे आज अनेक बालके कुपोषण आणि विविध आजारांनी ग्रस्त आहेत.  अनेकदा बालमजुरीचा अर्थ आपण अत्यंत मर्यादित संदर्भात समजतो.  जर मुलांच्या मनावर कोणत्याही प्रकारे दुष्परिणाम होत असतील आणि त्यांच्या मनाला पारंपारिक श्रम सोडून इतर श्रम करावे लागत असतील तर ते देखील एक प्रकारचे बालमजुरीच आहे.  खेदाची गोष्ट म्हणजे या पारंपारिक बालमजुरीकडे आपण लक्ष देतो, पण अपारंपरिक बालमजुरीकडे लक्ष देत नाही.काही वर्षांपूर्वी सेंटर फॉर ॲडव्होकसी अँड रिसर्चने प्रसिद्ध केलेल्या अहवालात असे म्हटले होते की टीव्हीवर दाखवल्या जाणाऱ्या हिंसाचाराचा मुलांच्या हृदयावर आणि मनावरही विपरीत परिणाम होत आहे.  या अहवालात असे सांगण्यात आले आहे की, आज अनेक मुले आहेत जी भुते आणि इतर कोणत्याही भटकणाऱ्या आत्म्याच्या भीतीच्या दहशतीखाली जीवन जगत आहेत. 

सेंटर फॉर ॲडव्होकसी अँड रिसर्चने माध्यमांचे मुलांवर होणाऱ्या दुष्परिणामांचे व्यापक सर्वेक्षण केले होते.  पाच शहरांमध्ये केलेल्या सर्वेक्षणातून असे समोर आले आहे की, हिंसा आणि भीती यांचा समावेश असलेल्या कार्यक्रमांचा मुलांच्या हृदयावर आणि मनावर खोलवर परिणाम होत आहे.  संशोधकांचा असा विश्वास आहे की अशा कार्यक्रमांचा मुलांवर खोलवर भावनिक प्रभाव पडतो, जो भविष्यात त्यांच्या भविष्यासाठी धोकादायक ठरू शकतो. या पाहणीत असा निष्कर्ष काढण्यात आला आहे की, पंचाहत्तर टक्के टीव्ही कार्यक्रम असे असतात की, त्यामध्ये कोणत्या ना कोणत्या प्रकारची हिंसा नक्कीच दाखवली जाते.  या कार्यक्रमांचा मुलांवर खोलवर मानसिक आणि भावनिक प्रभाव पडतो.  रहस्यकथा, थ्रिलर, हॉरर कार्यक्रम आणि 'सोप ऑपेरा' पाहणारी मुले जटिल मानसिक समस्यांनी ग्रस्त होतात.

सध्या भारतासह जगभरात लहान मुलांवर अनेक प्रकारचे धोक्यांची टांगती तलवार आहे.  महत्त्वाचे म्हणजे आता वातावरणातील बदल मुलांनाही त्याचा बळी बनवत आहेत.  संयुक्त राष्ट्रांनी नुकत्याच जारी केलेल्या अहवालानुसार, जगातील 2.3 अब्ज मुलांपैकी, सुमारे 69 कोटी मुले हवामान बदलाचा सर्वाधिक धोका असलेल्या भागात राहतात, ज्यामुळे त्यांना उच्च मृत्यू दर, गरिबी आणि रोगांचा सामना करावा लागत आहे.अंदाजे 53 कोटी मुले पूर आणि उष्णकटिबंधीय वादळांमुळे सर्वाधिक प्रभावित झालेल्या देशांमध्ये राहतात.  हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की यापैकी बहुतेक देश आशियातील आहेत.  सुमारे 16 कोटी मुले दुष्काळाने त्रस्त असलेल्या भागात वाढत आहेत.  यातील बहुतांश भाग आफ्रिकेत आहेत.

हवामान बदल आणि मुलांमधील कुपोषण यांच्यातील संबंधांवरही एका अभ्यासात संशोधन करण्यात आले आहे.  पूर्वी कुपोषण म्हणजे शरीरात पोषक तत्वांची कमतरता मानली जायची, पण आताच्या काळात कुपोषणाचा अर्थच बदलला आहे.  आता जास्त वजन किंवा कमी वजन असणं म्हणजे कुपोषण. युनिसेफच्या अहवालानुसार जगभरातील सुमारे सत्तर कोटी मुले कुपोषणाला बळी पडत आहेत.  जागतिक स्तरावर कुपोषित बालकांची संख्या पूर्वीच्या तुलनेत कमी झाली आहे, हे खरे असले तरी 'लॅन्सेट' मासिकाच्या अहवालात हवामान बदलामुळे कुपोषणाची स्थिती भविष्यात अधिक धोकादायक होण्याची शक्यता आहे. आजारासोबतच अशी अनेक कारणे आहेत,ज्यामुळे  आजारी पडलेल्या मुलांना वेळेवर बरे होणे शक्य होत नाही.  अनेक वेळा ग्रामीण भागात आरोग्य सेवा नीट उपलब्ध होत नाहीत.  दुसरीकडे मागासलेल्या भागात पिण्याचे शुद्ध पाणी आणि स्वच्छतेचा अभाव आहे.  हवामान बदलामुळे हे सर्व घटक वाढतात आणि मुलांसाठी अनेक समस्या निर्माण होतात.

विशेष म्हणजे आजच्या महानगरीय जीवनशैलीत आई आणि वडील दोघेही आपापल्या कामात व्यस्त असतात, अशा परिस्थितीत मुलांच्या योग्य आणि परिपूर्ण सांभाळ करण्यावर मर्यादा येतात. अनेक कुटुंबात मुलांना आया किंवा नोकरांच्या भरवश्या सोडले जाते.किंबहुना, या बदलत्या वातावरणाशी आणि गळाकाप स्पर्धेशी जुळवून घेण्यासाठी लहान मूल ज्या प्रकारे धडपडत आहे तेही एक प्रकारे बालमजुरीच आहे.  मात्र, आज बालमजुरीचा अर्थ सर्वांगीणपणे समजून घेण्याची गरज आहे.  या पुरोगामी युगात आपण बालमजुरीचा जुना अर्थ अंगीकारत आहोत.  बालमजुरीच्या विविध प्रकारांबद्दल बोलूनच आपण खऱ्या अर्थाने बालपण वाचवू शकतो.

-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली