कोरोना महामारीने आपले रौद्ररूप कमी केल्याने लोक कोरोनाच्या बाबतीत बेफिकीर झाले आहेत. आता जनतेला कोरोनासारख्या जागतिक महामारीच्या मार्गदर्शक तत्त्वांचा विसर पडू लागला आहे. 'दो गज की दुरी' असे कधी नव्हतेच अशा प्रकारे लोक वागू लागले आहेत. लग्न असो किंवा इतर कोणताही कार्यक्रम, लोक सोशल डिस्टन्सिंग विसरले आहेत. मास घालणे तर आता त्यांना एक ओझे वाटू लागले आहे. वास्तविक कोरोना व्हायरस अजून हद्दपार झालेला नाही. असे असूनही, जनतेसह प्रशासन आणि सरकार देखील कोरोनाबाबत जागरूक राहताना दिसत नाही.
Sunday, October 24, 2021
'कोरोना'च्या 'गाइडलाइन'कडे आहे का कुणाचं लक्ष?
कोरोना महामारीने आपले रौद्ररूप कमी केल्याने लोक कोरोनाच्या बाबतीत बेफिकीर झाले आहेत. आता जनतेला कोरोनासारख्या जागतिक महामारीच्या मार्गदर्शक तत्त्वांचा विसर पडू लागला आहे. 'दो गज की दुरी' असे कधी नव्हतेच अशा प्रकारे लोक वागू लागले आहेत. लग्न असो किंवा इतर कोणताही कार्यक्रम, लोक सोशल डिस्टन्सिंग विसरले आहेत. मास घालणे तर आता त्यांना एक ओझे वाटू लागले आहे. वास्तविक कोरोना व्हायरस अजून हद्दपार झालेला नाही. असे असूनही, जनतेसह प्रशासन आणि सरकार देखील कोरोनाबाबत जागरूक राहताना दिसत नाही.
राजकारणात महिलांचा सहभाग वाढला पाहिजे
सध्या असे कोणतेही क्षेत्र नाही जिथे महिलांच्या कर्तृत्वाची नोंद होत नाही. पुरुष जे काही करू शकतात, ते स्त्रियादेखील उत्तमप्रकारे करू शकतात. त्या काकणभरही मागे नाहीत. अन्य क्षेत्रासह राजकारणातही महिलांचा सहभाग महत्त्वाचा आहे. परंतु स्त्रिया निवडणुकीत भाग घेतात, पण जिंकल्यानंतर त्यांचे पती किंवा पुत्र पुढे पुढे करत असतात. जिंकून आलेल्या महिलांना त्यांचे स्वतःचे काम घरातले लोक करू देत नाहीत. सर्व प्रकरणे तेच निकालात काढतात. असे चित्र सर्वत्र सारखेच आहे. ही परिस्थिती बदलायला हवी आहे. महिलांना स्वतःची कामे स्वतः करण्याची संधी मिळायला हवी, तरच भारतीय राजकारणात महिलांचे स्थान भक्कम होऊ शकेल.
विविध राजकीय पक्षांमध्ये सक्रिय असलेल्या महिला पदाधिकाऱ्यांची संख्या फारच कमी आहे. बहुतेक महिलांना निवडणुकीत तिकीटही त्यांच्या कुटुंबामुळेच मिळते. राजकारणातील महिलांचा प्रभाव वाढवण्यासाठी सर्वप्रथम त्यांना विद्यार्थी राजकारणात पुढे आणायला हवे. म्हणजेच राजकारणाविषयीचे प्रशिक्षण मिळायला हवे. महिलांना केवळ पदांची गरज नाही, तर त्यांना राजकीय अनुभवही मिळाला पाहिजे. असे मानले जाते की जिथे स्त्रियांचा सन्मान केला जातो, पूजा केली जाते तिथे देवता 'वास' करतात. महिला आज कोणत्याही क्षेत्रात मागे नाहीत. राजकारणातही महिला सक्रिय आहेत. त्यांना प्रेरणा, आदर आणि स्वातंत्र्यासह काम करण्याची मोकळीक देण्याची आवश्यकता आहे.
महिला स्वतः पुढे यायला हव्यात
राजकारणात महिलांचा सहभाग वाढवण्यासाठी त्यांना स्वतः पुढे येऊन आपली पात्रता सिद्ध करावी लागेल. प्रारंभी महिलांनी स्थानिक लोकहिताच्या प्रश्नावर आवाज उठवून समाजात आपला ठसा उमटवला पाहिजे. स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुकीत तिकीट घेऊन आपला उमेदवारी दाखवून दिली पाहिजे. अशा प्रकारे ती आपल्या क्षमतेच्या जोरावर जिंकून संसदपर्यंत पोहोचू शकेल. राजकीय पक्षांनी पात्र महिलांना निवडणूक लढवण्याची संधी दिली पाहिजे. आणि महत्त्वाचे म्हणजे महिलांसाठी आरक्षणाचे विधेयक जे लोकसभेत प्रलंबित आहे ते त्वरीत मंजूर झाले पाहिजे.महिलांच्या राजकारणात सक्रिय सहभागासाठी महिला आरक्षणासंबंधीचे प्रलंबित विधेयक मंजूर करावे. पुरुषांनी त्यांचे जुने विचार बदलले पाहिजेत आणि स्त्रियांना राजकारणात पुरेशा संधी दिल्या पाहिजेत.
महिलकानीं जागरूक व्हावे
महिलांनी स्वाभिमानाने जगले पाहिजे. त्यांना पुरुषांवरील अवलंबित्व सोडावे लागेल. आता राजकारणातच नव्हे तर सर्वत्र स्त्री आणि पुरुषांना दोघांना समान दर्जा असल्याने त्यांना राजकारणातही समान संधी मिळायला हवी. महिलांनीही याचे भान ठेवायला हवे.आणि आपल्या हक्कासाठी लढले पाहिजे. राजकारणात महिलांचा सहभाग वाढवण्याचे अनेक मार्ग आहेत. खरे तर महिला प्रत्येक क्षेत्रात चांगले काम करत आहेत. जर महिलांना राजकारणात अधिकाधिक संधी दिल्या गेल्या, तर नक्कीच त्या राजकारणातही यशस्वी होतील. इंदिरा गांधी हे त्याचे जिवंत उदाहरण होते. माजी पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांनी त्यांचे वर्णन दुर्गेचा अवतार असे केले होते.
महिलांचा सहभाग वाढवण्यासाठी पंचायत किंवा शहरी स्तरावर महिलांना आरक्षण देण्यात आले आहे. समस्या अशी आहे की स्त्रिया पदावर विराजमान आहेत, परंतु काम त्यांच्या पतींकडून केले जाते. केवळ पदावर असणे पुरेसे नाही. महिलांनी स्वतः सक्रिय व्हायला हवे. अलीकडेच काँग्रेस नेत्या प्रियंका गांधी-वडेरा यांनी उत्तर प्रदेशातील 40 टक्के तिकिटे महिलांना देण्याची घोषणा केली आहे. यूपीमध्ये हा प्रयोग यशस्वी झाला तर सर्व पक्ष त्याचा पाठपुरावा करतील. जर हा प्रयोग तिथे अपयशी ठरला, तर कोणताही पक्ष कधीही अशी आत्मघातकी पावले उचलणार नाही. आपल्या देशात असे सर्व निर्णय राजकीय लाभ लक्षात घेऊन घेतले जातात. महिलांना प्रत्येक क्षेत्रात 50 टक्के आरक्षण दिले पाहिजे. राजकारण आणि इतर वैविध्यपूर्ण क्षेत्रात महिलांचा सहभाग वाढवणे खूप महत्वाचे आहे. सर्वत्र महिला शक्ती केंद्राची स्थापना झाली पाहिजे. शिक्षणाच्या माध्यमातून महिलांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण करणे गरजेचे आहे.आता महिलांनीच महिलांसाठी आवाज उठवला पाहिजे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
Monday, October 18, 2021
द्वेष कोठून येतो?
उपनिषदांमध्ये गुरु-शिष्याची प्रसिद्ध प्रार्थना आहे. गुरु म्हणतात- 'आपण एकत्र राहूया. एकत्र भोजन करूया. एकत्रित कार्य करूया आणि आपण एकमेकांचा हेवा करू नये. ' गुरु तर चांगला पोहचलेला आहे, पण तो शिष्याला दीक्षा देताना म्हणतो की आपण एकमेकांबद्दल द्वेष करू नये. पण माणसे जितके जवळ येतात तितका द्वेष अधिक वाढत जातो. माणसातील हा तिरस्कार,द्वेष कुठून येतो? त्याची मुळे इतकी खोलवर रुजली आहेत की जर तुम्ही हजारो वर्षांपूर्वीची शास्त्रे पाहिलीत तरी तुम्हाला त्यात द्वेषाचे रोग आणि त्याचे उपाय दिसतील. बुद्ध यांनी म्हटले आहे की मनुष्यामध्ये द्वेष हा झाडामधून बाहेर पडणाऱ्या रसासारखा आहे. तो पडत राहतो. द्वेष ही एक विषारी वेल आहे, जी हृदयाच्या खोलवर वाढते. जोपर्यंत ही धोकादायक वेल उपटून फेकून दिली जात नाही तोपर्यंत ध्यान पूर्ण होत नाही.
द्वेष म्हणजे आदराचा अभाव. द्वेष भावना मनात जपणारी व्यक्ती समोरच्या व्यक्तीच्या चुकांच्या प्रतीक्षेत असते. द्वेषभावनेच्या अंमलामुळे कोणावरही विश्वास ठेवणे अशा व्यक्तींना जड जाते. आणि त्यामुळे नातेसंबंधांच्या यशाबाबतीत यांची पाटी कोरीच राहते. ‘‘कोणाचाही द्वेष करू नये’’ हे या सर्वावरचं स्वाभाविक आणि सोपं उत्तर नाही का? पण म्हणणं जितकं सोपं, आचरणात आणणं तितकंच कठीण असतं.
आधुनिक न्यूरोसायन्सच्या मते, हे स्वसंरक्षणाचा एक उपाय आहे. गुंफांमध्ये राहणारे आदिम मानव इतरांवर शंका घेऊन ,लढा देऊन स्वतःचे रक्षण करायचे. लाखो वर्षांमध्ये मेंदूच्या तंतूंना याची सवय झाली. तेच तंतू शरीरावर परिणाम करतात. मेंदूचे एक केंद्र आहे, जे राग, तणाव, द्वेष यासारख्या भावना जागृत करते. जेव्हा माणूस सुसंस्कृत झाला, तेव्हा त्यात भावना आणि बुद्धिमत्ता जोडली गेली आणि द्वेष हिंसक झाला. खरं तर, आपण मी आणि तूमध्ये जगाची विभागणी करत राहतो. यासाठी बांधलेली भिंत द्वेषातून बांधली गेली आहे. म्हणूनच ओशो म्हणतात की आत्म-अज्ञान हिंसा आहे. जोपर्यंत तुम्ही स्वतःला ओळखत नाही तोपर्यंत तुम्ही हिंसा आणि द्वेषातून मुक्त होऊ शकत नाही. जेव्हा अहंकाराचे बीज गळून पडते तेव्हा लक्षात येते की आपण सर्व एकाच महासागराच्या लाटा आहोत. मग कसला द्वेष ? -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
Sunday, October 17, 2021
विचाराच्या पुढचा प्रवास
उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत।’ कठोपनिषदाच्या पहिल्या अध्यायात आलेल्या या मंत्राची चर्चा जीवनातील सकारात्मक प्रवृत्तींच्या विकासासाठी आणि प्रेरणा देण्यासाठी उत्तम आहे. या मंत्राच्या आधारे स्वामी विवेकानंदांनी 'उठा-जागे व्हा' हा नारा दिला. कठोपनिषदाच्या या मंत्राच्या शाब्दिक अर्थापेक्षा थोडे खोल भाष्य केले तर हा मंत्र म्हणतो की ज्ञान मिळवण्याचा आणि जोपासण्याचा मार्ग हा शस्त्रांचा वापर करण्याइतकाच कठीण आहे. येथे ज्ञानाचे एक शस्त्र म्हणून वर्णन केले आहे, म्हणजेच, ज्ञान मारक आणि संरक्षण दोन्ही परिस्थितीत ज्ञान हे एक प्रभावी शस्त्र आहे. ज्ञानाचा वापर करण्याची पद्धत प्रत्येकासाठी उपलब्ध नाही. म्हणूनच असे म्हटले गेले की ज्ञानी मंडळींकडे जाऊनच ज्ञान प्राप्त होऊ शकते.
कबीरांकडे आल्यावर हाच संदर्भ गुरूच्या महिमेत बदलून जातो आणि ते कोणत्याही गोंधळाशिवाय म्हणतात की गुरूचे स्थान ईश्वरापेक्षाही वर आहे. कबीर सगुणवादी नाहीत, म्हणून त्यांच्यातील भक्ती म्हणजे थेट ज्ञान किंवा तत्त्वबोध. जर आपण या दृष्टिकोनातून पाहिले तर कबीर ना कुठल्याही चुकांमध्ये पडतात किंवा ते त्यातून सावरत नाहीत. होय, ऐहिक व्यावहारिकतेचे वस्त्र परिधान करून, सर्वप्रथम दुविधेच्या गोष्टी करतात आणि नंतर गुरु आणि ज्ञानासह चालण्याचा विवेक संमत निर्णय घेतात.
कठोपनिषदाचे दुसरे नाव 'नचिकेतोपाख्यान' आहे कारण त्यात ज्ञानप्राप्तीसाठी शोध घेणाऱ्या नचिकेतची कथा आहे. ज्ञानाच्या तात्विक प्रवचनात एका गोष्टीवर विशेष भर दिला गेला आहे तो म्हणजे आत्मसाक्षात्कार. ही जाणीव प्रत्यक्षात आत्मशक्तीची प्राप्ती आहे. ओशो या संबंधात म्हणतात की मला प्रत्येक मनुष्यामध्ये अनंत शक्ती सुप्त अवस्थेत दिसतात. यातील बहुतांश शक्ती झोपलेल्या राहतात आणि आपल्या जीवनाच्या निद्रेची शेवटची रात्र येते. आम्ही या शक्ती आणि शक्यता जागृत करण्यास असमर्थ आहोत. अशाप्रकारे आपल्यापैकी बहुतेक लोक फक्त अर्धवट राहतात किंवा त्यापेक्षा कमीच!
आधुनिकतेने मानवी जीवन यांत्रिक बनवले आहे, दुसरीकडे नैतिकता आणि मौलिकता दोन्ही गोष्टी जीवन आणि व्यवहारातून दूर गेल्या आहेत. बाहेरील वाढत्या प्रभावाच्या दरम्यान, आपल्या अनेक शारीरिक आणि मानसिक शक्ती अर्धवटच वापरल्या जात आहेत आणि आध्यात्मिक शक्ती तर वापरात येतच नाहीत. आम्ही आपल्यात लपलेल्या उर्जा स्त्रोतांना न्यूनतम मानून चालतो, हे आपल्या आंतरिक दारिद्र्याचे मूळ कारण आहे.
विल्यम जेम्सने आधुनिक माणसाच्या शोकांतिकेबद्दल म्हटले आहे की त्याची आग सावकाशीने जळते आणि म्हणूनच तो स्वतःच्या आत्म्यापुढे अत्यंत हिनपणे जगतो. या कनिष्ठतेच्या वर उठणे खूप महत्वाचे आहे. स्वतःच्या हाताने दीन-हीन राहणे यापेक्षा दुसरे कुठले मोठे पाप नाही.
जमीन खोदल्याने पाण्याचे स्त्रोत सापडतात, त्याचप्रमाणे जे स्वतःचे अनावरण करायला शिकतात, ते स्वतःमध्ये दडलेल्या अनंत शक्ती-स्त्रोतांना उपलब्ध असतात. परंतु त्यासाठी सक्रिय आणि सर्जनशील असणे आवश्यक आहे. ज्याला स्वतःची पूर्णता मिळवायची आहे , ते इतर विचार करत राहतात - सकारात्मक मार्गाने सक्रिय राहतात. ज्याला थोडेसे माहित आहे, तो पहिल्यांदा त्याचे कृतीत रूपांतर करतो. तो आणखी जाणून घेण्यासाठी थांबत नाही. अशाप्रकारे, कुदळ चालवून, तो स्वत: मध्ये सत्तेची विहीर खोदतो, तर फक्त विचार करणारे बसूनच राहतात
विधायक सक्रियता आणि सर्जनशीलतेमुळेच निद्रित शक्ती जागृत होतात आणि व्यक्ती अधिकाधिक जिवंत बनतो. जी व्यक्ती त्याच्या पूर्ण संभाव्य शक्तींना सक्रिय करतो, तो संपूर्ण आयुष्य अनुभवण्यास सक्षम असतो आणि तो आत्म्याचा अनुभव देखील घेतो. कारण जेव्हा स्वत: च्या सर्व शक्यता प्रत्यक्षात येतात तेव्हा साक्षात्कार होतो, तोच आत्मा आहे.
प्रसिद्ध हिंदी गीतकार गोपाल सिंह नेपाळी यांची एक प्रसिद्ध कविता आहे- 'तुम कल्पना करो, नवीन कल्पना करो'. दीर्घ गुलामगिरीनंतर मुक्त देशाच्या लोकांना जागे करण्यासाठी नेपाळी हे म्हणतात. कवितेच्या शेवटी ते म्हणतात की जर भावना गुलाम राहिली तर गुलामी पुन्हा परत येऊ शकते. आणि ते एकाच्या गुलामगिरीपासून सुरू होईल आणि संपूर्ण देशावर वर्चस्व गाजवेल. नेपाळीच्या या कवितेत प्रेरणा आणि उत्साहाच्या दृष्टीने जे सांगितले आहे ते जर आपण तात्विक आकलनाच्या खोलीकडे नेले तर भावनेच्या आपल्याला विचार ठेवून पाहावे लागेल. प्रत्येक युगात वैचारिक स्वातंत्र्याची चर्चा होत आली आहे.
आज जेव्हा जग सत्याच्या पुढच्या युगात (पोस्ट ट्रुथ) पोहोचले आहे आणि जगात याविषयी तीव्र चर्चेची प्रक्रिया सुरू झाली आहे, तेव्हा माणूस आणि विचार यांच्यातील संबंध देखील नव्याने स्पष्ट केले जात आहेत. तथापि, ओशो यांनी या संदर्भात सध्याच्या परिस्थितीपेक्षा पुढचे सांगून गेले आहेत. विचार आणि जीवनाच्या संदर्भात ते म्हणतात - विचारांवरच थांबून राहू नका. पुढे चालत राहा आणि काहीतरी करा. हजार मैल चालण्याचा विचार करण्यापेक्षा एक पाऊल चालणे जास्त मौल्यवान आहे, कारण ते कुठेतरी पोहोचते. त्यांच्या शब्दात थोडा बदल करून, असे म्हटले जाऊ शकते की दोन प्रकारचे प्रवास असतात. एक म्हणजे प्रेरणेचा आंतरिक प्रवास आणि दुसरे युगाच्या गरजा, चिंता पूर्ण करणारे कर्म आणि पुरुषार्थतेचा प्रवास. (रोहित कुमार यांच्या हिंदी लेखाचा मराठी अनुवाद)
अनुवाद-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
Monday, October 11, 2021
भारतीय वंशाचे अंतराळवीर राजा चारी
भारतासाठी अभिमानाचा क्षण जवळ आला आहे, कारण भारतीय वंशाचे अंतराळवीर राजा चारी स्पेसएक्स-नासा सहयोगी क्रू -3 मोहिमेचे नेतृत्व करणार आहेत. हे यान महिन्याच्या अखेरीस चार अंतराळवीरांना आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानकावर (ISS) नेण्याची तयारी करत आहे. या मिशनमध्ये राजा चारी, टॉम मार्शबर्न आणि कायला बॅरॉन यांच्या व्यतिरिक्त युरोपियन स्पेस एजन्सीचे प्रवासी मॅथियस मॉरर देखील स्पेस स्टेशनला भेट देणार आहेत.
ठरलेल्या वेळापत्रकानुसार चार अंतराळवीर 31 ऑक्टोबर रोजी फ्लोरिडामधील नासाच्या केनेडी स्पेस सेंटरमधून अंतराळ प्रवासाला निघणार आहेत. अंतराळवीर म्हणून राजा चारीचे महत्त्व यावरून समजले जाऊ शकते की ते या मोहिमेचे नेतृत्व करतील. मोहिमेच्या सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत प्रत्येक टप्प्यासाठी तो जबाबदार असतील. भारतीय वडील श्रीनिवास चारी हे तेलंगणातून अमेरिकेत स्थलांतरित झाले होते आणि राजा चारी यांचा जन्म तेथे झाला. ते अमेरिकन हवाई दलाचे पायलट आहेत. त्यांची 2017 मध्ये अंतराळवीर म्हणून निवड झाली. आता त्यांची गुणवत्तेच्या आधारावर नवीनतम अंतराळ मोहिमेचे कमांडर म्हणून निवड झाली आहे.
मिलवॉकीमध्ये जन्मलेले राजा चारी यांचे हे पहिलेच अंतराळ उड्डाण आहे. यूएस हवाई दलातील कर्नल राजा चारी यांना 2 हजार 500 तासांपेक्षा जास्त उड्डाणाचा अनुभव आहे. खरंच आता जगाचे डोळे 31 ऑक्टोबरच्या उड्डाणाकडे असतील. एक गोष्ट लक्षात घेण्यासारखी आहे की गेल्या 15 सप्टेंबर रोजी चार नागरिकांची एक टीम अंतराळ प्रवासाला गेली आणि तीदेखील जगाने अत्यंत काळजीपूर्वक पाहिली. डिसेंबर 2020 मध्ये अंतराळवीर म्हणून दोन वर्षे प्रशिक्षण घेतल्यानंतर, चारींची निवड आर्टेमिस टीम, अंतराळवीरांचा एक उच्चभ्रू गट म्हणून केली गेली. ही मोहीम म्हणजे 2024 मध्ये चंद्राच्या पृष्ठभागावर चालण्यासाठी पहिली महिला आणि पुढील पुरुष पाठवण्यापूर्वीची तयारी आहे. त्यामुळेच राजा चारी यांची निवड महत्त्वपूर्ण मानली जाते.
असे सांगितले जाते की नासाला खूप वर्षांनी असा अंतराळवीर मिळाला आहे. 44 वर्षीय चारी अमेरिकेच्या इराक मोहिमेचा एक भाग होते आणि ते एक सन्मानित लष्करी अधिकारी आहेत. त्यांना पुढील सहा महिने त्यांच्या क्रूसोबत स्पेस स्टेशनवर घालवायचे आहेत आणि पुढील मिशन-संबंधित संशोधनाकडे जायचे आहे.
आजकाल स्पेस स्टेशनवर अनेक प्रकारचे प्रयोग चालू आहेत. अंतराळवीरांना अंतराळात राहण्याची सवय करण्याबरोबरच नासा आपल्या अंतराळ केंद्रामध्ये अंतराळवीरांचे प्रशिक्षण देखील सतत विकसित करत आहे. पुढील दिवसांमध्ये मंगळ किंवा चंद्राच्या मोहिमेसाठी अधिक कुशल अंतराळवीरांची आवश्यकता असणार आहे. ही त्याची पहिली पायरी म्हणावी लागेल.
राजा चारी यांचे आतापर्यंतचे यश नेत्रदीपक आणि कौतुकास्पद आहे आणि आता जर त्यांनी आपली क्षमता सिद्ध करणे सुरूच ठेवले तर चंद्र किंवा मंगळावरील मोहिमांसाठी त्याची निवड देखील शक्य आहे. राजा चारी यांच्या बरोबरच भारतीय वंशाच्या कल्पना चावला, सुनीता विल्यम्स, भारतीय राकेश शर्मा आणि सर्वात अलीकडच्या भारतीय-अमेरिकन शिरीषा बांदला यांना अंतराळ प्रवासाचा बहुमान मिळाला आहे. राजा चारी हे पाचवे भारतीय वंशाचे अंतराळवीर असणार आहेत. त्यामुळे त्यांचे यश भारतीय शास्त्रज्ञ आणि अंतराळवीरांना देखील प्रेरणा ठरेल. आता भारतानेही आपल्या अंतराळ विज्ञानाकडे अधिक लक्ष दिले पाहिजे. आपण नजीकच्या भविष्यात मानवयुक्त मोहिमेला अंतराळात पाठविण्यास सक्षम असायला हवे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
Sunday, October 10, 2021
सरकारी शाळांवरचा विश्वास वाढला
ती छोटीशी मुलगी काही मिनिटं दारात उभी होती. मग, ती आत आली आणि मी बसलेल्या टेबलाजवळ उभी राहिली. ती अजूनही शांत होती. जणू कसली घाई नाही. वर्ग पूर्वीसारखा चालू होता. दोन मिनिटांच्या शांततेनंतर मी तिला विचारले, 'तू इथं काय करतेस?'
'मी बघतेय.'
'तू काय बघतेस?'
'शाळा चालू आहे, पण खिडकी बंद आहे.'
मग, चमकदार गुलाबी कपडे घातलेली, ती मुलगी वर्गाच्या अग्रभागी गेली आणि तिच्या उंचीसाठी पुरेशा उंच असलेल्या बाकावर चढली. शिक्षकाची नजर तिच्यावर पडताच त्यांनी विचारले, 'मुनीरा, तू आज शाळेत का आला नाहीस?'
अचानक ती पळतच बाहेर गेली आणि 10 मिनिटात तिच्या केसात दोन सुंदर वेण्या करून, शाळेचा गणवेश घालून व शाळेची बॅग हातात धरून परत आली. तिच्या चेहऱ्यावर हास्य होतं. ती इयत्ता तीन ते पाचच्या मुलांच्या गटांमध्ये मिसळली, कारण तीही त्या सर्व मुलांप्रमाणेच वर्गात शिकत होती.
या सरकारी शाळेत इयत्ता पहिली ते पाचवीत 55 मुलं आणि दोन शिक्षक आहेत. गेल्या वर्षी मार्चमध्ये, जेव्हा कोविडमुळे शाळा बंद झाली होती, तेव्हा येथे 39 विद्यार्थी होते. विद्यार्थ्यांची संख्या वाढली आहे कारण आता गावातील या वयोगटातील सर्व मुलांनी याच शाळेत प्रवेश घेतला आहे, तर कोरोना महामारीच्या आधी काही विद्यार्थी जवळच्या जरा मोठ्या असलेल्या गावात (जिल्हा परिषद मतदारसंघ असलेल्या) दोन खासगी शाळांमध्येही गेले होते. या दोन शाळांपैकी एक शाळा कायमची बंद झाली आहे, तर दुसरी चालू आहे, पण गावकऱ्यांचा त्यावरचा विश्वास उडाला आहे. मी बोललेल्याप्रमाणे प्रत्येक खाजगी शाळांवर अविश्वास पसरला आहे. मी बऱ्याचदा ऐकले आहे की कोविड- 19 रोगाने खाजगी शाळांचे चारित्र्य उघड केले आहे.
खरं तर, सर्वात जास्त काळजी करणारी गोष्ट आहे ती खासगी शाळांची 'फी'ची! गेल्या 18 महिन्यांत, त्यांनी मुलांना व्यस्त ठेवण्याशिवाय दुसरे काहीच केले नाही. याउलट, सरकारी शाळांचे अनेक शिक्षक मुलांच्या घरोघरी गेले. काहींनी असे नियमितपणे सुरू ठेवले. घराजवळच्या झाडाखाली बसून मुलांचा अभ्यास घेतला. काहींनी वह्या-शैक्षणिक साहित्य पुरवले. इकडे मात्र खाजगी शाळा फी मागत राहिल्या. काहींनी काही प्रमाणात ऑनलाईन शिक्षण प्रणाली सुरू केली, परंतु त्यांना हे देखील माहित आहे की जोपर्यंत ही प्रणाली बहुतेक मुलांना उपलब्ध नाही तोपर्यंत ते अभ्यास करणार नाहीत. आणि प्रश्न असा आहे की, ऑनलाईन माध्यमांमध्ये सहभाग घेतलेली काही मुले खरोखरच त्यातून काही शिकली का किंवा शिकतात का? पण खाजगी शाळांना याची काळजी नाही, त्यांना फक्त पैसे कमवायचे आहेत.
त्यांना मुलांमध्ये किंवा त्यांच्या अभ्यासात रस नाही. ते व्यवसाय चालवत आहेत. आणि हे हास्यास्पद आहे की उद्योग चालवल्यानंतरही ते सेवा देत नसले तरी त्यांना पगार मिळण्याची अपेक्षा आहे. ते लोकांना जबरदस्तीने फी भरण्यास सांगतात. म्हणूनच, या शाळांनी सर्वांचा विश्वास गमावला आहे. जरी त्यांनी पुन्हा काम सुरू केले असले तरी मुलांना स्थानिक सरकारी शाळेत पाठवले जात आहे. शिवाय, कोरोना रोगामुळे सरकारी शाळांची गुणवत्ता सर्वसाधारणपणे टीका केलेल्यांपेक्षा चांगली आहे आणि सामान्यतः खाजगी शाळांपेक्षा चांगली आहे या भावनेला बळकटी मिळाली आहे.
खासगी शाळांवरील विश्वासाचा अभाव आणि कोरोना साथीच्या काळात अनेक शाळा बंद झाल्यानं सरकारी शाळांमध्ये प्रवेश वाढले आहेत. मुनीराचे गाव हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. खाजगी शाळांच्या अनुभवाच्या उलट त्या गावातील सरकारी शाळेतील शिक्षक गेल्या 18 महिन्यांपासून नियमितपणे घरोघरी किंवा वाड्या -वस्त्यांवर वर्ग घेत आहेत. शाळेतील मध्यान्ह भोजन योजनेअंतर्गत मिळणारे धान्य मुलांच्या घरी नियमितपणे पोहोचत आहे. लॉकडाऊनच्या सर्वात वाईट टप्प्यात शाळांनी अनेक घरांना कोरडे अन्नधान्य दिले. गेल्या आठवड्यात जेव्हा मी या परिसरात फिरत होतो, तेव्हा मला लक्षात आले की शाळा पुन्हा उघडल्यावर या प्रत्येक सरकारी शाळेत किमान 20 टक्क्यांनी मुलांचा प्रवेश वाढला आहे.
वाढत्या पटसंख्येमुळे शासकीय शालेय व्यवस्थेत नवीन ऊर्जा वाहू लागली आहे. आपण ज्या अभूतपूर्व शैक्षणिक आणीबाणीला सामोरे जात आहोत त्याचा सामना करण्यासाठी याचा प्रभावीपणे वापर केला पाहिजे. आम्हाला गेल्या 18 महिन्यांत मुलांच्या समजण्याच्या पातळीवर झालेल्या नुकसानाची भरपाई करावी लागेल. या व्यतिरिक्त, भारतातील दुर्बल घटकातील मुलांमध्ये गळतीचे प्रमाण वाढल्याने या उद्भवलेल्या संकटावरही आपल्याला मात करावी लागणार आहे. अशा संभाव्य मुलांना ओळखून आणि लक्ष्यित कारवाई करून हा कल थांबवता येतो.
पाहिले तर सर्व खाजगी शाळा वाईट नाहीत. अनेक शाळा चांगल्या दर्जाचे आहेत आणि त्यांना मुलांच्या शिक्षणाची आणि कल्याणाची काळजीही आहे. परंतु सत्य हे आहे की बहुतेक खाजगी शाळांना फक्त त्यांचे व्यावसायिक हित साधायचे आहे. निःसंशयपणे कोरोना साथीच्या रोगाने आपले मूळ चरित्र उघड केले आहे. आमच्या वैयक्तिक आकांक्षा, भीती, कमकुवतपणा आणि धैर्य, सगळे सगळे!
त्याचबरोबर एक समाज म्हणून आपली असमानता आणि उणीवादेखील उघड झाल्या आहेत. या व्यतिरिक्त हे देखील निदर्शनास आले आहे की जे काम जनहिताचे असावे ते केवळ सार्वजनिकतेच्या भावनेने ओतप्रोत असलेल्या सामाजिक संस्थांच करू शकतात. सार्वजनिक हिताच्या नावाखाली व्यवसाय करणाऱ्या खासगी संस्थांचे संरचनात्मक गैरसमज आणि अकार्यक्षमता आता समोर आली आहे. एक स्पष्ट आहे, समान, मजबूत आणि जिवंत सरकारी शिक्षण व्यवस्थेला पर्याय नाही. या दुःखद महामारीने हेही स्पष्ट केले आहे की समर्पित खाजगी धर्मादाय रुग्णालयांची संख्या चांगली असूनही, उच्च दर्जाच्या मजबूत सार्वजनिक आरोग्य व्यवस्थेला पर्याय नाही. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
Saturday, October 9, 2021
पत्रकारितेचा गौरव
दोन पत्रकारांना शांततेचे नोबेल पारितोषिक मिळणं स्वागतार्ह आणि अनुकरणीय आहे. आज जगात अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर संकटाचे ढग जरा अधिकच घिरट्या घालत असताना पत्रकारांचा सन्मान हा खरोखरच पत्रकारितेचा सन्मान आहे. फिलिपिन्सच्या पत्रकार मारिया रासा आणि रशियन पत्रकार दिमित्री मुराटोव्ह यांना 2021 चा नोबेल शांतता पुरस्कार जाहीर झाला आहे. पत्रकारितेचे हे यश असून ज्याचा माध्यमांच्या एकूण गुणवत्तेवर सकारात्मक परिणाम होईल,असे म्हणायला हरकत नाही. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे रक्षण करण्याच्या प्रयत्नांसाठी मारिया रुसा आणि दिमित्री मुराटोव्ह यांना सन्मानित केले गेल्याने जगातील लोकशाही आणि जगातील चिरस्थायी शांततेला बळकटी येईल.
मारिया रासा या आपल्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा वापर सत्तेचा गैरवापर, हिंसाचाराचा वापर आणि फिलीपिन्समधील वाढती हुकूमशाही यावर प्रकाश टाकण्यासाठी करत आहेत. त्यांनी 2012 मध्ये शोध पत्रकारितेसाठी एका डिजिटल मीडिया कंपनीची स्थापना केली आणि त्यांच्या देशातील वादग्रस्त ड्रग्सच्या विरोधात लक्ष केंद्रित केले, ज्यामुळे हजारो लोकांचे प्राण वाचवण्यात यश आले. जगाने रासाच्या बनावट बातम्यांच्या विरोधात एकूण केलेल्या कामगिरीकडे लक्ष दिले पाहिजे, यामुळे माध्यमांची ताकद वाढण्यास मदत होणार आहे. दुसरीकडे, रशियन पत्रकार दिमित्री आंद्रेयविच मुराटोव्ह या 'नोवाजा गझेटा' हे वृत्तपत्र चालवतात. नोबेल समितीच्या मते, आज रशियातील सर्वात स्वतंत्र वृत्तपत्र आहे. मुराटोव्हने त्यांच्या देशातील झपाट्याने बदलणाऱ्या प्रतिकूल परिस्थितीतही अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे रक्षण करण्याचे काम केले आहे.
त्यांचे रशियन वृत्तपत्र तिथे प्रभावीपाने पत्रकारिता करत आहे, भ्रष्टाचार, सत्तेचा गैरवापर, निवडणुकीतील फसवणूक आणि ट्रोल मोहिमांवर आवाज उठवत आहे. विशेष महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे 'नोवाजा गझेटा'च्या पत्रकारांना अनेक प्रकारे छळाला सामोरे जावे लागले आहे. तसेच धमक्या आणि हिंसाचारालाही तोंड द्यावे लागले आहे. या वृत्तपत्राने त्यांचे सहा पत्रकारही गमावले आहेत. यात अन्ना पोलितकोवस्काजा यांचाही समावेश आहे.त्यांनी आपल्या लेखणीने चेचन्यामधील युद्धाला वाचा फोडली. खूप दबाव असूनही वृत्तपत्राचे मुख्य संपादक मुराटोव्ह यांनी वृत्तपत्राचे स्वतंत्र धोरण सोडण्यास नकार दिला असल्याचे नोबेल समितीने जगाच्या निदर्शनास आणून दिले आहे.
आज जेव्हा जग अपूर्ण माहिती आणि बनावट बातम्यांनी व्यापलेले असताना पत्रकारितेची खरी बेटे ओळखणे फार महत्वाचे आहे. चांगली पत्रकारिता कोणत्याही शांततेच्या प्रयत्नांपेक्षा कमी नाही. आज जे पत्रकारितेचा वापर द्वेष आणि जातीयवाद वाढवण्यासाठी करत आहेत त्यांच्यासाठी तर या नोबेल पुरस्कारांमध्ये एक विशेष संदेश दडलेला आहे. चांगल्या जगासाठी प्रामाणिक पत्रकारिता आवश्यक आहे. आज चांगल्या पत्रकारितेला अधोरेखित करणे आणि त्याचा सन्मान करणे खरोखरच आवश्यक आहे. हे नोबेल पारितोषिक जगातील त्या सर्व पत्रकारांना बळ देईल जे खरे आणि न्याय्य पत्रकारितेसाठी समर्पित आहेत. नोबेल समितीने योग्यच म्हटले आहे की, स्वतंत्र आणि तथ्यावर आधारित असलेली पत्रकारिता सत्तेचा गैरवापर, खोटे बोलणाऱयांच्या विरोधात आणि युद्धापासून संरक्षण करण्याचे काम करते. त्यामुळे आज सामान्य लोकांनीही खऱ्या पत्रकारितेच्या बाजूने उभे राहण्याची गरज आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
Wednesday, October 6, 2021
उत्तर कोरियाच्या क्षेपणास्त्र चाचण्यांने जगावर युद्धाचे ढग
उत्तर कोरियाचे हुकूमशहा किम जोंग-उन यांचे सामरिक धोरण भीती आणि सौदेबाजीने प्रेरित आहे. उत्तर कोरिया, ज्याने नव्वदच्या दशकात आण्विक शस्त्रां (NPT) च्या प्रसार रोखण्याच्या करारावर सहमती दर्शविली होती, पण केवळ दीड दशकातच या करारापासून फारकत घेतली. किम जोंग शस्त्रे निर्मितीला राष्ट्रीय सुरक्षेच्या स्वावलंबनाशी जोडतात, परंतु त्यांचा हेतू संशय निर्माण करणारा आहे.
क्रूझ क्षेपणास्त्रे कमी उंचीवरून आणि संथ गतीने त्यांच्या लक्ष्याच्या दिशेने जातात. ही क्षेपणास्त्रे लक्ष्याच्या दिशेने जाताना अनेकदा वळणे घेऊ शकतात आणि दिशा बदलून कोठूनही हल्ला करू शकतात. उत्तर कोरियाचे राष्ट्रीय आणि परराष्ट्र धोरण अनेक दशकांपासून या क्षेपणास्त्रांप्रमाणेच अप्रत्याशित आणि असहज आहे. म्हणूनच संपूर्ण जगाला या देशाची भीती वाटते. या दिवसांत उत्तर कोरिया पुन्हा एकदा एकामागून एक क्षेपणास्त्र चाचण्या करून आपला आक्रमक हेतू दाखवून देत आहे. याचे मुख्य कारण म्हणजे चीनची त्यामागची फसवी भूमिका. आशिया पॅसिफिक प्रदेशातील आपल्या विरोधकांना धमकावण्यासाठी तो उत्तर कोरियाचा हुशारीने वापर करत आला आहे.
उत्तर कोरियाच्या अण्वस्त्र आणि बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रांच्या अनेक वर्षांच्या अथक चाचण्यांनंतरही चीनने संयुक्त राष्ट्रांच्या आर्थिक निर्बंधांना निष्प्रभ ठरवले आहे आणि अमेरिकेच्या संभाव्य लष्करी हल्ल्यांपासून उत्तर कोरियाला संरक्षित केले आहे. उत्तर कोरियात विनाशकारी शस्त्रांच्या तस्करीची अनेक प्रकरणे घडली आहेत आणि हे नेटवर्क सीरियापासून म्यानमारपर्यंत पसरलेले आहे. आता तालिबान सारख्या संघटनासुद्धा अण्वस्त्रे आणि क्षेपणास्त्रे मिळवण्याची संधी शोधत आहेत. त्यामुळे जगाला दहशतवाद आणि अशांततेपासून वाचवण्यासाठी उत्तर कोरियावर नियंत्रण आणणे अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाऊ लागले आहे.
कोरियन द्वीपकल्पात उत्तर कोरियाची अथक आक्रमकता आणि तुलनेने शांत दक्षिण कोरियाच्या पाणबुडीने प्रक्षेपित केलेल्या बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्राची चाचणी यामुळे अणुयुद्धाचा धोका वाढला आहे. याचे एक कारण म्हणजे कोरियन द्वीपकल्पावर जागतिक शक्ती एकमेकांना सामोरे जात आहेत आणि अमेरिकन भांडवलशाहीला चीन आणि रशियाच्या साम्यवादी आक्रमकतेने तोंड दिले जात आहे. दुसऱ्या महायुद्धापासून महासत्ता अमेरिका आणि उत्तर कोरिया समोरासमोर आहेत. 1950 मध्ये जेव्हा उत्तर कोरियाच्या कम्युनिस्ट सरकारने दक्षिण कोरियावर आक्रमण केले होते,तेव्हा संयुक्त राष्ट्राच्या सैन्याला अमेरिकन जनरल मॅकआर्थरने त्याचे संरक्षण करण्याचे आदेश दिले होते. पण तरीही त्या युद्धावर निर्णायक तोडगा निघू शकला नाही कारण उत्तर कोरियासोबत चीन येण्याची शक्यता होती आणि आजही परिस्थिती तशीच आहे.
या घटनेनंतर दक्षिण कोरियाचे अमेरिकेबरोबर जवळजवळ सात दशके चांगले आर्थिक आणि धोरणात्मक संबंध आहेत आणि अमेरिका उत्तर कोरियाच्या बाबतीत अत्यंत आक्रमक धोरण स्वीकारत आहे. त्याच वेळी रशिया आणि चीन या साम्यवादी शक्ती उत्तर कोरियाच्याबाबतीत एकत्रित येऊन त्यांच्या जागतिक हितसंबंधांना प्रोत्साहन देत आहेत. म्हणूनच या द्वीपकल्पाच्या समस्येवर शांततेने तोडगा काढण्यासाठी भांडवलशाही आणि साम्यवाद यांनी मैत्रीचे पाऊल उचलण्याची आवश्यकता आहे. पण त्याची शक्यता कुठेही दिसून येत नाही.
समस्या अशी आहे की सर्व जागतिक निर्बंध असूनही उत्तर कोरियावर नियंत्रण आणता आले नाही. नोव्हेंबर 2017 मध्ये प्योंगयांगने आंतरखंडीय क्षेपणास्त्राची चाचणी करून जगाला ठेंगा दाखवण्याचा प्रयत्न केला होता. त्याला उत्तर म्हणून संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेने उत्तर कोरियाच्या पेट्रोलियम उत्पादनांच्या पुरवठ्यावर कठोर निर्बंध लादले. या निर्बंधांमध्ये विशेषतः पेट्रोलियम उत्पादनांचा समावेश आहे. उत्तर कोरिया पेट्रोलियमचा सर्वाधिक वापर आण्विक आणि बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र कार्यक्रम पूर्ण करण्यासाठी करत आहे.
कोरियन बेटांमधून समुद्र मार्गे तसेच अन्य भौगोलिक मार्गाने उत्तर कोरिया पूर्ण ताकदीने शस्त्रांची तस्करी करत आहे. याच्या पश्चिममेला पिवळा समुद्र, दक्षिणपूर्व चीन समुद्र आणि पूर्वेला जपानचा समुद्र आहे. असे सांगितले जात आहे की, उत्तर कोरिया पिवळ्या समुद्रात कृत्रिम द्वीप बनवत आहे. ज्याचा उपयोग सैन्य तैनातीसाठी करणार आहे. वास्तविक उत्तर कोरियावर बेकायदेशीर शस्त्रांच्या व्यापारावर बंदी घालण्याचे आव्हान आहे. उत्तर कोरियाला रोखले नाही तर ते दिवस दूर नाहीत, जेव्हा दहशतवाद्यांकडे क्रूझ मिसाईलचे भांडार असेल. सध्या चीन आणि रशियाच्या मदतीने आणि समुद्रमार्गे होणाऱ्या तस्करीमुळे या देशाची अर्थव्यवस्था चालली आहे. संयुक्त राष्ट्रांने उत्तर कोरियावर व्यापारीक निर्बंध घातले असले तरी चीन आणि रशिया त्याच्याशी व्यापारी संबंध टिकवून आहेत. हे कम्युनिस्ट देश अमेरिकेला आव्हान देण्यासाठी उत्तर कोरियाला जगण्यासाठी रोज आवश्यक असणारे साहित्य पुरवत आहे.त्याचबरोबर आण्विक इंधन आणि शस्त्रे बनवण्यासाठी पैसा, साधने आणि तंत्रज्ञानही देत आहे.
दक्षिण कोरियाने 1953 पासून अमेरिकेबरोबर संरक्षण करार केला आहे त्यामुळे हजारो अमेरिकन सैनिक आणि युद्धनौका नेहमीच तिथे तैनात असतात. दुसरीकडे, चीन आणि उत्तर कोरियामध्ये 1961 पासून परस्पर मदत आणि सहकार्याचे संरक्षण करार आहेत. अमेरिका आणि चीन दोघेही एकमेकांचे कट्टर प्रतिस्पर्धी आहेत. अमेरिकेवर नजर ठेवण्यासाठी चीनने दक्षिण कोरिया हा सामरिकदृष्ट्या योग्य तळ बनवला आहे. त्याचबरोबर अमेरिका आणि जपानला धमकी देण्याबरोबरच समुद्रात आपले वर्चस्व टिकवण्यासाठी चीनला उत्तर कोरियाचीही गरज आहे.
एक गोष्ट लक्षात आले आहे, उत्तर कोरिया शांतता करार करण्यात आणि आवश्यकतेनुसार तोडण्यात तरबेज आहे. या वर्षी मे महिन्यात अमेरिकेचे अध्यक्ष जो बायडेन म्हणाले होते की ते उत्तर कोरियाचे शासक किम जोंग उन यांना भेटण्यास तयार आहेत, पण दोघांनी उत्तर कोरियाच्या अण्वस्त्र कार्यक्रमावर चर्चा करायला हवी. तथापि, त्यांनी असेही म्हटले की उत्तर कोरियाला आपला अण्वस्त्र कार्यक्रम सोडण्यास पटवणे हे एक कठीण काम असेल. साहजिकच बायडेन यांना माहित आहे की उत्तर कोरिया चीनच्या दबावाखाली आणि जागतिक आक्रमक धोरणांचा भागीदार आहे. बायडेन यांच्या आधीचे अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी किम जोंग-उन यांची तीन वेळा भेट घेतली होती मात्र त्यातून काहीही निष्पन्न झाले नाही.
अमेरिका आणि दक्षिण कोरिया यांच्यातील धोरणात्मक संबंध खूप खोल आहेत, दक्षिण कोरिया हा अमेरिकन शस्त्रांचाही मोठा खरेदीदार आहे. तर उत्तर कोरियाच्या अर्थव्यवस्थेवर आणि सामरिक क्षमतेवर चीनचे नियंत्रण आहे. उत्तर कोरिया लष्करी शक्ती वाढवण्यासाठी आपल्या जीडीपीच्या एक चतुर्थांश वापरतो. रशिया आणि चीनसाठी उत्तर कोरिया ही शस्त्रास्त्रांची मोठी बाजारपेठ आहे. कोरियन द्वीपकल्पात दक्षिण कोरियाकडून उत्तर कोरियाच्या विध्वंसक शस्त्रास्त्रांच्या चाचणीला आक्रमक प्रतिसाद मिळाल्याने युद्धाची भीतीही वाढली आहे, यामुळे आशिया-पॅसिफिक प्रदेशात एक नवीन सुरक्षा संकटाची टांगती तालावर आहे. तथापि, दोन्ही देशांनी आता हॉट लाइन कनेक्टिव्हिटी वाढवण्यास सहमती दर्शविली आहे. पण उत्तर कोरियाच्या जलद क्षेपणास्त्र चाचण्या जागतिक शांततेला आव्हान देत आहेत.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
Monday, October 4, 2021
सण आणि मानवता धर्म
सुख, समाधान, शांतता आणि आनंदाची पर्वणी म्हणून सण साजरे केले जातात. आणखी म्हणजे उत्सव हे मनाचे आरोग्य जपत असतात. उत्सव साजरे करीत असताना आप्तेष्ट-मित्र एकत्र येतात. गावाच्या उत्सवात तर गावातील सर्व आबालवृद्ध स्त्री-पुरुष एकत्र येत असतात. उत्सवामुळे एकमेकांच्या भेटीगाठी होत असतात. उत्सवांमुळे सहकाराची व समानतेची भावना निर्माण होते. नवीन चांगल्या विचारांचा प्रचार उत्सवात करणे सहज शक्य होते. एखाद्या सार्वजनिक कामासाठी पैसासा गोळा करणे शक्य होते. सर्वानी एकत्र येऊन मोठे काम करता येऊ शकते. या उत्सवांतून मोठी सार्वजनिक कामे केली जाऊ शकतात. उत्सवांमधूनच नेतृत्व निर्माण होऊ शकते. कार्यकत्रे निर्माण होऊ शकतात. म्हणूनच लोकमान्य टिळक आणि महात्मा फुले यांनी स्वराज्यप्राप्तीसाठी आणि राष्ट्रीय भावना निर्माण व्हावी यासाठी सार्वजनिक उत्सवांची प्रथा सुरू केली. उत्सवात सहभागी झाल्याने होणाऱ्या आनंदप्राप्तीबरोबरच माणसे आपल्या जीवनातील दु:ख, चिंता विसरून जातात उत्सवातून कला सादर करूनच कलावंत मोठे होतात. उत्सवांमुळे हजारो हातांनाही काम मिळते. राष्ट्रपुरुषांच्या जयंती उत्सवांमुळे राष्ट्राभिमान जागृत होण्यास मदत मिळते.
सणांमुळे आर्थिक विकासाला चालना मिळण्याबरोबरच सामाजिक सलोखा आणि बांधीलकीही जपली जाते. त्यामुळे सणांचा आनंद मनमुराद घ्यायला हवा. सणांची निर्मिती होण्यामागे पूर्वीपासून काही शास्त्रोक्त कारणं आहेत. शीख धर्मियांत गुरुपुरव, बैसाखी, होला महल्ला, दरबारे खालसा या सणांना विशेष महत्त्व आहे. प्रत्येक धर्मातील सणांद्वारे धर्मनिरपेक्षतेचा आणि संतांच्या सेवेचा संदेश दिला आहे. ख्रिश्चन धर्मात प्रामुख्याने ईस्टर हा सण साजरा करतात. प्रभू येशूच्या जन्माचे स्मरण म्हणून ख्रिसमस साजरा होतो. ईश्वरावर आणि मानवावर प्रेम करणे हा सणांचा प्रमुख उद्देश आहे.तसेच सण-उत्सवांचा उद्देश शरीराचे आणि मनाचे आरोग्य चांगले राहणे हा आहे. शरीराचे आरोग्य विशेषत: आहारावर अवलंबून असते. ऋतूप्रमाणे आहारात बदल केला, की आरोग्य चांगले राहण्यास मदत होते. म्हणून शास्त्रकारांनी ऋतूप्रमाणे सणांची रचना केलेली आहे. शरीराचे आरोग्य विशेषत: आहारावर अवलंबून असते. ऋतूप्रमाणे आहारात बदल केला, की आरोग्य चांगले राहण्यास मदत होते. म्हणून शास्त्रकारांनी ऋतूप्रमाणे सणांची रचना केलेली आहे.सणांद्वारे विविध धर्माची संस्कृती नव्या पिढीपर्यंत पोहोचविता येते. रोजे ठेवल्यामुळे मनुष्याला भूकेची आणि ईश्वराची जाणीव होते. ईद साजरी करताना भुकेल्याला अन्न द्यावे, हेच सांगितले जाते. सणाचे काहीना काही वैशिष्ट्य असून, एकोप्याने सण साजरे करण्यातून मानवता धर्मही जपला जातो.
- मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
Sunday, October 3, 2021
सोनी टीव्ही मनोरंजन बाजार काबीज करणार?
जपानची बुलेट ट्रेन भारतीय भूमीवर कधी धावणार हे माहीत नाही, पण जपानी कंपनी सोनी आर्थिकदृष्ट्या अडचणीत असलेल्या झी टीव्हीला विलीनीकरणाची ऑफर देऊन भारतीय मनोरंजन बाजाराचा एक चतुर्थांशहून अधिक भाग काबीज करणार आहे. झी टीव्हीच्या विलीनीकरणामुळे सोनी आपल्या कट्टर प्रतिस्पर्धी स्टार टीव्हीशी सहज स्पर्धा करू शकेल. आगामी काळात क्रीडा आणि मनोरंजन क्षेत्राचे प्रसारण अधिकार मिळवण्यासाठी दोन दिग्गजांमधील स्पर्धा पाहणे मनोरंजक ठरणार आहे.
90 च्या दशकाच्या सुरुवातीला हिंदी बँड सुरू करण्यासाठी झी टीव्हीने स्टार टीव्हीशी हातमिळवणी केली होती. त्याच स्टार टीव्हीने नंतर 'झी' चा बँड वाजवला आणि आज स्टार टीव्हीने 10 लाख डॉलर्सच्या भारतीय मनोरंजन बाजारात 24 टक्क्यांचा वाटा गाठला आहे. आता सोनी टिव्हीने प्रतिस्पर्धी स्टार टीव्हीशी स्पर्धा करण्यासाठी 22 सप्टेंबर 2021 रोजी झी टीव्हीचे विलीनीकरण करण्याचा प्रस्ताव दिला आहे.
'झी'च्या संचालक मंडळाने या गैर-बंधनकारक प्रस्तावाला तत्वतः मान्यता दिली आहे. विलीनीकरणानंतर तयार झालेल्या कंपनीमध्ये झी 47 टक्के आणि सोनी 53 टक्के शेअर असतील. संचालकांची नियुक्ती करण्याचा अधिकारही सोनीला असेल. जर बक्षीस समिती, मंडळ आणि भागधारकांनी प्रस्ताव मंजूर केला, तर स्टार आणि सोनी सारख्या दोन परदेशी कंपन्यांच्या भारतीय मनोरंजन व्यवसायात साडे दहा अब्ज डॉलर्सचा हिस्सा 51 टक्क्यांवर जाईल (स्टार टीव्ही 24 आणि सोनी टीव्ही 27 टक्के ). भारतीय ब्रॉडकास्टिंग इंडस्ट्रीमध्ये सोनी आणि स्टार टीव्ही यांच्यात मोठी स्पर्धा चालू आहे. तथापि, 90 च्या दशकाच्या सुरुवातीला, स्टार टीव्हीने झी टीव्हीशी हातमिळवणी करून त्याला हिंदी बँड सुरू करण्याची परवानगी दिली. पण हिंदी मनोरंजन उद्योगात विस्तार करण्याची स्टार टीव्हीच्या महत्त्वाकांक्षेने त्यांच्या नात्याला संपुष्टात आणले.
सोनी टीव्हीने मल्टी स्क्रीन मीडियाच्या नावाने 30 सप्टेंबर 1995 रोजी भारतात प्रसारण व्यवसाय सुरू केला. श्री अधिकारी ब्रदर्स यांची सब टीव्ही मिळवल्यानंतर सोनी टीव्हीची दर्शक संख्या गेल्या 25 वर्षांत 70 कोटींपर्यंत पोहोचली आहे. भारतातील त्यांच्या वाहिन्यांची संख्या 26 आणि त्यांची कर्मचारी 1200 पर्यंत वाढली आहे. गेल्या आठ महिन्यांपासून ही कंपनी झी टीव्हीला आत्मसात करण्याच्या रणनीतीवर काम करत होती. विलीनीकरणामुळे झी टीव्हीची 42 हजार हिंदी चित्रपटांची लायब्ररी, प्रादेशिक भागात मजबूत पोहोच असलेले 2.5 लाख तासांचे कार्यक्रम मिळतील. तसेच झी टीव्हीचे 1.25 अब्जहून अधिक दर्शक मिळतील. या आधारावर, ती आपल्या प्रतिस्पर्धी स्टार टीव्हीला दोन अब्ज डॉलर्सची कंपनी बनून मागे टाकू शकते. विशेषत: स्टार आणि सोनी टीव्हीमध्ये मनोरंजन आणि क्रीडा हक्कांसाठी मोठा संघर्ष होत आला आहे.
स्टारने 2018 मध्ये आंतरराष्ट्रीय आणि देशांतर्गत क्रिकेट स्पर्धांचे हक्क 2023 पर्यंत 946.75 दशलक्ष डॉलर्सला विकत घेतले आहेत. त्याच्याकडे 2022 पर्यंत आयपीएल स्पर्धांचे जागतिक अधिकार आहेत. स्टारचे ओटीटी चॅनेल, डिस्ने प्लस, हॉटस्टार आणि सोनीची सोनी लिव्ह यांच्यातही एक मोठी स्पर्धा आहे. सोनी आणि झी टीव्ही एकत्र येत असले तरी विलीनीकरणाच्या प्रस्तावाबाबतही काही अडचणीदेखील आहेत.
झीच्या व्यवस्थापन आणि पारदर्शकतेबाबत कंपनीमध्ये सुमारे 18 टक्के हिस्सा असलेल्या इन्व्हेस्कोने कंपनीच्या भागधारकांची एक सर्वसाधारण बैठक बोलावली आहे. झीचे प्रवर्तक सुभाष चंद्रा यांचा मुलगा पुनीत गोयंकाला सीईओ पदावरून आणि बोर्डातील सहा स्वतंत्र संचालकांना काढून टाकण्याची मागणी यापूर्वीच केली जात आहे. विलीन झालेल्या कंपनीमध्ये पुनीत गोयंका यांना पाच वर्षांसाठी सीईओ आणि व्यवस्थापकीय संचालक बनवण्याचा प्रस्ताव आहे. इन्व्हेस्को विलीनीकरणावर नाही तर सर्वसाधारण सभा बोलावण्यावर ठाम आहे. दुसरीकडे, झी या आडमुठ्या भूमिकेला सामोरे जाण्यासाठी कंपनीच्या कायद्यांचा सहारा घेण्याविषयी बोलत आहे. या घटनेने या विलीनीकरणाच्या प्रस्तावाला एक मनोरंजक वळण मिळाले आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
शिक्षण हे ज्ञानाला पर्याय नाही
ज्ञानाबद्दल अनेक प्रकारचे सल्ले आणि विवेकाच्या गोष्टी माणसाच्या सभ्यता आणि सांस्कृतिक विकासाशी सखोलपणे संबंधित आहेत. भारताबद्दल बोलायचे झाल्यास वैदिक काळापासून या प्रकरणावर विविध संदर्भात भर देण्यात आला आहे आणि यासाठी सुंदर दृष्टांत, उदाहरणे देण्यात आली आहेत. भक्ती चळवळीदरम्यान संत-कवींनी शिक्षण आणि ज्ञान यातील फरकाबद्दल सुंदर श्लोक रचले आहेत.
स्वातंत्र्य चळवळीदरम्यान जेव्हा देश सांस्कृतिकदृष्ट्या नव्याने जागरूक होत होता, तेव्हाही आपल्या महापुरुषांनी सामान्य लोकांमध्ये हे शहाणपण पुनर्संचयित करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न केले की शिक्षणाला ज्ञानाचा पर्याय समजू नये. महात्मा गांधींनी या समस्येचे निराकरण करण्याचा अधिक अंतर्ज्ञानी मार्ग शोधला. त्यांनी 'नई तालीम' विषयी सांगितले. म्हणजेच, शिक्षणाची एक पद्धत जी जीवनाशी आणि त्याच्या गरजाशी सखोलपणे संबंधित आहे आणि ज्यात शिक्षण आणि ज्ञान वेगळे वेगळे नाहीत परंतु नैसर्गिकरित्या एकमेकांशी संबंधित आहेत.
एकीकडे भारतासह संपूर्ण जगात विकास आणि उपभोग यावर जोर वाढला आणि दुसरीकडे, भौतिकवादी इच्छा पूर्ण करण्याचे साधन म्हणून, जाणूनबुजून किंवा नकळत शिक्षण घेतले जाऊ लागले तेव्हा मात्र गडबड सुरू झाली. आजची शाळा आणि उच्च शिक्षण जवळजवळ याच धर्तीवरची आहे. यासंदर्भात, विनोबांनी सध्याच्या शिक्षण व्यवस्थेमुळे विद्यार्थ्यांच्या दुर्दशेबद्दल अतिशय रोचक पद्धतीने सांगितले आहे.
महात्मा गांधीं यांचे आध्यात्मिक उत्तराधिकारी मानले जाणाऱ्या विनोबांचे जीवन आणि विचार भारतीय संत परंपरेतील सर्वात सर्वाधुनिक सर्ग आहेत. एक असा सर्ग ज्यामध्ये अहिंसक राष्ट्र उभारणीच्या शक्यता आणि पर्यायाचे अनेक वास्तव मार्गदर्शन केले जाऊ शकते. विनोबा गीतेच्या आधुनिक व्याख्येपासून देशातील भूमीचे असमान वितरण दूर करण्यासाठी सुरू केलेल्या भूदान चळवळीपर्यंत अनेक भूमिकांमध्ये आपल्यासमोर येतात. कौतुकाचीची गोष्ट अशी आहे की या सर्व भूमिकांमध्ये ते केवळ अहिंसक आणि विधायक पद्धतींचा वापर करत नाही, तर हे सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करतात की भारतीय लोकमानसाची नैसर्गिकता कोणत्याही हिंसक स्पर्धेपेक्षा सामंजस्य आणि सहकार्याच्या सामाजिकतेशी जुळते.
ते म्हणतात, 'आजच्या विचित्र शिक्षण पद्धतीमुळे आयुष्य दोन भागांत विभागले जाते. पंधरा ते वीस वर्षे माणसाने कुठल्याही झंझाटीमध्ये पडू नये आणि फक्त शिक्षण घ्यावे आणि नंतर शिक्षण एका पिशवीत टाकावे व तो मरेपर्यंत जगावे. ही प्रथा निसर्गाच्या योजनेच्या विरुद्ध आहे. हातभर लांबीचे मूल साडेतीन हाताचं कसं होतं, हे त्याच्या किंवा इतरांच्याही लक्षात येत नाही. शरीराची वाढ रोज होत असते. ही वाढ सावकाश क्रमाक्रमाने, थोडी थोडी होत असते.त्यामुळे त्याच्या होण्याचा भासदेखील होत नाही.
असं होत नाही की आज रात्री झोपल्यावर ,तो दोन फूट उंचीचा होता.सकाळी उठल्यावर अडीच फुटाचा झाला. आजची शिक्षणाची पद्धत अशी आहे की अमुक वर्षाच्या अगदी शेवटच्या दिवसापर्यंत मनुष्य जीवनाबद्दल पूर्णपणे बेजबाबदार असला तरी काही नुकसान नाही! एवढेच नाही तर त्याने बेजबाबदार राहिले पाहिजे आणि येत्या वर्षाचा पहिला दिवस आल्यावर सर्व जबाबदारी घेण्यास तयार असला पाहिजे. एकूण बेजबाबदारपणापासून संपूर्ण जबाबदारीमध्ये उडी मारणे ही 'हनुमानाची उडी' झाली आहे. अशा प्रकारे उडी मारण्याच्या प्रयत्नात हात पाय तुटले तर काय नवल!
विनोबा इथे ज्या 'हनुमान उडी' बद्दल बोलत आहेत तो आपल्या शिक्षण पद्धतीच्या मूलभूत रचनेवर एक गंभीर प्रश्न आहे. शेवटी, अशा शिक्षणाचा काय अर्थ आहे जो सर्व प्रकारच्या शिकण्याच्या किंवा जीवनासाठी आवश्यक असलेल्या ज्ञानाच्या नावाने दिला जातो, परंतु जेव्हा त्यांना जीवनात प्रयत्न करण्याचा विचार केला जातो तेव्हा ते आपल्याला मदत करायला सक्षम नसते. उलट जीवनातील मोठे प्रश्न आणि जबाबदाऱ्यांसमोर ते शिक्षण आपल्याला असहाय्य करून सोडते.
महात्मा गांधींनी सुरू केलेल्या नव्या तालीमचा प्रयोग औरू केला होता,तो ज्ञान आणि जीवन जगण्यासाठी आवश्यक श्रम, समज आणि सराव यांना समान महत्त्व देतो. दुर्दैवाने, गांधींच्या या प्रयोगाचा पाठपुरावा करण्यासाठी समाज किंवा सरकारांनी विधायक संयम दाखवला नाही. विनोबा स्वतंत्र भारतामध्ये याचे भवितव्य स्वतःच्या डोळ्यांनी पाहत होते. ते पाहत होते की शिक्षणाच्या नावाखाली विद्यार्थ्यांना अशा मार्गावर ढकलले जात आहे, जेथे शेवटी त्यांना फक्त अंधाराचाच सामना करावा लागणार आहे.
विनोबा म्हणतात, 'कल्पनेची गरज काय आहे, ते प्रत्यक्ष पाहा ना! जे काही आपल्यासाठी आवश्यक आहे, ते शक्य तितक्या सहजपणे प्राप्त करण्याची देवाकडून तरतूद आहे. हवा पाण्यापेक्षा महत्त्वाची आहे, म्हणून देवाने हवेला अधिक सुलभ केले आहे. जिथे नाक आहे तिथे हवा आहे. पाण्यापेक्षा अन्नाची गरज कमी गरज असल्यामुळे, पाणी मिळवण्याकडे अधिक लक्ष देण्यापेक्षा आजकाल अन्न मिळवण्यासाठी जास्त प्रयत्न केले जात आहेत. देवाची परिपूर्ण योजना आहे,पण त्याकडे आपण दुर्लक्ष करतो आहे. आपल्याला काय हवं आणि काय नको, याची काळजी न घेतल्याने, आपण निरुपयोगी होऊ.आपण सोने-नाणे, संपत्तीच्या जितके मागे लागू तितका आपल्याला त्रास होत राहील. हा आपल्याला जडत्वाचा दोष आहे, देवाचा नाही.
Friday, October 1, 2021
फटाक्यांवर बंदी योग्यच
वाढते वायू प्रदूषण पाहता फटाक्यांवर बंदी आणावी अशी अनेक वर्षांपासूनची मागणी आहे. याशिवाय दरवर्षी फटाका कारखान्यांमध्ये आगीच्या मोठ्या घटना घडतात, अशा घटनांमध्ये कारखान्यात काम करणारी अनेक मुलं अकाली मरतात. न्यायालयाने तीन वर्षांपूर्वी फटाक्यांच्या निर्मितीवर बंदी घातली होती. फक्त हिरव्या फटाक्यांना परवानगी होती. पण नंतर सीबीआयने टाकलेल्या धाडीत फटाक्यांच्या कारखान्यांमधून मोठ्या प्रमाणात हानिकारक रसायने जप्त करण्यात आली. त्यात बेरियमसारखे घातक रसायन देखील होते, जे प्रदूषण आणि दहन क्षमतेच्या दृष्टीने अत्यंत धोकादायक मानले जातात. यावर सर्वोच्च न्यायालयाने नाराजी व्यक्त केली आहे. घातक रासायनिक साठ्याला न्यायालयाच्या आदेशाचे उल्लंघन म्हणून संबोधले आहे.
न्यायालयाने सरकारांच्या मनमानी वर्तनावर कडक भाष्य करताना म्हटले आहे की, ते न्यायालयाच्या आदेशांचे हजारो वेळा उल्लंघन करत आहेत. न्यायालयाने विचारले की बेरियम सारख्या घातक रसायनावर बंदी असताना ते इतक्या मोठ्या प्रमाणावर कसे पुरवले गेले? आणि फटाक्यांवर बंदी असताना प्रत्येक निवडणुकीनंतर आनंदोत्वस साजरा करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर फटाके कसे फोडले जातात! जरी या प्रकरणाची सुनावणी होणे बाकी असली तरी, सर्वोच्च न्यायालयाची भूमिका पाहता, फटाक्यांच्या निर्मितीकडे सवलतीच्या बाजूने विचार करणं कठीण जातं.
दिवाळी सण जवळ आला आहे. या सणात फटाक्यांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो. म्हणूनच फटाका उत्पादक असोसिएशनला या प्रकरणी त्वरीत निर्णय होण्याची अपेक्षा आहे. पण सर्वोच्च न्यायालयाने हे स्पष्ट केले आहे की हिरव्या फटाक्यांचे प्रत्यक्ष उत्पादन होईल असे वाटत असेल तरच ते सकारात्मक आदेश देऊ शकतात. फटाका उद्योगात हजारो लोकांना रोजगार मिळतो.याचा हवाला देत तामिळनाडूचे फटाके उत्पादक सरकारकडून फटाके बनवण्याची परवानगी घेत असतात. परंतु यावरही सर्वोच्च न्यायालयाने हे स्पष्ट केले आहे की रोजगाराच्या नावाखाली धोकादायक व्यवसायाला सूट देता येणार नाही. वास्तविक, फटाक्यांचे उत्पादन अनेक बाबतीत हानिकारक असल्याचे सिद्ध होते. बहुतेक मुले या उद्योगात काम करतात. फारच लहान वयात, फटाक्यांमध्ये गनपावडर भरताना, त्यांच्या पेंटिंग करताना, त्यांच्या फुफ्फुसात शिरलेल्या रसायनांमुळे, ते श्वसनाच्या समस्यांच्या कचाट्यात सापडतात. त्यापैकी बरेचजण कर्करोगासारख्या प्राणघातक आजारांनाही बळी पडतात. मग विषारी रसायनांनी बनवलेल्या फटाक्यांमधून निघणारा धूर वातावरणात विरघळतो आणि त्याचा सामान्य लोकांच्या आरोग्यावरही वाईट परिणाम होतो.
फटाके फोडणे, फटाक्यांची आतिषबाजी करणे हा आनंद व्यक्त करण्याचा एक मार्ग आहे. पण अशा आनंदाला काय म्हणायचे, ज्यामुळे अनेक लोकांच्या जीवाला धोका आहे. हिरव्या फटाक्यांवर बंदी नाही, पण या फटाक्यांकडे लोकांचे आकर्षण कमी आहे कारण या फटाक्यांमधून घातक रसायनांनी बनवलेल्या फटाक्यांसारखी आतिषबाजी होत नाही. वास्तविक, मोठा आवाज आणि रंगीत दिवे लोकांना अधिक आनंद देतात. पण जर काहींचा क्षणिक आनंद अनेकांना दुखावत असेल आणि आधीच घातक ठरणाऱ्या प्रदूषणाच्या पातळीत भर घालत असेल, तर मग त्या आनंदाची पर्वा का करावी? त्यामुळे सर्वोच्च न्यायालयाची चिंता वैध आहे आणि सरकारांनी आणि फटाक्यांच्या व्यापाऱ्यांनीही ही बाजू समजून घेण्याची गरज आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली