टाचेच्या वाढत्या हाडामुळे होणारी समस्या

आजकाल ज्या काही समस्यांमुळे लोक अधिक चिंतेत असतात, त्यापैकी एक म्हणजे टाचांच्या हाडांची वाढ.  त्यामुळे आपलं चालणं-फिरणं त्रासदायक होऊन बसतं  साहजिकच या समस्येकडे गांभीर्याने पाहणं गरजेचं आहे.  या समस्येने त्रस्त असलेल्या अनेकांना त्यांच्या टाचांचे हाड का वाढत आहे हे माहीत नसते.  त्यांना ही समस्या कशी सोडवायची हे देखील माहित नसते. म्हणून, आपण पहिल्यांदा ही समस्या योग्यरित्या समजून घेतली पाहिजे. त्यामुळे त्याच्या उपचारात मदत होईल.  आपल्या पायात 26 हाडे असतात.  टाचांचे हाड (कॅल्केनिअस) यापैकी सर्वात मोठे आहे.  टाचांच्या कोणत्याही प्रकारची समस्या चालताना त्रासापासून सुरू होते.  हे स्पष्ट आहे की टाचांच्या हाडांची वाढ ही एक सामान्य नसून एक गंभीर समस्या आहे.

त्रासाचं कारण

 जेव्हा बोटे आणि टाच यांच्या दरम्यानच्या भागात कॅल्शियम जमा होऊ लागते तेव्हा टाचांचे हाड वाढते.  जर तुमच्या टाचेचे हाड मोठे झाले असेल, तर सकाळी उठल्यावर तुम्हाला टाचांसह पाय दुखू लागतात.  जसजसे टाचांचे हाड वाढते तसतसे तुम्हाला टाचांच्या पुढच्या भागात सूज दिसून येईल.  तसेच तुम्हाला जळजळ वाटेल.  एवढेच नाही तर टाचांच्या खालच्या भागात हाडासारखा फुगवटाही दिसू शकतो.

डॉक्टर सांगतात की टाचांच्या हाडाच्या वाढीचे कारण आहे - प्लांटर फॅसिआ.  टाच आणि पायाची बोटे यांच्यामधला भाग मजबूत करण्यासाठी ज्या 'फॅटी टिश्यूज' असतात त्यांना 'प्लॅंटर फॅशिया' असे म्हणतात.  जेव्हा फॅटी टिश्यूवर खूप दाब किंवा दुखापत होते, तेव्हा ते टाचांचे हाड वाढण्यास कारणीभूत ठरते. होतं असं की जेव्हा 'प्लांटर फॅसिआ' वर दबाव वाढत जातो तेव्हा कॅल्शियमचे साठे त्या प्रभावित भागाला बरे करण्यासाठी वाढू  लागतात.  जेव्हा कॅल्शियम जास्त प्रमाणात जमा होते तेव्हा टाचांमध्ये हाडांच्या आकाराचा फुगवटा तयार होऊ लागतो.  कधीकधी अयोग्य किंवा असामान्य हालचालीमुळे टाचांचे हाड वाढते.

संधिरोग असू शकते

 कोणत्याही प्रकारच्या टाचदुखीला हलके घेऊ नका.  यामुळे सांधेदुखीचा (आर्थराइटिस) त्रासही होऊ शकतो.  जर तुम्हाला टाचांमध्ये वेदना होत असेल तर पायाशी संबंधित अशी कोणतीही क्रिया टाळा ज्यामध्ये पायांवर जास्त दाब जाणवत असेल.  टाचांमध्ये दुखत असेल किंवा सूज येत असेल तर जास्त वेळ शूज घालू नका.  चप्पल खरेदी करताना, तुमच्या घोट्याचा आकार लक्षात ठेवा.  लोक सहसा स्वस्त किंवा सुधारित शूज खरेदी करतात, जे जास्त काळ टिकत नाहीत किंवा पायांना आवश्यक आराम देत नाहीत.  याउलट यामुळे पाय दुखणे, गुडघे दुखणे किंवा टाचांचे हाड वाढण्याची शक्यता यांसारख्या समस्या वाढतात.

शूज-स्टॉकिंग

 आजकाल बरेच लोक फॅशन म्हणून शूजबरोबर मोजे घालणे आवश्यक मानत नाहीत जे पूर्णपणे चुकीचे आहे.  शूजच्या आत मोजे घातल्याने टाचांवरचा दाब कमी होतो.  त्याचप्रमाणे, लोक अनेकदा घरात अनवाणी चालणे पसंत करतात.  जेव्हा तुम्ही अनवाणी चालता तेव्हा तुमच्या प्लांटर फॅसिआवर जास्त दबाव येतो, म्हणून शक्य तितक्या कमी वेळेला अनवाणी चालत जा.

सल्ला आणि खबरदारी

 फ्लेक्ससीड ऑइलमध्ये ओमेगा-३ फॅटी अॅसिड असते, ज्याला 'अल्फा-लिनोलेनिक अॅसिड' असेही म्हणतात.  फ्लेक्ससीड ऑइलमुळे टाचांच्या सूजासोबत वेदनाही कमी होतात.  ते वापरण्यासाठी, प्रथम तेल हलके गरम करा.  त्यानंतर त्यात सुती कापड टाका.  आता ज्या ठिकाणी दुखत असेल त्या भागावर गरम झालेले कापड थोडे प्लास्टिकने गुंडाळा.  त्या प्लास्टिकवर काही वेळ हीटिंग पॅड ठेवा.  यामुळे तुम्हाला आराम मिळेल.

बर्फ टाचांची सूज आणि वेदना कमी करेल.  म्हणून, जेथे वेदना होत असेल तेथे बर्फ पॅक किंवा बर्फाने दाब द्या. सामान्य घरगुती उपचारांमुळे टाचांच्या हाडांच्या वाढीमुळे होणारा त्रास कमी होत नसेल, तर तुम्ही डॉक्टरांचा सल्ला घेण्यास अजिबात संकोच करू नका.

 (हा लेख फक्त सामान्य माहिती आणि जागरुकतेसाठी आहे. उपचारासाठी किंवा आरोग्याशी संबंधित सल्ल्यासाठी तज्ञांची मदत घ्या.)-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

यंदाच्या ईदला सलमानची उणीव कोण भरून काढणार?

अक्षय कुमारने यंदाची होळी-दिवाळी आपल्या नावावर केली.मात्र ईदला सलमानचा एकही चित्रपट प्रदर्शित होणार नसल्याने त्याच्या जागी दोन अॅक्शन हिरो आपापले चित्रपट घेऊन येत आहेत.  एकीकडे अजय देवगणचा 'रनवे 34' चित्रपट रिलीज होतोय, तर दुसरीकडे टायगर श्रॉफचा 'हिरोपंती 2'.  म्हणजेच यंदाच्या ईदला प्रेक्षकांना दोन अॅक्शन हिरोंची टक्कर पाहायला मिळणार आहे.  हे दोन्ही हिरो मिळून सलमानची उणीव भरून काढतील का?  ईदला सलमान खानच्या चित्रपटांची वाट पाहणारे प्रेक्षक या दोन नायकांचे चित्रपट पाहण्यासाठी थिएटरमध्ये गर्दी करतील का?  या सगळ्या  प्रश्नांची उत्तरे आपल्याला 29 एप्रिलला  पाहायला मिळतील.

ईदच्या दिवशी सलमान खान, दिवाळीच्या दिवशी शाहरुख खान आणि ख्रिसमसच्या दिवशी आमिर खान आपापले चित्रपट प्रदर्शित करण्याला प्राधान्य देत असल्याचे मानले जाते. मात्र अलीकडच्या काही वर्षात प्रथमच यावर्षी ईदला सलमानचा चित्रपट रिलीज होणार नाही, त्यामुळे ईदला अजय देवगणच्या 'रनवे 34' सोबत टायगर श्रॉफचा 'हिरोपंती 2' रिलीज करण्याची घोषणा करण्यात आली आहे.  ईदला त्याचा चित्रपट प्रदर्शित करण्यापूर्वी अजयने सलमानशी संवाद साधल्याचे सांगितले जाते.  या वर्षी ईदला त्याचा एकही चित्रपट रिलीज होणार नसल्याचे सलमानने सांगितले तेव्हा अजय देवगणने 29 एप्रिल रोजी त्याचा 'रनवे 34' रिलीज करण्याची घोषणा केली.  ईदच्या दिवशी त्याची टक्कर टायगर श्रॉफच्या हिरोपंती 2 या चित्रपटाशी होणार आहे, ज्याची निर्मिती सलमान खानचा जिवलग मित्र साजिद नाडियादवाला यांनी केली आहे.

दिवाळी किंवा ईदसारखे सण सिने व्यवसायाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे असतात कारण या सणांना प्रदर्शित होणाऱ्या चित्रपटांनी निर्मात्यांवर पैशांची बरसात केली आहे.  2009 पासून, सलमान खान दरवर्षी ईदला त्याचे चित्रपट प्रदर्शित करत आला आहे, ज्या चित्रपटांनी 200 ते 900 कोटींचा व्यवसाय केला.  हा ट्रेंड 2009 मध्ये 'वॉन्टेड'पासून सुरू झाला.  यानंतर दरवर्षी ईद सलमानच्या नावाने लिहिली गेली.2010 मध्ये 'दबंग', 2011 मध्ये 'बॉडीगार्ड', 2012 मध्ये 'एक था टायगर', 2014 मध्ये 'किक', 2015 मध्ये 'बजरंगी भाईजान', 2016 मध्ये 'सुलतान', 2017 मध्ये 'ट्यूबलाइट', 2018 मध्ये 'रेस' 2019 मध्ये 'इंडिया', 2020 मध्ये कोरोनामुळे चित्रपटगृहे बंद असल्याने बॉलिवूडमध्ये कुणाचाही चित्रपट प्रदर्शित झाला नाही. 2021 मध्ये सलमानचा 'राधे' ईदला प्रदर्शित झाला. हा चित्रपट एकाच वेळी थिएटर्स आणि ओटीटीवर प्रदर्शित झाला. परंतु हा चित्रपट अपयशी ठरल्यामुळे पहिल्यांदाच सलमान खानला ईदला मोठा फटका बसला.  यंदाच्या ईदला खानकडे चाहत्यांना देण्यासाठी कोणताही चित्रपट नाही.  त्यामुळे अजय देवगण ईदला 'रनवे 34' रिलीज करणार आहे.  अजयची टक्कर टायगर श्रॉफसोबत होणार आहे, जो अॅक्शन हिरो म्हणून ओळखला जातो आणि त्याचा चाहता वर्ग दिवसेंदिवस वाढत चालला आहे.

मात्र, बॉक्स ऑफिसवरची स्पर्धा ही अजयसाठी नवीन गोष्ट नाही.  1991 मध्ये, त्याने दोन चालत्या मोटारसायकलवर पाय ठेवून 'फूल और कांटे' द्वारे पडद्यावर उतरला होता.  आणि तत्कालीन प्रस्थापित नायक अनिल कपूरच्या 'लम्हे'च्या माध्यमातून त्याच्या विरुद्ध उभा होता.  'लम्हे'च्या तुलनेत पहिल्यांदाच पडद्यावर येत असलेला अजयच्या 'फूल और कांटे' च्याबाबतीत म्हटले जात होते की, 'लम्हे' त्याला तुडवून टाकेल.  पण घडले उलटेच.  'फूल और कांटे' ला प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले.  'फूल और कांटे' पाहायला  गर्दी होती, तर 'लम्हे' ची चित्रपटगृहे रिकामी होती. तीन कोटींमध्ये बनलेल्या 'फूल और कांटे'ने चारपट म्हणजे 12 कोटी कमवले आणि यासोबतच बॉलीवूडला अजय देवगणच्या रूपाने एक अॅक्शन हिरो मिळाला.यंदाच्या ईदच्या दिवशी हा अॅक्शन हिरो टायगर श्रॉफशी स्पर्धा करणार आहे, ज्याच्या  डान्स आणि अॅक्शनचं वेड तरुणाईला आहे.  पण हे दोघे मिळून सलमानची कमतरता भरून काढू शकतील का, याचे उत्तर 29 एप्रिललाच मिळेल.  -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

महाशिवरात्री : शिवत्व प्राप्तीचे महापर्व

 भगवान शिव म्हणजे संपूर्ण समाजाचे महान दैवत.  भोले बाबांसाठी सर्वजण समान आहेत.  या कारणास्तव महाशिवरात्री साजरी करण्याचा अधिकार ब्राह्मणांपासून चांडाळापर्यंत सर्वांना आहे.  महायोगी शिव हे अनंत गुणांचे भांडार आहेत, तरीही इतके साधे आहेत की फक्त पाणी आणि पानांची पूजा केली तरी प्रसन्न होतात. त्यांना काजू, मिठाई, फळे- फुले याची आवश्यकता नाही.  जगाच्या कल्याणासाठी कलकुटाचे विष सहज प्राशन करणारे देवांचे देव असलेल्या या महादेव- शिवाचा आशीर्वाद मिळवण्यासाठी सर्वात फलदायी मुहूर्त म्हणजे महाशिवरात्री. फाल्गुन महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील चतुर्दशीची तिथी.

महाशिवरात्री हा खरे तर भगवान शिवाच्या अगाध दिव्यतेचा महापर्व आहे.  सनातन हिंदू तत्त्वज्ञानानुसार शिव अनंत आहे.  शिवाची शाश्वतताही अनंत आहे.  भारतीय तत्त्वज्ञानात, त्रिमूर्ती (ब्रह्मा, विष्णू, महेश) हे विश्वाचे संचालक मानले जातात.  ब्रह्मा - सृष्टीची देवता, विष्णू - पालनदेवता आणि महेश - संहारक देवता.  विश्वेश्वर संहितेत शिव तत्वाचे महत्त्व सांगताना सुतजी म्हणतात - ब्रह्मदेवाचे एकमात्र रूप असल्याने भगवान शिव निराकार आणि साकार दोन्हीही आहेत.  जो आपल्या तिन्ही देवतांच्या (विभूती) माध्यमातून विश्वाची निर्मिती करतो, सांभाळतो आणि नष्ट करतो.  या विशेष गुणांमुळे त्यांना तीन देवांमध्ये महादेव आणि देवाधिदेव म्हटले जाते.भगवान शिव हे विश्वाच्या कल्याणाचे देवता आहेत हे त्यांच्या नावावरूनच स्पष्ट होते.  पण त्यांना प्रसन्न करण्यासाठी भक्ताला स्वतःला त्यांच्या अनुषंगाने साचेबद्ध करून घेणे आवश्यक आहे.  विश्वाच्या कल्याणासाठी शिवाने समुद्रमंथनाने निर्माण होणारे विष आपल्या घशात घातले आणि ते नीलकंठ झाले.  त्याच्या कृपेने अमृत देवांना उपलब्ध झाले. जटांमध्ये देवनदी गंगा धारण करून तिला पृथ्वीवर आणण्याचा मार्ग त्यांनी मोकळा केला.  शिवजींच्या मस्तकावर सजलेला चंद्र आपल्याला चौथचा चंद्र न बनता द्वितीयेच्या चंद्राप्रमाणे सर्वांना सुख, शांती आणि शीतलता देवो अशी प्रेरणा देतो.

भूतभवन देवाच्या कुटुंबात भूत-प्रेत, साप-विंचू, बैल-सिंह, मोर-साप, साप-उंदीर सारख्या विरुद्ध प्रकृतीच्या जीवांनी परस्पर प्रेमाने राहून आपण कोणताही भेदभाव न करता सर्वांना बरोबर घेऊन जातो आणि कोणाचाही मत्सर करू नका,हे कळते. आपल्या शरीरावर स्मशानभूमीची राख घासून शिव प्रत्येक क्षणी आपल्याला मृत्यूचे स्मरण करण्यास शिकवतो, जेणेकरून आपण सर्व स्वच्छ आणि निष्कलंक जीवन जगू शकू.भगवान शिवाने ज्या प्रकारे कामदेवाला आपल्या तिसऱ्या डोळ्याने भस्म केले होते, त्याच प्रकारे आपण स्वतःहून आणि समाजातून अनैतिकता, अश्लीलता आणि लैंगिकता दूर करण्यासाठी कठोर परिश्रम केले पाहिजे.  त्यांच्या मुंडणाच्या माळा घातल्याने रागावर नियंत्रण ठेवायला मदत होते. आक, धतुरा, भांग इत्यादी मादक द्रव्ये शिवाला अर्पण करण्याच्या प्रथेमागील तात्पर्य असा आहे की, प्रत्येक वस्तू/व्यक्तीचे चांगले आणि वाईट दोन्ही पैलू आहेत, आपण या नशा आणि विषारी पदार्थांमधील शुभ घटक (औषधी गुणधर्म) स्वीकारले पाहिजेत. अशा असंख्य प्रेरणा शिवाशी निगडीत आहेत.

जसे त्रिनेत्र-विवेकबुद्धीने वासना दहन, वस्त्रांच्या नावाने केवळ हरणाची कातडी धारण केल्याने अपरिग्रहाची प्रेरणा मिळते.  अपरिग्रह व्यक्ती सदैव पूजनीय असतात. त्यांचे जीवन जगामध्ये शांतता प्रस्थापित करण्यासाठी आहे.  सूत्र आहे 'शिवभूत्वा शिवम् जयेत' म्हणजे आपले जीवन भगवान शिवाप्रमाणे सृष्टीच्या कल्याणात गुंतले पाहिजे, त्यांची वैशिष्ट्ये आपल्या मनामनात उतरू दे, त्यांची योग्य शिकवण आपल्या जीवनात साकार व्हावी, हीच खरी सत्य आणि सार्थक शिवपूजा आहे.महाशिवरात्रीचा पवित्र सण प्रत्येक साधकाला स्वत:साठी आणि इतरांसाठी शांती आणि आनंद हवा असेल तर निःस्वार्थता, साधे जीवन, उच्च विचार, परोपकार, समता, परंतु दु:खापासून मुक्त आणि भगवंताशी जवळीक अंगीकारण्याचे आवाहन करतो.  केवळ स्वत:च्या प्रगतीतच समाधानी न राहता इतरांच्या, समाजाच्या आणि राष्ट्राच्या प्रगतीत पूर्ण योगदान द्या.  जर आपण या संदेशांना आपल्या विवेकात स्थान देऊन कृतीत रूपांतरित करू शकलो, तरच आपण महाकालाचे खरे अनुयायी आणि पालनकर्ते म्हणवून घेऊ शकू.

शिवाला औघढदानी म्हणतात.  शिवाचे कल्याण करण्याची भावना, हेच शिवत्व आहे.  जो हे शिवतत्व स्वतःमध्ये आत्मसात करतो तोच 'शिवोहं'ची घोषणा करू शकतो आणि आचरण आत्मसात करू शकतो.  महामृत्युंजय महामंत्र हे देवाधिदेव महादेवाचा आशीर्वाद मिळविण्याचे परिपूर्ण सूत्र आहे - 'त्रयंबक यजामहे सुगंधिं पुष्टि वर्धनं उवार्रुकमिव बंधनान मृत्योर्मुक्षीय मामृतात्।’  महाशिवरात्रीच्या दिवशी या दिव्य मंत्राने भोलेनाथाची मनोभावे पूजा केल्याने शिवत्व प्राप्त होते, अशी आध्यात्मिक ऋषींची श्रद्धा आहे.आजच्या अत्यंत स्वार्थी सामाजिक वातावरणात  माणूसच मानवी जीवनाचा शत्रू बनला आहे.  मानवी भावना आणि समरसता नाहीशी होत आहे.  चंद्र आणि मंगळाचा स्पर्श असूनही आपल्या समाजात हिंसा, अस्पृश्यता, भेदभाव, भ्रष्टाचार, भूतबाधा, चेटूक इत्यादी दुष्कृत्ये खोलवर रुजलेली आहेत.  भगवान शिवाप्रमाणे जो मनुष्य स्वार्थाचा त्याग करून परमार्थाला आपली साधना, उपासना मानतो, तेव्हा त्याला शिवत्व प्राप्त होते.

दिव्य ज्योतिर्लिंगचा उदय

 महादेव शिवाच्या निर्गुण-निराकार रूपाची पूजा शिवलिंगच्या माध्यमातून केली जाते.  शिवलिंगची पूजा करण्याचा अर्थ सर्व दुर्गुण आणि वासनांपासून मुक्त राहून मन शुद्ध करणे होय.  ईशान संहितेनुसार या दिव्य ज्योतिर्लिंगचा जन्म महाशिवरात्रीलाच झाला होता.  महाशिवरात्री ही शिवपार्वतीच्या विवाहाची रात्रदेखील मानली जाते.  वैदिक हिंदू तत्त्वज्ञान या तारखेला शिव-शक्ती (पुरुष आणि प्रकृती) यांच्या महान मिलनाची रात्र मानते आणि या दिवसाला सृष्टीची सुरुवात मानते.  आसुरी शक्तींवर विजय मिळविण्यासाठी हे शिव आणि शक्तीचे संयोजन असल्याचे देखील म्हटले जाते.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

चीनमधून होणारी आयात वाढ चिंताजनक

या महिन्याच्या सुरुवातीला बीजिंग हिवाळी ऑलिम्पिकच्या उद्घाटन समारंभावर बहिष्कार टाकल्याची चर्चा फारसी झाली नाही. मात्र गेल्या दोन वर्षांपासून दोन्ही देशांदरम्यान तणाव सुरू असतानाही भारताने चीनकडून विक्रमी आयात केल्याने आश्चर्य व्यक्त केले जात आहे.  भारत आणि चीन यांच्यातील द्विपक्षीय व्यापाराच्या ताज्या आकडेवारीवर नजर टाकल्यास असे दिसून येते की जानेवारी ते नोव्हेंबर -2021 दरम्यान दोन्ही देशांमध्ये एकूण 8 लाख 57 हजार कोटी रुपयांचा विक्रमी व्यापार झाला, जो गेल्या वर्षीच्या तुलनेत 46.4 टक्के अधिक आहे. या  अकरा महिन्यांत भारताने चीनकडून 6 लाख 69 हजार कोटी रुपयांच्या वस्तू खरेदी केल्या आहेत.  हे मागील कालावधीच्या म्हणजेच 2020 च्या तुलनेत 59 टक्के अधिक आहे.  त्याचबरोबर भारताने चीनला एक लाख 98 हजार कोटी रुपयांच्या वस्तूंची निर्यात केली असून, ती मागील वर्षीच्या तुलनेत साडेअडतीस टक्क्यांनी अधिक आहे.  या अकरा महिन्यांत चीनसोबतची व्यापार तूटही विक्रमी पातळी म्हणजेच चार लाख एकसष्ट हजार कोटी रुपयांवर पोहोचली आहे.

गेल्या चार वर्षांतील जानेवारी ते नोव्हेंबर या कालावधीतील भारत-चीन व्यापाराची आकडेवारी पाहिली तर असे दिसून येते की, 2017 साली भारताची चीनसोबतची व्यापार तूट चार लाख पंचेचाळीस हजार कोटी रुपये होती.  सन 2018 मध्ये ती 4 लाख तीस हजार कोटींवर आली, 2019 मध्ये ती 3 लाख 83 हजार कोटींवर आली होती आणि 2020 मध्ये ती घटून 3 लाख तीस हजार कोटी रुपयांवर आली आहे.   पण 2021 मध्ये ही तूट सर्वोच्च पातळीवर पोहोचली.  2021 मध्ये चीनमधून भारताच्या आयातीतील वाढीचा मोठा भाग वैद्यकीय उपकरणे आणि औषधांच्या निर्मितीमध्ये वापरल्या जाणार्‍या कच्च्या मालाचा आहे.
यावेळी चीनमधून होणाऱ्या आयातीत झपाट्याने होणारी वाढही चिंताजनक आहे कारण केंद्र सरकार दीर्घकाळापासून आत्मनिर्भर भारत मोहिमेद्वारे स्थानिक उत्पादनांच्या वापराला प्रोत्साहन देत आहे.  चीनच्या आर्थिक आव्हानाला आव्हान देण्यासाठी सरकारने टिकटॉकसह विविध चिनी अॅप्सवर बंदी घालणे, चिनी वस्तूंच्या आयातीवर नियंत्रण ठेवणे, अनेक चिनी वस्तूंवरील शुल्क वाढवणे, सरकारमध्ये चिनी उत्पादनांऐवजी शक्य तितक्या स्थानिक उत्पादनांचा वापर करण्याचा ट्रेंड अशी शक्य ती विविध पावले उचलली गेली.   2020 मध्ये चीनसोबतच्या तणावामुळे देशभरात चिनी वस्तूंवर बहिष्कार टाकण्यात आला होता.'मेड इन इंडिया'चा बोलबाला झाला.  रक्षाबंधन, जन्माष्टमी, गणेश चतुर्थी, नवदुर्गा, दसरा आणि दीपावली या सणांना बाजारात भारतीय उत्पादनांची मुबलकता दिसली आणि चिनी वस्तू बाजारात कमी दिसू लागल्या.  चीनमधून भारताच्या आयातीत मोठी घट झाली आहे.  व्यापार तूट झपाट्याने कमी होत होती. यामुळे चिंतेत असताना चीननेही अनेकदा संताप व्यक्त केला होता.
यात शंका नाही की धोरणात्मक वाटचाल करून आपण पुढे जाऊन चीनकडून वाढणारी आयात आणि वाढती व्यापार तूट ही परिस्थिती बदलू शकतो .  भारतातील औषध उद्योग, मोबाईल उद्योग, वैद्यकीय उपकरण उद्योग, वाहन उद्योग, उर्जा वस्तू आणि उपकरणे निर्मिती उद्योग अजूनही मोठ्या प्रमाणावर चीनमधून आयात केलेल्या वस्तूंवर अवलंबून आहेत.  तथापि, गेल्या दीड वर्षात, सरकारने चीनच्या कच्च्या मालाला पर्याय निर्माण करण्यासाठी सुमारे दोन लाख कोटी रुपयांची तरतूद करण्याबरोबरच पीएलआय (प्रॉडक्शन लिंक्ड इन्सेंटिव्ह) योजनेंतर्गत तेरा उद्योगांना प्रोत्साहन निश्चित केले.  चीनमधून कच्च्या मालाला पर्याय बनवण्यातही देशातील अनेक उत्पादक यशस्वी झाले आहेत.  आता या क्षेत्रांमध्ये अतिरिक्त गुंतवणुकीची मागणी पूर्ण होताना दिसत आहे.
आगामी आर्थिक वर्षाच्या (2022-23) अर्थसंकल्पात विशेष आर्थिक क्षेत्र (सेझ) संबंधित नवीन संकल्पनेच्या तरतुदी लागू करून, उपलब्ध संसाधनांचा पुरेपूर वापर करून देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेसाठी कमी खर्चात दर्जेदार उत्पादन केले जाऊ शकते. यामुळे चीनची निर्यात वाढवून आयात कमी करण्यास मदत मिळेल.  खरं तर, आता सेझ या नवीन संकल्पनेअंतर्गत सरकार आंतरराष्ट्रीय आणि देशांतर्गत बाजारपेठेसाठी उत्पादन करणाऱ्या उत्पादकांना विशेष सुविधा देणार आहे.  सेझमधील मोकळी जमीन आणि बांधकाम क्षेत्र निर्यातीसाठी देखील वापरली जाऊ शकते.  सेझमध्ये पूर्णवेळ पोर्टलद्वारे सीमाशुल्क मंजुरीची सुविधा असेल आणि उत्पादनासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व मंजुरीही तेथे दिल्या जातील.  या प्रक्रियेत राज्यांचाही सहभाग असेल.याचा मोठा फायदा असा होईल की पायाभूत सुविधांमध्ये वाढ होईल, विशेषत: पुरवठा साखळी सुविधा वाढल्याने उत्पादन खर्च कमी होईल आणि भारतीय वस्तू आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत सहज स्पर्धा करू शकतील.  रेल्वे, रस्ते, बंदर यासारख्या सुविधांच्या मोठ्या जाळ्यामुळे भारताला जागतिक स्तरावर महत्त्व वाढेल आणि भारताला निर्यात आधारित अर्थव्यवस्था बनवण्यास मदत होईल. सेझअंतर्गत देशांतर्गत आणि विदेशी गुंतवणूक आकर्षित करण्यासाठी, देशांतर्गत आणि परदेशी गुंतवणुकीसोबत नवीन उपक्रमांच्या स्थापनेलाही प्रोत्साहन दिले जाईल.
हे देखील महत्त्वाचे आहे की 2022-23 च्या अर्थसंकल्पात भारताची जागतिक उत्पादन केंद्र बनण्याची क्षमता लक्षात घेण्यासाठी केलेल्या धोरणात्मक घोषणांमुळे चीनकडून होणारी आयात कमी होऊ शकते.  देशाला उत्पादन केंद्र बनवण्यासाठी सरकारने दहा प्रमुख क्षेत्रे ओळखली आहेत.  यामध्ये पॉवर, फार्मास्युटिकल, वैद्यकीय उपकरणे, इलेक्ट्रॉनिक्स, अवजड यंत्रसामग्री, सौर उपकरणे, चामड्याची उत्पादने, अन्न प्रक्रिया, रसायने आणि कापड यांचा समावेश आहे.  या क्षेत्रांना निर्यात प्रोत्साहनही दिले जाईल.  निर्यातीत मोठा वाटा असलेल्या हिरे आणि दागिन्यांच्या निर्यातीतही वाढ होईल.  गती शक्ती कार्यक्रमामुळे मालवाहतुकीचा खर्च कमी होईल. प्रस्तावित बजेटमध्ये शंभर कार्गो टर्मिनल बांधण्याची घोषणाही प्रस्तावित अर्थसंकल्पात करण्यात आली आहे.  यामुळे मालाची वाहतूकही सुलभ होईल आणि खर्चही कमी होईल.  बजेटमध्ये हिरे आणि रत्नांच्या आयात शुल्कात आणि फॅशन ज्वेलरीच्या आयातीवरील शुल्क कमी करण्यात आले आहे.  यामुळे चीनमधून येणार्‍या स्वस्त फॅशन दागिन्यांना आळा बसेल आणि भारतात उत्पादनास प्रोत्साहन मिळेल.  कापड आणि चामड्याच्या उत्पादनांच्या निर्यातीला प्रोत्साहन देण्यासाठी झिपर्स, अस्तर सामग्री, बटणे, विशेष प्रकारचे चामडे, पॅकेजिंग बॉक्सेसची आयात शुल्कमुक्त करण्यात आली आहे, जेणेकरून त्यांच्या निर्यातीला प्रोत्साहन मिळेल
स्थानिक बाजारपेठांमध्ये चिनी उत्पादनांशी स्पर्धा करण्यासाठी आणि चीनसोबतची व्यापार तूट आणखी कमी करण्यासाठी उद्योग-व्यवसाय क्षेत्रातील कमकुवतपणा दूर करणे आपल्यासाठी आवश्यक आहे.  देशात मेक इन इंडिया मोहीम पुढे नेऊन आपण स्थानिक उत्पादने जागतिक बनवू शकतो.  त्यासाठी सरकारला सूक्ष्म-आर्थिक सुधारणा राबवाव्या लागतील.  भारतीय उद्योगांना चीनच्या विरोधात उभे राहण्यासाठी संशोधन आणि नाविन्यपूर्णतेकडेही खूप लक्ष देण्याची गरज आहे.  यासोबतच सेझची नवीन संकल्पना योग्य पद्धतीने राबवून देशांतर्गत आणि जागतिक बाजारपेठेसाठी जास्तीत जास्त उत्पादन करावे लागेल.  या सर्व उपायांमुळे चीनवरील आर्थिक दबाव वाढणार हे नक्की.  त्याच वेळी, स्थानिक उद्योगांना प्रोत्साहन देऊन स्वावलंबी भारत हा चीनला आर्थिक स्पर्धा देण्यासाठी आणि चीनसोबतची वाढती व्यापारी तूट नियंत्रित करण्याचा एक प्रभावी मार्ग ठरेल.
-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

चित्रपट आणि वाद

बॉलिवूड आणि वाद यांचा अगदी जवळचा संबंध आहे. बॉलिवूडमध्ये नेहमी नवनवीन कहाण्यांची, सिनेमांची निर्मिती होत असते. नवे चेहरे समोर येत असतात, काही ना काही खास घडत असते. त्याबद्दल जाणून घ्यायला आपल्या सगळ्यांनाच आवडते. त्यामुळे बॉलिवूडच्या प्रत्येक घटनेकडे प्रेक्षकांचे बारीक लक्ष असते. बॉलिवूडच्या बातम्या रोजच प्रसार माध्यमांमध्ये छापून येतात. पण हल्लीच्या बातम्या या केवळ बातम्या नसून, बॉलिवूडमध्ये होणारे वाद आहेत. जणू काही बॉलिवूड आणि वाद विवाद यांचे जवळचे नाते निर्माण झाले आहे. रोज कोणत्या ना कोणत्या कारणाने बॉलिवूडमध्ये वाद निर्माण होताना दिसून येतात आणि याच्या बातम्या प्रसार माध्यमांमध्ये छापून येताना दिसतात.

संजय लीला भन्साळी दिग्दर्शित ‘गंगुबाई काठियावाडी’ या चित्रपटातून कामाठीपुरा हा उल्लेख वगळण्याचे आदेश द्यावेत, या मागणीसाठी उच्च न्यायालयात दोन स्वतंत्र याचिका करण्यात आल्या आहेत. चित्रपटातील कामाठीपुरा या उल्लेखाने संपूर्ण परिसराची विशेषत: येथील महिलांची बदनामी होत आहे, असा दावा याचिकेत करण्यात आला आहे. हुसैन झैदीलिखित पुस्तकावर ‘गंगुबाई काठियावाडी’ हा सिनेमा आधारित आहेत. चित्रपटात कामाठीपुरा परिसर वाईट दृष्टीने दाखवण्यात आला आहे. परिणामी, येथे राहणाऱ्या रहिवाशांची बदनामी होऊ शकते. त्यामुळे कामाठीपुरा या उल्लेखासह चित्रपटाच्या प्रदर्शनाला परवानगी देण्यात आल्यास रहिवाशांचे, विशेषत: महिलांचे नुकसान आणि अनादर होईल, असा दावाही याचिकेत करण्यात आला आहे. कामाठीपुराऐवजी मायापुरी किंवा मायानगरी असा उल्लेख करण्याची मागणीही याचिकेत करण्यात आली आहे. सध्या या परिसरात केवळ पाच टक्के देहिवक्रीचा व्यवसाय होत आहे. असे असतानाही चित्रपटात मात्र संपूर्ण परिसर या व्यवसाशी संबंधित असल्याचे दाखवण्यात आल्याबद्दल याचिकेत आक्षेप घेण्यात आला आहे. तर या संपूर्ण परिसराला देह व्यापाराचे केंद्र म्हणून दाखवण्यात आल्याने स्थानिक सामाजिक सेवा संस्था आणि रहिवाशांकडून अनेक आक्षेप घेणाऱ्या तक्रारी असल्याचे सांगण्यात येते. पण सध्या तरी  ‘गंगुबाई काठियावाडी’ रिलीज झाला आहे आणि गेल्या दोन दिवसांत 23 कोटींचा बिझनेस केला आहे.

यापूर्वी बॉलिवूडचा सिंघम अजय देवगण याचा आगामी 'तान्हाजी : दी अनसंग वॉरियर' हा चित्रपट वादाच्या भोवऱ्यात सापडला होता. अखिल भारतीय क्षत्रिय कोळी राजपूत संघाने या चित्रपटाविरोधात न्यायालयाचे दार ठोठावले होते. राजपूत संघाने आरोप केला होता की, चित्रपटात महान योद्धा तानाजी मालुसरे यांच्या वंशाबद्दलची खरी माहिती, त्यांच्या घराण्याबद्दलची खरी माहिती दाखवलेली नाही. असा आक्षेप होता. मात्र या चित्रपटाला पुढे डोक्यावर घेतले.100 क्लबमध्ये चित्रपट सामील झाला.  'तान्हाजी' या चित्रपटात तान्हाजी मालुसरे यांना साखळदंडाने बांधल्याचे दाखविणारे दृश्य आहे. या दृश्यावर तान्हाजी मालुसरे यांचे 14 वे वंशज प्रसाद मालुसरे यांनी आक्षेप घेतला होता. आतापर्यंतच्या तान्हाजी मालुसरे यांच्या इतिहासात अशाप्रकारचा कोठेही उल्लेख नाही.असे ते म्हणाले होते. दिग्दर्शक महेश मांजरेकर यांचा 'नाय वरणभात लोन्चा, कोन नाय कोन्चा'  या चित्रपटाचा ट्रेलर प्रदर्शित झाल्यापासून वादाला तोंड फुटले होते. या चित्रपटातील काही दृश्यांवर टीका झाली. राष्ट्रीय महिला आयोगानेही या दृष्यांवर तीव्र आक्षेप घेतला. तसेच त्याविरोधात केंद्रीय माहिती आणि प्रसारण खात्याकडे तक्रार झाली,पण पुढे काय झालं कळलं नाही. चित्रपटाचा ट्रेलर प्रदर्शित झाल्यावर त्यातील भडक दृश्यांची चर्चा झाली होती. त्यामध्ये एक अल्पवयीन मुलगा आणि एका महिलेची आक्षेपार्ह स्थितीमधील दृश्य दाखवण्यात आले होते. त्याविरोधात राष्ट्रीय महिला आयोगाने माहिती प्रसारण मंत्रालयाकडे तक्रार केली होती. त्यामुळे मांजरेकर यांनी हे दृश्य वगळण्याचे जाहीर केले होते.

राष्ट्रवादी काँग्रेसचे खासदार डॉ. अमोल कोल्हे यांची प्रमुख भूमिका असलेला 'Why I Killed Gandhi' या चित्रपटाच्या 'लाइमलाइट' या OTT प्लॅटफॉर्मवरील प्रदर्शनाला स्थगिती देण्यास सुप्रीम कोर्टाने नकार दिला आहे. ओटीटीवर चित्रपटाच्या प्रदर्शनास स्थगिती द्यावी, अशी मागणी याचिकेतून करण्यात आली होती. सुप्रीम कोर्टाने याचिकाकर्त्याला या मुद्द्यावर संबंधित हायकोर्टात जाण्याची सूचना केली आहे. 30 जानेवारी 1948 ला महात्मा गांधीजींची हत्या करण्यात आली होती. या चित्रपटात राष्ट्रवादी काँग्रेसचे खासदार डॉ. अमोल कोल्हे यांनी नथुराम गोडसेची भूमिका केली आहे. यावरून अमोल कोल्हे यांच्यावर पक्षातून जोरदार टीका झाली. महाराष्ट्रातील सत्ताधारी महाविकास आघाडीतील मित्रपक्ष शिवसेना, राष्ट्रवादी काँग्रेस आणि काँग्रेसमध्येही यावरून वाद झाला. अमोल कोल्हे यांनी 'व्हाय आय किल्ड गांधी' या चित्रपटात नथुराम गोडसेची भूमिका साकारली आहे. 2017 मध्ये या चित्रपटाचे चित्रीकरण झाले आहे. 

बॉलिवूड अभिनेता अक्षय कुमारचा आगामी 'पृथ्वीराज' हा चित्रपट रिलीज होण्याआधीच वादात सापडला होता. राजस्थानमधील अजमेरमध्ये या चित्रपटाविरोधात निदर्शने करण्यात आली होती. या चित्रपटाबाबत गुर्जर आणि राजपूत समाज आमनेसामने आले होते. चित्रपटात पृथ्वीराज चौहान हे राजपूत समाजातील असल्याचे सांगण्यात आले आहे. तर गुर्जर त्यांना त्यांच्या समाजाबद्दल सांगत आहेत. महत्त्वाचे म्हणजे, चंद्रप्रकाश द्विवेदी दिग्दर्शित पृथ्वीराज हा ऐतिहासिक  चित्रपट भारताचे वीरपुत्र पृथ्वीराज चौहान यांच्यावर आधारित आहे. या चित्रपटात अक्षय कुमार पृथ्वीराजची मुख्य भूमिका साकारत आहे, तर विश्व सुंदरी मानुषी छिल्लर त्याच्यासोबत बॉलिवूडमध्ये पदार्पण करत आहे. मानुषी छिल्लर या चित्रपटात संयोगिताची भूमिका साकारत आहे. या चित्रपटात अभिनेता संजय दत्त, सोनू सूद आणि मानव विज हे देखील महत्त्वाच्या भूमिकेत दिसणार आहेत.कोरोनामुळे या चित्रपटाचे प्रदर्शन रखडले आहे.

दिग्दर्शक आशुतोष गोवारीकर आपल्या आगामी ‘पानिपत’  या चित्रपटामधून पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईचा इतिहास मांडणार आहेत. मराठेशाहीची पाळेमुळे हलवणारी पानिपतची लढाई लवकरच मोठ्या पडद्यावर प्रेक्षकांना पाहायला मिळणार आहे. मात्र आता या चित्रपटाबाबत एक नवीन वाद उफाळून आला आहे. प्रख्यात साहित्यिक विश्वास पाटील  यांनी या चित्रपटाची कथा, प्रसंग, पात्रे आपल्या कादंबरीतून चोरली गेली असल्याचा आरोप केला आहे. याबाबत त्यांनीं कोर्टात धाव घेतली आहे. याबाबत पाटील यांनी तब्बल सात कोटींचा दावा ठोकला आहे, अशी बातमी आली आहे. विश्वास पाटील यांनी आशुतोष गोवारीकर, निर्माते रोहित शेलाटकर आणि रिलायन्स एंटरटेन्मेंट यांच्यावर केस दाखल केली आहे. पाटील यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, निर्माते रोहित शेलाटकर यांचे प्रतिनिधी संजय पाटील यांनी विश्वास पाटील यांची भेट घेऊन त्यांच्या कादंबरीवर चित्रपट बनवणार असल्याची माहिती दिली होती. लेखक म्हणून विश्वास पाटील यांचे नावदेखील देण्यात येईल, तसेच हा चित्रपट कादंबरीवर आधारित असल्याचे लिहिले जाईल असे ठरले होते. मात्र पाटील यांनी ट्रेलर पाहिल्यावर त्यांना त्यात तसे काहीच नसल्याचे आढळले. 

चित्रपटाच्या नावावरून वाद झाल्याने त्याची नावे बदलण्याची नामुष्की निर्मात्यांवर आली. समाजातील लोकांच्या भावना दुखावल्यामुळे, इतिहासातील बदल केल्यामुळे तर उत्पादनाचे नाव वापरल्यामुळे, अशा विविध कारणांमुळे वाद निर्माण झाले आणि चित्रपटांची मूळ नावे बदलण्यात आली. 'लक्ष्मी' या अक्षय कुमार निर्मित आणि अभिनित हा चित्रपट दक्षिण भारतीय चित्रपट कंचाना या मूळ चित्रपटापासून बनवलेला होता. या चित्रपटाचे पहिले नाव लक्ष्मी बॉम्ब असे होते, पण नावावरून वाद निर्माण झाल्यामुळे याचे नाव फक्त लक्ष्मी असे ठेवण्यात आले. 'बिल्लू' या इरफान खान अभिनित या चित्रपटाचे पहिले नाव बिल्लु बार्बर असे होते. पण या नावात न्हावी समाजातील लोकांचा उल्लेख होत असल्यामुळे याचे नाव फक्त बिल्लू ठेवण्यात आले.'जजमेंटल है क्या?' या चित्रपटामध्ये कंगना रानौत आणि राजकुमार राव प्रमुख भूमिकेत होते. या चित्रपटाचे पहिले नाव मेंटल हैं क्या? असे होते. पण प्रदर्शनाच्या वेळी हा चित्रपट वादात अडकला त्यामुळे याचे नाव जजमेंटल है क्या? असे ठेवण्यात आले.' पद्मावत' हा सगळ्यात जास्त वादात सोडलेला चित्रपट म्हणता येईल. मूळ इतिहासात बदल केल्यामुळे आणि राजपूत समाजातील लोकांच्या भावना दुखावल्या जाण्याच्या आरोपात हा चित्रपट अडकला होता. त्यामुळे या चित्रपटाचे नाव पद्मावत ठेवण्यात आले. याचे पहिले नाव पद्मावती असे होते.'लवयात्री' हा सिनेमा नवरात्रीच्या दिवसांमध्ये प्रदर्शित झाला होता. हिंदू समाजातील लोकांच्या भावना दुखावल्यामुळे या सिनेमाचे नाव लव्हरात्री ऐवजी लवयात्री ठेवण्यात आले. हा चित्रपट सलमान खानने निर्मित केला होता.

'आर राजकुमार' शाहिद कपूरच्या या सिनेमाचे पाहिले नाव रॅम्बो राजकुमार असे होते. पण यावर हॉलिवूड निर्मात्यांनी आक्षेप घेतला त्यामुळे याचे नाव आर राजकुमार ठेवण्यात आले. 'गोलियो की रासलीला रामलीला' रणवीर कपूर आणि दीपिका पदुकोण अभिनित आणि संजय लीला भन्साळी निर्मित या चित्रपटावर रामायणाचा अपमान केल्याचा आरोप होता त्यामुळे या चित्रपटाला ‘गोलीयो की रासलीला’ हे नाव जोडले गेले.

'हसीना पारकर' अंडरवर्ल्ड डॉन दाऊद इब्राहिमच्या बहिणीवर आधारित असलेला हा चित्रपट होता. श्रद्धा कपूर यामध्ये प्रमुख भूमिकेत दिसून आली होती. या चित्रपटाचे पहिले नाव हसीना होते. नंतर ते बदलण्यात आले.' मद्रास कॅफे' जॉन अब्राहमचा हा चित्रपट श्रीलंकेतील तमिळ मुद्द्यांवर आधारीत होता. याचे पहिले नाव जाफना होते. पण दक्षिण भारतात विरोध झाल्यामुळे नाव बदलण्यात आले.'रुही' राजकुमार राव आणि जान्हवी कपूर यांच्या या चित्रपटाचे पहिले नाव रुह आफजा होते. पण हे एका उत्पादनाचे नाव असल्यामुळे नाव बदलून रूही ठेवण्यात आले.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

आधीच 'उल्हास', त्यात 'फाल्गुन' मास

रशिया युक्रेनवर हल्ला करणार असल्याचे अमेरिका आणि 'नाटो' सदस्य वारंवार म्हणत होते. शेवटी त्यांचा अंदाज खरा ठरला. रशियाने  हवाई हल्ल्याने सुरुवात करून बेलारुस आणि क्रिमियामार्गे रणगाडेही घुसवले. पूर्वेकडील हवाई तळ आणि काही लष्करीही  उदवस्त केल्याच्या बातम्या येत आहेत. युक्रेनदेखील रशियाच्या आक्रमणाला तितक्याच वेगाने प्रतिकार करत आहे. युक्रेनचे अध्यक्ष व्होलोदिमिर झेलन्स्की स्वतः युद्ध मैदानावर उतरले आहेत. मात्र शेवटी युक्रेनच्या लष्करी मर्यादा स्पष्ट आहेत. त्यामुळे युक्रेनने भारतासह जगातल्या सर्वच देशांकडे मदतीची हाक मारली आहे. रशियाने त्यांच्या कारवाईत इतर देशांनी हस्तक्षेप केल्यास त्यांनी कधीही अनुभवले नसतील, असे परिणाम त्यांना भोगावे लागतील. आमच्यावर थेट हल्ला केल्यास त्याचे अत्यंत विनाशकारी परिणाम होतील, असा सज्जड दम इतर देशांना दिला आहे. रशियाने युक्रेनवर हल्ला केल्यास रशियाला प्रत्त्युतर दिले जाईल, असा इशारा अमेरिकेने दिला होता. त्यानुसार त्यांनी त्यांच्या लष्कराची जमवाजमवही केली होती.आता अमेरिका कोणती भूमिका घेणार याकडे सर्व जगाचे डोळे लागले आहेत. अमेरिका या युद्धात युक्रेनच्या बाजूने उतरल्यास मात्र मोठ्या युद्धाला तोंड फुटण्याची शक्यता आहे. भारत आणि चीनने चर्चेने प्रश्न सोडवण्याचे आवाहन केले आहे. 

रशियाचे अध्यक्ष व्लादिमीर पुतीन यांनी जनतेशी संवाद साधताना आपल्या कृतीचे समर्थन केले आहे. पूर्व युक्रेनमधील बंडखोरांनी मदत मागितल्यामुळेच आणि इतर शेजारी देशांकडून आक्रमणाचा धोका निर्माण झाल्याने लष्करी साह्य दिले आहे, असे म्हटले आहे. शिवाय युक्रेनचा 'नाटो'मध्ये समावेश न करण्याच्या रशियाच्या मागणीकडे दुर्लक्ष केल्याचाही हा परिणाम असल्याचे पुतीन यांनी म्हटले आहे.ऊर्जेच्या बाबतीत आपली बाजारपेठ विस्तारण्याच्या प्रयत्नात असलेल्या रशियाच्या प्रभावाला शह देण्याची संधी या दृष्टिकोनातून अमेरिका युक्रेन प्रश्नाकडे पाहते. 'नाटो'त सामील होण्याचे निमंत्रण युक्रेनला देऊन अमेरिकेने रशियाला डिवचले आहे. त्यामुळे या संघर्षांतील अमेरिकी महासत्तेच्या जबाबदारीचा मुद्दा दुर्लक्षित करता येणार नाही. साहजिकच युक्रेनच्या पेचप्रसंगाच्या आणि सध्याच्या लष्करी संघर्षाच्या बाबतीत कुणा एकाला दोष देऊन चालणार नाही. 

मात्र रशियाने केलेल्या या आक्रमणामुळे मोठी आर्थिक व जीवित हानी होण्याची शक्यता आहे. युक्रेनमध्ये लोकशाही आहे. या युद्धामुळे अराजकता माजण्याची शक्यताही जागतिक नेत्यांनी वर्तवली आहे. याशिवाय संपूर्ण जगालाच या युद्धाचा मोठा फटका बसणार आहे. युक्रेनवरून निर्माण झालेला पेचप्रसंग आणि रशियाने केलेला हल्ला याचे दुष्परिणाम जगाला भोगायला लागण्याची शक्यता आहे.

आता कुठे कोरोना महासाठीच्या कोंडीतून डोके वर काढण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या अर्थव्यवस्थांसाठी हा आणखी एक दणका आहे, असे म्हणायला हरकत नाही. इंधनाच्या बाबतीत फार मोठ्या प्रमाणावर आयातावलंबित्व असलेल्या भारतासारख्या देशांना एक नवी चिंता सतावणार आहे. जसजसा इंधनाचा पारा वर जाऊ लागेल तसा महागाईवाढीचा प्रश्न उग्र होणार आहे. आपल्या देशात आधीच माहागाईने उच्च पातळी गाठली आहे. निवडणुकीजीवी केंद्र सरकारने पाच राज्यातल्या विधानसभा निवडणुकांमुळे इंधनवाढ रोखून धरली आहे. त्यामुळे लवकरच महागाईचा आगडोंब उसळेल असे प्रासारमाध्यमे म्हणत आहेत,त्यात अतिशयोक्ती आहे, असेही म्हणता येणार नाही. 

पाच राज्यांच्या निवडणुकीनंतर इंधनवाढ अपेक्षित होतीच पण आता आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही इंधनावाढ झाल्याने मोदीसरकार हा विषय कसा हाताळणार आणि जनतेला कसा दिलासा मिळणार हे पाहावे लागणार आहे. रशिया व युक्रेनमध्ये भडकलेल्या युद्धाच्या ज्वाळांचा दाहक चटका भारतासह अनेक देशांना बसणार आहे. सध्याला कच्च्या तेलाने आंतरराष्ट्रीय बाजारात 100 डॉलरवर मजल मारली आहे. गेल्या आठ वर्षांतला हा तेलाचा उच्चाअंकी दर आहे.मनमोहनसिंह यांच्या काळात इटक्यावर दर गेला होता मात्र त्यानंतर अगदी कालपरवापर्यंत म्हणजे तीन महिन्यांपूर्वी 68 डॉलर प्रतिबॅरेल दर होता. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर इंधनाचे दर कमी असतानाही मोदीसरकारने त्याचा लाभ आपल्या जनतेला मिळवून दिला नाही. आता युद्धपरिस्थितीत तरी महागाई वाढणार नाही, याची काळजी सरकार घेईल का, याचे उत्तरही सकारात्मक नाही. कारण इंधनाचा भाव सरकारने आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील भावाशी जोडला आहे. या युद्ध परिस्थितीमुळे इंधन व अन्य गोष्टींच्या वाहतूक व  आयातीवर परिमाण होणार आहे. जागतिक बाजारात कच्चे तेल एक डॉलरने महागले तरी भारतात पेट्रोल-डिझेल किमान 40 पैशांनी महाग करावेच लागते. हा हिशोब गृहीत धरला तर देशात पेट्रोलियम पदार्थांचे दर तातडीने प्रतिलिटर आठ ते दहा रुपयांनी वाढू शकतात. गेल्या पाच वर्षात खाद्यतेल सरासरी 60 ते 65 रुपये प्रतिलिटर, तांदूळ आठ ते दहा रुपये व डाळी 15 ते 20 रुपये प्रतिकिलो या दराने महागल्या आहेत. आता यात आणखी वाढ होण्याची शक्यता व्यक्त होत आहे. आपल्या देशात महागाई आणि बेरोजगारीने कहर माजवला आहे. सगळीकडे चिंताजनक परिस्थिती आहे. त्यामुळे आता रशिया-युक्रेन संघर्षामुळे आधीच 'उल्हास', त्यात 'फाल्गुन' मास अशी आपल्या देशाची अवस्था झाली आहे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

जागतिक पर्यटनात सिंधुदुर्ग जिल्हा

 देशातील पहिला पर्यटन जिल्हा म्हणून बहुमान मिळालेल्या सिंधुदुर्गाच्या शिरपेचात आणखी एक मानाचा तुरा खोवला गेला आहे. कोंड नेस्ट ट्रॅव्हलर या मॅगझिनने यंदाच्या वर्षी भेट देण्यासाठी जगातील 30 सर्वात सुंदर पर्यटन स्थळांची यादी जाहीर केली आहे. यामध्ये सिंधुदुर्गाचा समावेश केला आहे. महाराष्ट्रातील एकमेव सिंधुदुर्ग जिल्ह्याचा यात समावेश आहे. आपल्या महाराष्ट्रीयांसाठी अभिमानाची बाब म्हटली पाहिजे. कोंड नेस्ट ट्रॅव्हलर या मॅगझिनने जाहीर केलेल्या यादीत जगप्रसिद्ध लंडन, सिसिली, सिंगापूर यासह इस्तंबूल, इजिप्त, माल्टा, सर्बिया, केपवर्दे अशा आंतरराष्ट्रीय तसेच सिक्कीम, मेघालय, ओरिसा, राजस्थान, गोवा, कोलकाता, भिमताल, केरळमधील आयमानम अशा भारतीय 9 पर्यटन स्थळांत महाराष्ट्रातील एकमेव सिंधुदुर्गचा समावेश केला आहे.

स्वच्छ सुंदर किनारे, समुद्रातील प्रवाळ, सिंधुदुर्ग किल्ला, त्सुनामी आयलंड या सारख्या पर्यटनस्थळांविषयी थोडक्यात माहिती मॅगझिनने संकेतस्थळवर दिली आहे. स्कुबा डायव्हिंगची सोय, समुद्री जीवनाच्या दर्शनाची सोयही उपलब्ध असल्याची माहिती देण्यात आली आहे. चिपी विमानतळ सुरू झाल्यामुळे सिधुदुर्गातील पर्यटन सोपे झाल्याने जागतिक पर्यटनाच्या नाकाशावर सिंधुदुर्ग पोहचला आहे.या यादीमध्ये श्रीलंका, भूतान, कतार, जपान, युएई, इजिप्त, ओक्लाहोमा, सेऊल, गोबन, उझबेकिस्तान यासारख्या पर्यटनस्थळांचा समावेश आहे. आता या आंतरराष्ट्रीय दर्जाच्या पर्यटनस्थळासह सिंधुदुर्गचा समावेश झाला आहे. पर्यटनाच्या दृष्टीने खऱ्या अर्थाने सिंधुदुर्ग हे आंतरराष्ट्रीय पर्यटनाच्या नकाशावर आल्याचे दिसून येते.

सिंधुदुर्ग किल्ला, तारकर्ली बीच, देवबाग बीच आदीम्हणजे फक्त सिंधुदुर्ग किल्ला, समुद्र, बीचेस आणि मासे असा अनेकांचा समज असतो, पण मालवणची भटकंती म्हणजे केवळ एवढंच नसून एक सुंदर खाद्यसंस्कृती आहे,याची प्रचिती येते. सामान्य पर्यटकासाठी कोकण रेल्वे हा सर्वात सोईस्कर पर्याय आहे. कोकण रेल्वेने कुडाळ स्थानकात उतरून रिक्षा, जीप, एसटी कोकणात प्रवास करता येतो.कोकण रेल्वेच्या ‘मांडवी’ आणि ‘कोकणकन्या’ या दोन गाडय़ा त्यातल्या केटिरंग सव्‍‌र्हिससाठी प्रसिद्ध आहेत. भारतातल्या काही मोजक्याच गाडय़ांमध्ये असे विविध आणि दर्जेदार खाण्याचे पदार्थ मिळतात. त्यामुळे आपली कोकणातल्या खाद्य-भ्रमंतीची सुरुवात कोकण रेल्वेपासूनच होते. मालवणातून तारकर्ली बीचला जाता येते. इथे राहण्याचीही सोय आहे. पर्यटकांना मालवण, सिंधुदुर्ग, तारकर्ली, देवबाग परिसर तसेच मालवण- कुडाळ- वेंगुर्ला- सावंतवाडी- आंबोली घाट ही ठिकाण पाहायची असल्यास चार ते पाच दिवसांचा वेळ काढावा लागतो.

 सगळ्यात मोठं आकर्षण म्हणजे सिंधुदुर्ग किल्ला. मालवणच्या समुद्रात असलेल्या ‘कुरटे’ बेटावर शुद्ध खडक, मोक्याची जागा व गोडय़ा पाण्याची सोय या गोष्टी पाहून शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला बांधण्याची आज्ञा केली. 25 नोव्हेंबर 1664 रोजी महाराजांनी सिंधुदुर्ग किल्ल्याच्या मुहूर्ताचा चिरा बसवला. सिंधुदुर्ग किल्ल्याचे बांधकाम 29 मार्च 1667 रोजी पूर्ण झाले. त्याप्रसंगी शिवाजी महाराज स्वत: हजर होते. गेली 352 वर्षे ऊन-वारा-पाऊस आणि लाटांचे तडाखे झेलत उभा असलेला सिंधुदुर्ग किल्ला  भर समुद्रातील बेटावर बांधलेला आहे. किल्ल्याचा गोमुखी दरवाजा, महाराजांच्या हाताचा आणि पावलाचा ठसा, शिवराजेश्वर मंदिर, राणीची वेळा, भवानी मंदिर या महत्त्वाच्या गोष्टी पाहता येतात.

सिंधुदुर्ग किल्ला पाहून झाल्यावर ‘सुवर्ण गणेश’ मंदिर पाहता येते. मालवण धक्क्यापासून चालत 15 ते 20 मिनिटांत मंदिरात पोहोचता येतं. या साध्याशा मंदिरातील स्वच्छता, प्रसन्न वातावरण आणि गणपतीची सोन्याची सुंदर मूर्ती आपल्या मनातील भक्तिभाव जागृत करते. सुवर्ण गणेश मंदिरापासून पाच मिनिटांवर ‘रॉक गार्डन’ आहे. लहान मुलांसाठी इथे टॉय ट्रेन आणि इतर खेळण्याचं साहित्य आहे.  देवबागला जाऊन डॉल्फिन सफारी आणि स्नॉर्केलिंग, स्कूबा डायव्हिंग वॉटर स्पोर्ट्सची धमाल अनुभवता येते.  मालवण किनाऱ्यावरील मोरयाचा धोंडा या गणेश, चंद्रसूर्य, शिवलिंग कोरलेल्या खडकांची पूजा करून व समुद्राला सुवर्ण श्रीफळ अर्पण करून महाराजांनी सिंधुदुर्ग किल्ल्याच्या मुहूर्ताचा चिरा बसवला होता. आजही कोळी लोक याची पूजा करतात. मालवणपासून 35 किमीवरचं प्राचीन कुणकेश्वर मंदिर आहे. कुणकेश्वर हे समुद्रकिनाऱ्याला लागून असलेलं निवांत आणि सुंदर गाव आहे. या गावात इसवी सनाच्या अकराव्या शतकात यादवांनी कुणकेश्वरचं प्राचीन शिवमंदिर बांधलं. त्यानंतर शिवाजी महाराजांनी व संभाजी महाराजांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला.

कुडाळ, सावंतवाडी,आंबोली ही स्थळे पाहण्यासारखी आहेत. सावंतवाडी लाकडाची खेळणी यासाठी प्रसिद्ध आहे. तेथील मोती तलाव, राजवाडा ही ठिकाणं  पाहता येतात. कुडाळला शासकीय कार्यालये आहेत. चिपी विमानतळ झाल्याने सिंधुदुर्गचे महत्त्व आणखी वाढले आहे.परुळे  पुरातन गावात प्रथम आदिनारायण मंदिर आणि पुढे गेल्यावर वेतोबा मंदिर संकुल लागते. या दोन्ही मंदिरातील मूर्ती पाहण्यासारख्या आहेत. वेतोबा मंदिर परिसरात अनेक वीरगळ पडलेल्या आहेत. वेतोबा मंदिराच्या समोरचा रस्ता वालावल गावात जातो. या गावातील प्राचीन लक्ष्मीनारायण मंदिर आणि त्या मागचा जलाशय प्रसिद्ध आहे. आंबोली हे थंड हवेचं ठिकाण आहे. तसंच सह्यद्रीतील जैवविविधतेनं श्रीमंत असलेलं जंगल येथे आहे. आंबोलीतील महादेव पॉइंट, कावळेसाद पॉइंट, नागरतास धबधबा, हिरण्यकेशी नदीचा उगम इत्यादी फिरण्याच्या जागा आहेत.

सिंधुदुर्ग जिल्हा हा नैसर्गिक रचनेत जगात सुंदर आहे. या जिल्ह्याची भुरळ देश-विदेशी पर्यटकांना अनेक वर्षांपासून पडलेली आहे. त्यामुळे गोवा राज्या पाठोपाठ विदेशी पर्यटक मोठ्या प्रमाणात सिंधुदुर्ग जिल्ह्याला भेट देताना दिसतात. मात्र, गेली दोन वर्षे कोरोनामुळे पर्यटक यायचे थांबले होते. परिणामी येथील पर्यटन विकासाला ब्रेक लागण्याची चिन्हे निर्माण झाली होती. परंतु जागतिक यादीत जिल्ह्याचा समावेश झाल्याने रोडावलेली पर्यटक संख्या पुन्हा वाढण्यास मदत होणार आहे. जगातील गर्भ श्रीमंत पर्यटकांपासून सर्वसाधारण पर्यटक सुद्धा जिल्ह्यात मोठ्या संख्येने दाखल होण्याची शक्यता वाढली आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

'सर्वांसाठी डिजिटल शिक्षण' साध्य कधी होणार?

शिक्षण अधिक विद्यार्थी केंद्रित, आनंददायी, प्रयोगशील आणि अन्वेषणात्मक बनवायला हवे, हे शिक्षणाचे उद्दिष्ट आहे. कदाचित प्रत्येक शैक्षणिक धोरणात आणि प्रत्येक प्रकारच्या अभ्यासक्रमात हे कमी-अधिक प्रमाणात आढळून आले आहे.  पण शिक्षण आणि अध्यापन पद्धतीबाबत विचित्र विरोधाभास आणि संदिग्धता निर्माण झाली आहे.  स्वातंत्र्याच्या पंचाहत्तर वर्षात आदर्श आणि दर्जेदार शिक्षण व्यवस्थेत कोणत्या घटकांचा समावेश असावा याबद्दल क्वचितच एखादी निश्चित अशी कल्पना तयार झाली असेल.  परिणामी, प्रत्येक नवीन पिढी या अनिश्चिततेची शिक्षा कमी-अधिक प्रमाणात भोगत आली आहे आणि आता गेल्या दोन वर्षांपासून कोविड-19 च्या या काळात तर 'ऑनलाइन शिक्षण' सध्याच्या पिढीला नवा पाठ शिकवत आहे, जिथे शिक्षण हा नवा संघर्ष बनला आहे. तसेच मानसिक संतुलन कायम राखण्यासाठीही कसरत करावी लागत आहे.

सध्याच्या जागतिक महामारीच्या काळात, डिजिटल प्रणालीने धोरण-निर्माते, प्रशासन आणि समाज यांच्यातील संवाद, नेतृत्व आणि समन्वयाचा एक आवश्यक घटक म्हणून मध्यवर्ती भूमिका स्वीकारली आहे.  डिजिटलची ही जागा कोविड-19 शी संबंधित योजनांचा अधिक पारदर्शक, सुरक्षित आणि इंटरऑपरेबल पद्धतीने प्रसार करण्यासाठी एक महत्त्वाचे साधन बनताना दिसत आहे, परंतु संदर्भ काहीसे उलट आहेत.  असे दिसून आले आहे की शिक्षण मंत्रालयाला पालकांकडून मोठ्या प्रमाणात तक्रारी प्राप्त झाल्या आहेत, ज्यामध्ये मुलांना शाळांमध्ये तासन्तास ऑनलाइन शिकवले जाते, तितकेच गृहपाठ दिले जातात  आणि मुले दिवसभर संगणक, लॅपटॉप आणि मोबाइलला चिकटून राहतात.  साहजिकच यामुळे अनावश्यक व्यस्ततेमुळे मुलांच्या वागण्यात बदल होणे स्वाभाविक होते. यामुळे शिकण्याची क्षमता तर कमी झालीच पण मुलांमध्ये चिडचिडेपणाही वाढू लागला.  तथापि, महामारीच्या काळात शिक्षण हाताळण्यासाठी ई-लर्निंग हा एक महत्त्वाचा पर्याय म्हणून उदयास आला.  यामुळे, कोरोनाच्या काळात जवळपास संपूर्ण शिक्षण व्यवस्था रुळावरून घसरली असती,मात्र डिजिटल शिक्षणामुळे ती सावरण्यास मदत झाली.  विशेष म्हणजे, डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या उदयामुळे अध्यापन पद्धती, विद्यापीठ प्रशासन प्रणाली, उच्च शिक्षणाची उद्दिष्टे आणि भविष्यात स्थापन होणारी विद्यापीठे या बाबतीत नवीन दृष्टिकोन स्वीकारण्याची संधीही मिळाली आहे.  म्हणूनच भारत सरकारने 2022-23 या आर्थिक वर्षाच्या अर्थसंकल्पात डिजिटल विद्यापीठ सुरू करण्याची घोषणा केली.
जेव्हा जेव्हा सुशासन बळकट करण्यासाठी प्रयत्न केले जातात तेव्हा त्यात हे सुनिश्चित असते की, लोकव्यवस्थेच्या भरपाईमध्ये कोणती कसर राहू नये आणि सार्वजनिक विकासाला पूर्ण संधी मिळेल याची खात्री करणे.  ई-शिक्षणाच्या माध्यमातून सर्वांना संधी मिळाली का, हा प्रश्न आजही कुठेच विचारात घेतला जात नाही किंवा घेतला गेला नाही.  याशिवाय शिक्षण, औषध, रस्ते, वीज, पाणी यासह सर्व मूलभूत विकास आणि शाश्वत विकासाच्या प्रवाहांनाही अपेक्षित दर्जा मिळायला हवा. साथीच्या आजारामुळे सर्व काही सुरळीत ठेवण्याचा प्रयत्न केला जाऊ शकतो, पण त्याचे परिणाम मनासारखे मिळतील, याबाबत साशंकता आहे. 'डिजिटल इंडिया' 2015 मध्ये प्रकटला असला तरी त्याचा पाया अनेक दशके जुना आहे.  खरं तर, भारत सरकारने 1970 मध्ये इलेक्ट्रॉनिक्स विभाग आणि 1977 मध्ये राष्ट्रीय माहिती केंद्राची स्थापना केली तेव्हाच त्याचा पाया घातला गेला होता.  1991 च्या उदारीकरणासह, देशाने एक नवीन प्रवाह स्वीकारला ज्यामध्ये इलेक्ट्रॉनिक कॉन्फिगरेशन देखील त्याचा एक भाग होता.  ई-क्रांती उशिरा आली असेल, पण तिचा प्रसार अनेक दशके जुना आहे.  2006 मध्ये राष्ट्रीय ई-गव्हर्नन्स योजनेच्या प्रकटीकरणामुळे कार्यक्षमता, पारदर्शकता आणि जबाबदारीची निश्चिती झाली.
ई-शिक्षण ही त्याचीच एक कडी आहे, जी कोरोनाच्या काळात आकाशाला गवसणी घालण्यासाठी आसुसलेली होती, पण झेप पूर्ण झाली नाही.  विशेष म्हणजे डिजिटायझेशन हे देखील ई-शिक्षणाचे एक उत्तम साधन आहे.  सध्या ई-गव्हर्नन्स नवे वळण घेत आहे आणि विकासाचे मैदान आता डिजीटलमय झाले आहे, पण एकशे छत्तीस कोटी लोकसंख्या असलेल्या भारतात इंटरनेटची व्याप्ती अजूनही त्या सरासरीइतकी नाही की ई-शिक्षणाच्या माध्यमातून शिक्षणाला पूर्ण स्थान देईल.राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण दाखवते की 2017-18 या वर्षासाठी फक्त बेचाळीस टक्के शहरी आणि पंधरा टक्के ग्रामीण कुटुंबांकडे इंटरनेटचा वापर होता.  सध्या, शहरी लोकसंख्येच्या 60 टक्के आणि ग्रामीण लोकसंख्येच्या केवळ एकतीस टक्के लोकांकडे इंटरनेट आहे.  इंटरनेट आणि मोबाईल असोसिएशन ऑफ इंडियाच्या मते, 2020 पर्यंत देशातील इंटरनेट वापरकर्त्यांची संख्या सुमारे 63 कोटी होती.  मात्र, 2025 पर्यंत तो नव्वद कोटींचा आकडा गाठण्याची शक्यता आहे. याशिवाय इंटरनेट स्पीड कमी होण्याच्या समस्येनेही भारत त्रस्त आहे.
या प्रकरणात, एकशे चौतीस देशांच्या यादीत भारत एकशे एकोणतीस (129) व्या क्रमांकावर आहे, जो शेजारील पाकिस्तान, श्रीलंकेच्याही मागे आहे.  कोरोनाच्या काळातही या बाबतीत सुधारणा झपाट्याने होताना दिसत होती, पण देशातील अडीच लाख पंचायती आणि साडेसहा लाख गावांमध्ये 100 टक्के इंटरनेट कधी पोहोचेल, हे अजून तरी सांगता येत नाही.  मात्र, याचे योग्य उत्तर सरकारी धोरणात सापडेल.  यावरून मोठ्या प्रमाणात विद्यार्थी ई-शिक्षणापासून वंचित राहिल्याचे स्पष्ट झाले आहे.  केंद्र, राज्य, डीम्ड आणि प्रायव्हेट अशा सर्व प्रकारांसह देशात हजारांहून अधिक विद्यापीठे असल्याचे तपासात उघड झाले आहे.  याशिवाय चाळीस हजारांहून अधिक महाविद्यालये आहेत जिथून दरवर्षी सुमारे साडेचार कोटी विद्यार्थी पदवी प्राप्त करतात.डिजिटायझेशन कितीही व्यापक असले तरी त्याचा फायदा शेवटच्या माणसापर्यंत  पोहोचेल तेव्हाच तो अधिक सुलभ आणि स्वस्त असेल.  तसे पाहिले तर डिजिटल इंडिया, ई-लर्निंगसाठी सुमारे चारशे कोटी रुपये खर्च अपेक्षित आहे.  शिक्षणाच्या निकषांवर अनेक तंत्रज्ञान आजमावले जात असून गेल्या दोन वर्षांत शिक्षण क्षेत्राला ज्या प्रकारे मोठ्या संघर्षाचा सामना करावा लागत आहे, त्यावरून डिजिटल झेप ही काळाची पहिली गरज बनल्याचे स्पष्ट झाले आहे.  लोकांना जे हवे आहे ते देण्यासाठी सरकारने विलंब करू नये.
'डिजिटल एज्युकेशन फॉर ऑल' हे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी मूलभूत अट अशी आहे की डिजिटल शिक्षणाशी संबंधित पायाभूत सुविधा विकसित केल्या पाहिजेत, त्याचप्रमाणे डिजिटल साक्षरतेच्या दिशेने वेगाने पावले टाकली पाहिजेत.  ई-शिक्षण सध्या भारतात बाल्यावस्थेत आहे.  ई-लर्निंगला चालना देण्यासाठी सरकारने विविध ई-लर्निंग कार्यक्रमांना पाठिंबा दिला आहे.  तसे, ई-शिक्षण दोन श्रेणींमध्ये विभागले जाऊ शकते.  प्रथम श्रेणी अंतर्गत, विद्यार्थी आणि शिक्षक एकाच वेळी वेगवेगळ्या ठिकाणांहून एकमेकांशी शैक्षणिक संवाद साधू शकतात. यामध्ये ऑडिओ आणि व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग, लाइव्ह चॅट आणि व्हर्च्युअल क्लासेसचा समावेश आहे, तर द्वितीय श्रेणीच्या शैक्षणिक प्रणालीमध्ये विद्यार्थी आणि शिक्षक यांच्यात संवाद साधण्याचा कोणताही पर्याय नाही.  यामध्ये वेब आधारित अभ्यास आहे ज्यामध्ये विद्यार्थी कोणताही ऑनलाइन कोर्स, ब्लॉग, वेबसाइट, व्हिडिओ, ई-बुक इत्यादींच्या मदतीने शिक्षण घेतात.  ई-शिक्षणाचे माध्यम कोणतेही असो, ते पूर्ण क्षमतेने आणले तरच त्याचा खर्च उचलणे सोपे जाईल.  ई-शिक्षण अनेक फायद्यांनी परिपूर्ण असेल, पण आरोग्याच्या दृष्टीने ते मर्यादित असेल हेही स्पष्टपणे झाले आहे.  एवढेच नव्हे तर यात वर्ग उपक्रमांतर्गत केलेल्या अभ्यासात ज्या प्रकारचा व्यक्तिमत्व विकास शक्य आहे, त्याचाही तीव्र अभाव असणार आहे.- मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

वैद्यकीय कचऱ्याचे देशासमोरील संकट

वैद्यकीय कचऱ्याची समस्या याआधीही जगात होती, मात्र कोविडच्या काळात याने भयंकर स्वरूप धारण केले.  ही समस्या एवढी उग्र झाली आहे की, जागतिक आरोग्य संघटनेनेही याबाबत नुकताच इशारा दिला आहे.  या संस्थेने म्हटले आहे की कोविड महामारीमुळे जगात वैद्यकीय कचऱ्याचा अक्षरशः डोंगर तयार झाला आहे.  साथीच्या रोगाचा सामना करण्यासाठी वापरली जाणारी वैद्यकीय उपकरणे मानव आणि पर्यावरण या दोघांसाठी धोकादायक बनली आहेत.

इतिहास सांगतो की महामारीपासून सुटका करण्याचा शेवटी कोणता ना कोणता मार्ग सापडतो.  कधी  ठोस उपचार मिळतात, कधी रोग किंवा संसर्गजन्य रोग त्यांचा प्रभाव गमावतात.  कोविडबद्दलचे अनेक आकलन असेही म्हणते की लस, औषधे आणि खबरदारी यांच्यासमोर हा आजार कमकुवत होईल.  वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशननेही अलीकडेच म्हटले आहे की, या वर्षाच्या मध्यापर्यंत कोरोनाचा कोणताही नवा विषाणू बळावला नाही, तर माणसांची यापासून बऱ्याच अंशी सुटका होण्याची शक्यता आहे.  पण साथीच्या रोगांनी जे डाग सोडले ते दूर करणे सोपे नाही.  दोन वर्षांहून अधिक काळ पसरलेल्या कोरोनाच्या काळात असेच एक लक्षण वैद्यकीय कचऱ्याच्या रूपाने महामारीसारखे समोर आले आहे.

याचे कारण असे आहे की कोविडच्या उपचारादरम्यान जगभरात जमा झालेल्या हजारो टन अतिरिक्त कचऱ्यामुळे कचरा व्यवस्थापन व्यवस्थेवर गंभीर ताण आला आहे.  या संदर्भात, जागतिक आरोग्य संघटनेने एका अभ्यासात म्हटले आहे की, जगभरात कोरोना विषाणूच्या महामारीमुळे दोन लाख टनांहून अधिक वैद्यकीय कचरा जमा झाला आहे.  त्यातही समस्या आणखी मोठी आहे की कचऱ्याचा मोठा भाग हा प्लास्टिकचा आहे.

अंदाज दर्शविते की मार्च 2020 ते नोव्हेंबर 2021 दरम्यान दीड वर्षात, वैद्यकीय कर्मचार्‍यांचे संरक्षण करण्याच्या उद्देशाने संयुक्त राष्ट्रांतर्गत सुमारे दीड अब्ज पीपीई किट्सचे वितरण करण्यात आले.  फक्त या किट्सचे वजन सुमारे ऐंशी हजार टन आहे.  यापैकी बहुतांश संरक्षक किटचे आता कचऱ्यात रूपांतर झाले आहे.  या कचऱ्यात हजारो टन प्लास्टिक आणि लाखो लीटर रासायनिक कचरा  वातावरणात एका धोक्याच्या प्रमाणात जमा झाला आहे.  साथीच्या रोगाच्या सुरूवातीस, WHO ने इशारा दिला की किमान एक तृतीयांश आरोग्य सेवा केंद्रे त्यांच्या कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यास सक्षम नाहीत.  वैद्यकीय क्षेत्राव्यतिरिक्त  बाहेर नजर टाकली तर, लक्षात येईल की कोरोना विषाणूपासून बचाव करण्यासाठी वापरण्यात आलेले फेस मास्क आणि सर्व प्रकारच्या सॅनिटायझरच्या कोट्यवधी बाटल्यांचा स्वतंत्रपणे कचरा तयार झाला आहे.

याचे एक उदाहरण म्हणजे गेल्या वर्षी देशाची राजधानी दिल्लीत वेगवेगळ्या ठिकाणी कचऱ्याच्या ढिगांमध्ये कोरोना प्रतिबंधक किट आणि इतर वैद्यकीय वस्तू असल्याच्या बातम्या आल्या होत्या.  हे पाहता, दिल्लीत कोरोना विषाणूचा झपाट्याने प्रसार होण्याचे प्रमुख कारण कोविड रुग्णांच्या बायोमेडिकल वेस्टची योग्य विल्हेवाट न लावणे हे आहे, अशी भीती डॉक्टरांनी व्यक्त केली होती.  पण समस्या एकट्या कोविडशी संबंधित कचऱ्याची नाही.  या प्रकरणात, खाजगी पॅथॉलॉजी लॅब आणि मोठी रुग्णालये देखील बायोमेडिकल कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावत नाहीत, ज्यामुळे प्राणी आणि मानव देखील संसर्गजन्य आजारांना बळी पडत असल्याच्या तक्रारी वर्षानुवर्षे केल्या जात आहेत.

खाजगी पाथ लॅबमधून बाहेर पडणारा वैद्यकीय कचरा आणि होम क्वारंटाईन किंवा आयसोलेशनमध्ये राहणारी कुटुंबे यांचा कचरा अनेकदा सामान्य कचऱ्याच्या ढिगाऱ्यांमध्ये टाकला जातो.  कोरोना विषाणूवर उपचार, तपासणी आणि संक्रमित व्यक्तींना वेगळे ठेवण्यासाठी विविध गोष्टींचा वापर करण्यात आला.  यापैकी बहुतेक गोष्टींना बायोमेडिकल वेस्ट म्हणतात.  हा संक्रमित कचरा कोरोना विषाणूचा प्रसार होण्यास अधिक हातभार लावतो.  तसे, रुग्णालयांमधून बाहेर पडणाऱ्या सर्व प्रकारच्या वैद्यकीय कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यासाठी स्पष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत.  पण जेव्हा लोक कोविड रुग्णावर घरीच उपचार करतात तेव्हा अशा प्रकरणात निष्काळजीपणा होतो. त्यासंबंधीचा कचरा कोठेही टाकला जातो.

या  संदर्भात  नियमांबद्दल बोलायचं झालं तर, जैव वैद्यकीय कचरा व्यवस्थापन आणि विल्हेवाट अधिनियम, 1998 च्या सुधारित नियम 2016 मध्ये याची तरतूद आहे.  त्यानुसार वैद्यकीय कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यात कोणताही अडथळा येऊ नये, यासाठी वैद्यकीय कचऱ्याचे योग्य वर्गीकरण केल्यानंतर ज्या पिशव्या सील केल्या आहेत त्या बारकोडिंग असणे आवश्यक आहे.  त्यामुळे प्रत्येक हॉस्पिटलमधून निर्माण होणाऱ्या वैद्यकीय कचऱ्याचे ऑनलाइन निरीक्षण करणे शक्य होणार आहे.  असे असूनही, हा कचरा अनेकदा उकिरड्यांवर,  उघड्या डंपस्टर, नदी, नाल्यांमध्ये किंवा शेतात पोहोचतो.अशा निष्काळजीपणासाठी पाच वर्षांपर्यंत कारावास आणि दंडाची तरतूद कायद्यात आहे.  पण एखादं मोठं हॉस्पिटल किंवा पॅथ लॅब ऑपरेटरला यासाठी तुरुंगात टाकल्याचं क्वचितच ऐकायला मिळतं.  गेल्या दोन-तीन दशकांमध्ये दिल्ली-एनसीआर, मुंबई, बंगळुरूसह देशातील खासगी आणि सरकारी रुग्णालये, नर्सिंग होम आणि पॅथ लॅबची संख्या अनेक पटींनी वाढली आहे.  यावरून या काळात वैद्यकीय कचऱ्याचे प्रमाण किती पटींनी वाढले असावे, याचा अंदाज बांधता येतो.

वैद्यकीय कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावण्यासाठी पहिला नियम असा आहे की अशा कचऱ्याचे मानकांनुसार वर्गीकरण करून ते विहित रंगाच्या प्लास्टिक पिशव्यांमध्ये बंद करावे.  उपचारादरम्यान वापरलेले हातमोजे आणि कॅथेटर लाल रंगाच्या पिशव्यांमध्ये ठेवले जावे आणि हा कचरा ऑटोक्लेव्ह नावाच्या उपकरणाद्वारे संसर्ग नष्ट केल्यानंतर जाळला जावा.  निळ्या पिशवीत औषधाचे डबे, इंजेक्शनच्या सुया, काचेचे तुकडे किंवा चाकू वगैरे प्लास्टिकच्या पिशव्यामध्ये ठेवल्या जातात आणि त्यावर केमिकल टाकून त्या जाळल्या जातात किंवा मातीखाली गाडल्या जातात.  हानिकारक आणि निरुपयोगी औषधे, कीटकनाशके इत्यादी ठेवण्यासाठी काळ्या रंगाच्या पिशव्या वापरल्या जातात.  त्यात राख भरून, खड्ड्यात टाकून पिशवी पुरली जाते. बहुतांश वैद्यकीय कचरा निर्जंतुक करण्याचा नियम आहे.  याशिवाय ब्लीचिंग पावडर आणि इथिलीन ऑक्साईडने जंतू नष्ट करण्याच्या सूचना आहेत.  आवश्यक असल्यास, वैद्यकीय कचऱ्याचे जंतू देखील अल्ट्राव्हायोलेट किरणांसह नष्ट करण्याची परवानगी आहे.  परंतु इतकी मार्गदर्शक तत्त्वे आणि व्यवस्था असूनही, जर रुग्णालये, दवाखाने, पॅथप्रयोगशाळा आणि घरांमधील रुग्णांचे बायो-मेडिकल खुल्या डंपस्टर्समधून निरोगी मानव आणि प्राण्यांपर्यंत पोहोचत असेल, तर हे स्पष्ट होते की आपल्या देशात आरोग्य सेवा आणि देखरेखीमध्ये अनेक त्रुटी आहेत. 

एका प्रसंगी जागतिक आरोग्य संघटनेने जगातील चोवीस देशांपैकी अठरा टक्के रुग्णालयातील कचऱ्याचे निरीक्षण, हाताळणी, साठवणूक, वाहतूक आणि पुनर्वापराची योग्य व्यवस्था नोंदवली, पण भारत या बाबतीत खूपच मागे असल्याचे दिसून आले. कोरोना विषाणूच्या या युगात केवळ सरकारी व्यवस्थापनच नाही, तर सर्वसामान्य नागरिकही आपले मुखवटे, हातमोजे असेच रस्त्याच्या कडेला, रस्त्यावर, सार्वजनिक कचराकुंडीत फेकत असतील, तर हा निष्काळजीपणा किती मोठ्या संकटाला जन्म देऊ शकतो, हे समजून घेतले पाहिजे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

स्वास्थ्य कार्ड आणि आरोग्य सुविधा

पाश्चिमात्य आणि विकसित देशांमधील रुगांना डॉक्टरांकडे जाताना कोणताही कागद,चाचण्यांचे अहवाल घेऊन जावे लागत नाही. तुम्ही त्यांचे रुग्ण असाल तर सर्व रेकॉर्ड त्यांच्याकडे उपलब्ध असते. तुम्हाला डॉक्टरांचा सल्ला घ्यायला जायचे असेल तर तुम्ही त्यांना फक्त रुग्ण क्रमांक सांगायचा. तुमचा आरोग्याचा सर्व डाटा त्यांच्या लॅपटॉप स्क्रीनवर उपलब्ध होतो. मागील औषधोपचार पाहून ते तुम्हाला चांगल्याप्रकारे सल्ला देतील. पुन्हा पुन्हा तुम्हाला वेगवेगळ्या चाचण्या करायला सांगणार नाहीत.फक्त आवश्यक असेल तरच पुन्हा चाचण्या घ्यायला सांगितले जाते. विकसित देशांमधील बहुतांश डॉक्टरांनी आपले स्वतःचे ऍप विकसित केले आहे.त्याद्वारे रुग्णांनी आपल्या समस्या डॉक्टरांना सांगितले जाते आणि त्यांना डॉक्टर ऑनलाईन सल्लाही देतात. त्यामुळे तिथल्या लोकांचा आणि डॉक्टरांचाही वेळ चांगलाच वाचतो आणि आरोग्याची समस्याही तातडीने सुटते. आपल्यात देशातल्या केंद्र आणि राज्य सरकारांनी  सरकारी रुग्णालयांच्या मदतीने आता या सुविधा आपल्या देशातही राबवायला हव्या आहेत. 

खासगी डॉक्टरांनीदेखील आपला आणि रुग्णांचा बहुमोल वेळ वाचवण्यासाठी आणि रुग्णांना योग्य, अचूक सल्ला आणि औषधोपचार मिळण्यासाठी यासाठी पुढाकार घ्यायला हवा आहे. सहा महिन्यांपूर्वी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी देशाच्या काही भागासाठी डिजिटल स्वास्थ्य कार्ड योजना सुरू केली आहे. या योजनेच्या माध्यमातून देशातील प्रत्येक नागरिकांचे डिजिटल स्वास्थ्य कार्ड तयार झाल्यास सर्वच दृष्टीने आरोग्याचे सुलभीकरण होण्यास मदत होणार आहे. यासाठी सरकारने गती घेणे आवश्यक आहे. सुरुवातीला केंद्रशासित प्रदेश अंदमान निकोबार, पुडूचेरी, दादरा नगर हवेली, दीव दमण, लक्षद्वीप लडाख आणि चंदीगड मिळून एक लाख डिजिटल स्वास्थ्य कार्ड तयार करण्यात आली. आता संपूर्ण देशात ही योजना राबवली जात आहे. आधार कार्डावर जशी आपली माहिती उपलब्ध आहे, तशीच स्वास्थ्य विषयक माहिती स्वास्थ कार्डावर असणार आहे. त्यामुळे आपल्याला डॉक्टरांकडे जाताना जुनी कागदपत्रे घेऊन जावे लागणार नाही. माहिती डिजिटल स्वरूपात सर्व्हरवर उपलब्ध असणाऱ्या आहे.फक्त कार्डाचा नंबर टाकला की सगळी माहिती क्षणार्धात डॉक्टरांच्या लॅपटॉप किंवा कॉम्प्युटर स्क्रीन उपलब्ध होईल.

या उपक्रमातून देशातील सर्व डॉक्टर्स ,इस्पितळे आणि सर्व प्रकारच्या वैद्यकीय सेवा देणारे आयुष्यमान भारतच्या केंद्रीय सर्व्हरशी जोडले जातील. आपण एकाद्या डॉक्टरला आपली प्रकृती दाखवली तर संबंधित कागद आपोआप त्यांच्या क्लिनिकमधून आपल्या स्वास्थ्य कार्डावर जाईल. घरबसल्या चांगल्या डॉक्टरांकडून सल्ला मिळवता येईल. आणिबाणीच्या आणि महत्त्वाच्या वेळी या कार्डाचा उपयोग 'अल्लादिनच्या दिव्या' सारखा होणार आहे. गंभीर अपघातानंतर एखाद्याला त्वरित दवाखान्यात दाखल केले जाते. तेव्हा त्याचा रक्तगट लगेच कळत नाही. त्यासाठी चाचणी करावी लागते. यात वेळ जातो. तसेच एखाद्याला हृदयरोग, मधुमेह किंवा औषधांची ऍलर्जी असते. अशा रुग्णांबाबत त्वरेने काही माहीत मिळत नाही. संबधीत माहिती मिळवण्यासाठी वेळ जातो. जर अपघातग्रस्त नागरिकाजवळ स्वास्थ कार्ड असल्यास त्वरित उपचार करायला मदत होते. काहींचे प्राण वाचू शकतात. 

स्वास्थ्य कार्ड नागरिकांच्या फार उपयोगाचे आहे,हे मान्य केले तरी सर्वात महत्त्वाची गरज आपल्या देशात ज्याची आहे,ते म्हणजे आरोग्य व्यवस्थेच्या सक्षमीकरणाची! ही व्यवस्था पांगळी आहे. त्यामुळे देशातल्या खुर्द,बुद्रुक गावांमध्ये सर्वसामान्यांना उपचारच वेळेत मिळत नाहीत. आपल्याकडे डॉक्टर असतात तर औषधे नसतात आणि कुठे कुठे दोन्हीही गोष्टी उपलब्ध नसतात.त्यामुळे रुग्णांना मोठ्या गावात किंवा तालुक्याच्या ठिकाणी जाऊन औषधोपचार करून घ्यावा लागतो. अर्थात वेळ आणि पैसा याला कात्री बसतेच. देशातील प्रत्येक नागरिकाला आरोग्य सेवा अगदी अल्पदरात उपलब्ध व्हायला हवी हा मुद्दा असला तरी तो जवळपास मिळायला हवा. यासाठी देशातील आरोग्य केंद्र किंवा ग्रामीण रुग्णालये सर्व सोयीनीयुक्त  असलायला हवीत. आणि देशातील आरोग्य व्यवस्थेवरील निधीमध्ये भरीव वाढ जोपर्यंत होत नाही, खर्चाची जबाबदारी असलेल्या प्रत्येकाचे उत्तरदायित्व निश्चित केले जात नाही,तोपर्यंत सध्याच्या परिस्थितीत काहीच फरक पडणार नाही. भ्रष्टाचार हा आणखी एक मुद्दा आहेच. यासाठीही कायद्याची अंमलबजावणी काटेकोरपणे व्हायला हवी.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

सरसकट निर्बंधमुक्ती नको

कोरोनाची तिसरी लाट ओसरत आहे. यावेळेला ती लवकर कमी झाली,याचा आनंद आणि समाधान सर्वांनाच आहे. केंद्राने निर्बंध हटवण्याची कार्यवाही करायला सांगितली आहे.अनेक राज्यांनी निर्बंध संपूर्णपणे हटवले आहेत. अद्याप महाराष्ट्र सरकारने कोणताच निर्णय घेतलेला नाही.साहजिकच सरकार काय निर्णय घेते,याकडे सर्वांचे विशेषतः व्यापारी वर्गाचे लक्ष लागले आहे. संसर्ग आटोक्यात आला असला तरी कोरोना विषाणूतील उत्परीवर्तनाची प्रक्रिया ही पुढील काही काळ सातत्याने सुरू राहण्याची शक्यता आहे. वरवर पाहता अत्यंत सौम्य असलेला ओमायक्रोनचा संसर्ग लसीकरण न झालेल्या आणि जोखीम गटातील रुग्णांसाठी गंभीर रूप धारण करणारा ठरला, हे तिसऱ्या लाटेच्या काळात आपण पाहिले आहे. त्यामुळे सरसकट निर्बंध हटवणे जोखमीचे ठरणार आहे. 

स्वयंशिस्त असेल तरच संपूर्ण निर्बंध हटवणे योग्य आहे.मात्र कोरोना महासाथीचा जोर ओसरला असला तरी त्याच्या संसर्गासह जगण्याची सवय करून घेणे याला आता पर्याय नाही.लसीकरण आणि इतर प्रतिबंधात्मक उपाय अवलंबत आपले जगणे पूर्ववत करणे हाच उपाय सध्या दृष्टिपथात आहे. इतर काही राज्यात निर्बंध पूर्णपणे हटवले असले तरी महाराष्ट्राची परिस्थिती इतरांहून वेगळी आहे. महाराष्ट्रात कोरोना संसर्गाची तीव्रता सातत्याने गंभीर राहिली आहे. त्यामुळे इतर राज्यातील निर्णय आणि महाराष्ट्रातील निर्णय याची तुलना करणेही योग्य नाही. राज्यात सरसकट निर्बंधांमुक्ती नको, असे जाणकारांना वाटते. मास्कची सक्ती रद्द न करता सर्व प्रतिबंधात्मक उपाय, वर्तन कायम ठेवण्याचा आग्रह धरून इतर निर्बंध मागे घेणे हा पर्याय असू शकेल. डेल्टा हा दुसरी लाट निर्माण करणारा करोनाचा गंभीर प्रकार अद्याप अस्तित्वात आहे. संपूर्ण निर्बंध उठवल्यास मास्क आणि इतर प्रतिबंधात्मक वर्तनाकडे दुर्लक्ष होण्याची शक्यता आहे. ते टाळण्यासाठी निर्बंध कमी करावेत पण संपूर्ण उठवू नयेत.

अमेरिका, युरोप येथे ओसरलेली लाट पुन्हा पुन्हा डोके वर काढताना दिसत आहे. त्यामुळे आपणही सावध राहताना साधारणतः जूनपर्यंत म्हणजे पँडेंमिक इंडेमीकमध्ये रूपांतरित होईपर्यंत आपण सावध राहणे योग्य ठरेल. विषाणूजन्य} आजाराची लक्षणे असलेल्या रुग्णांना स्वतःच्या चाचण्या करणे ,विलगिकरणात राहणे यासाठी प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. कामकाजाची ठिकाणे, चित्रपटगृहे अशा बंद जागांच्या ठिकाणी शेकडो माणसे एकत्र येतात.अशा जागांमध्ये हवा खेळती राखणे, मास्क वापर आणि सुरक्षित अंतर याचा करणे महत्त्वाचे आहे. यामुळे संक्रमणाचा वेग आटोक्यात ठेवणे शक्य होणार आहे.

राज्यात विकास सोसायट्या ,बँका-पतसंस्था अशा सहकारी संस्था तसेच जिल्हा परिषद, पंचायत समिती या स्थानिक स्वराज्य संस्थांच्या निवडणुका होत आहेत. गेले वर्ष दीड वर्ष या निवडणुका झाल्या नव्हत्या.शिवाय एप्रिल-मे लग्नाचा सिझन आहे. इतर समारंभ उरकले जात आहेत. साहजिकच संसर्गाचा धोका कायम आहे. राज्यात कोरोना संसर्गाचा दर अद्याप दहा टक्क्यांपर्यंत आहे. सध्याची रुग्णसंख्या फसवी आहे. चाचण्या थांबल्या असल्यानेही रुग्णसंख्या कमी आली आहे.तिसरी लाट जीवावर बेतत नसल्याने रुग्ण उपचार घरीच करून घेत आहेत. घरगुती टेस्टिंग किट्स वापरून केल्या जाणाऱ्या चाचण्यांची संख्या लक्षणीय असल्याचे सांगितले जात आहे.मात्र ही संख्या सरकारी आकडेवारीत येत नाही.

सर्व निर्बंध हटवून जनजीवन पूर्वपदावर यायला हवे असेल तर मास्कचा वापर कायम ठेवणे आवश्यक आहे.विशेषतः बँका,विविध खासगी,सरकारी कार्यालये, अन्य बंदिस्त जागा,जिथे मोठ्या संख्येने माणसे एकत्र येतात,तेथे मास्कचा वापर कायम राहणे गरजेचे आहे.गर्दी टाळणे, अंतर राखणे,लक्षणांकडे दुर्लक्ष न करता डॉक्टरांचा सल्ला घेणे या बाबी कटाक्षाने पाळल्या पाहिजेत. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

(कथा) खचलेले मन

ही हकीकत मी सातवीचा विद्यार्थी असतानाची आहे. आम्हाला गणिताला नवीन सर आले होते, सुरेश केंगार. मी गणितात हुशार नव्हतो. प्रयत्न खूप करायचो,पण मार्क मात्र किमान पासिंगच्या मार्कांजवळच घुटमळायचे. हा विषय माझ्या डोक्यावरूनच जायचा. आमच्या गणिताच्या शिक्षकांना पहिल्यांदा पाहिले तेव्हा  आम्ही काहीसे चकित झालो होतो. कारण ते दिसायला थोडे विचित्रच होते. त्यांचा चेहरा मोठा होता आणि बाकी धड थोडे ठेंगणे होते. त्यांची उंची पाच फुटाच्या खालीच होती. सगळे त्यांना पाहण्यापेक्षा अधिक निरखून पाहात होते. याच दरम्यान, काही खोडकर मुलांच्या तोंडून हसू फुटले.

मला ही हरकत काही आवडली नाही. सर दिसायला थोडे विचित्र होते,पण शेवटी ते आमचे गुरू होते. सुरेश सर यांच्यासोबतचा पहिला दिवस काही खास गेला नाही. ओळखी करण्यात आणि इकडच्या तिकडच्या गप्पा मारण्यात गेला. त्यांनी सांगितले की,त्यांचे घर खेड्यात आहे आणि ते एकटेच इथे शहरात राहतात. 

दुसऱ्या दिवशी आम्ही गणिताच्या तासाला सुरेश सरांची वाट पाहात होतो. पण त्यांना यायला उशीर होत होता. याच दरम्यान, वर्गातल्या कुणीतरी खोडकर मुलाने माकडाचा आवाज काढला. त्याबरोबर सगळा वर्ग हास्यकल्लोळात बुडाला. मग काय!वर्गात माकडाचा आवाज काढण्याची स्पर्धाच सुरू झाली. तेवढ्यात एका खोडकर  मुलाने म्हटलेच,"आपल्या नव्या सरांचे तोंड माकडासारखेच आहे. " हे ऐकून वर्गात पुन्हा मोठ्याने हशा पिकल्या.तेवढ्यात सर वर्गात आले. वर्ग एकदम चिडीचूप झाला.

सरांनी बहुतेक सगळं ऐकलं असावं,पण त्यांनी त्याकडे कानाडोळा केला आणि शिकवायला सुरुवात केली. त्यांनी आपल्या पहिल्याच तासाला ज्याप्रमाणे शिकवायला सुरुवात केली,त्याने मी फारच प्रभावित झालो. कारण त्यांनी गणिताचे उदाहरण फारच सोप्या भाषेत आणि पद्धतीत समजावून सांगितले. यापूर्वी कुणीच अशा पद्धतीने गणित शिकवलं नव्हतं. त्यांच्या अशा पद्धतीने शिकवल्या जाणाऱ्या गणितामुळे हा हार्ड विषय मला सोपा वाटू लागला होता. सुरेश सरांकडे योग्यता होती. हळूहळू माझ्यात प्रगती होत होती. मला हा विषय आवडू लागला होता.पण इकडे खोडकर,टारगट  मुलांचा दूरव्यवहार दिवसेंदिवस वाढत चालला होता. सरांनी त्यांना समजावून सांगितले, ताकीद दिली,पण त्यांच्यात काहीच सुधारणा होताना दिसत नव्हती. सरांना नेहमी माकड किंवा चिंपाझी म्हणून हिणवले जात होते. त्यांची प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष टर उडवली जात होती. 

 मधली सुट्टी असो किंवा लहान सुट्टी ! शाळा परिसर असो वा कोठेही!संधी मिळेल तिथे त्यांना टार्गेट केले जात होते. सुरेश सर विनम्र आणि भावूक मनाचे होते.ते कुठल्या मुलावर हात उगारत नव्हते. छडीचा वापर तर कधीच त्यांनी केला नाही.  फार तर ताकीद द्यायचे किंवा वर्गाबाहेर उभा करायचे. पण मुले त्यांना समजूनच घ्यायचे नाहीत. पुढे पुढे मुलांच्या हरकती सर मनावर घेऊ लागले. जो जोश, उत्साह सुरुवातीला शिकवताना होता, आता तो राहिला नव्हता. मला अंदाज आला की,मुलांच्या गोष्टी त्यांनी फारच मनावर घेतल्या आहेत. यामुळे त्यांची उच्च श्रेणीची योग्यता दबली जात होती. 

एके दिवशी अचानक सुरेश सरांच्या जागी दहावीला शिकवणारे अभिजीत सर वर्गात आले. त्यांनी सांगितले की, "सुरेश सर येणार नाहीत,त्यामुळे त्यांच्या जागी आता गणित विषय मी शिकवणार आहे. चार दिवस लागोपाठ सुरेश सर शाळेत आले नसल्याने अभिजीत सरांचा तास सुटल्यावर सुरेश सर न येण्याचे कारण विचारले. त्यांनी सांगितले की,त्यांची तब्येत ठीक नाही,त्यामुळे त्यांनी सुट्टी घेतली आहे. कदाचित ते येणारही नाहीत."

माझं मन व्याकूळ झालं.

दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी सुरेश सरांना भेटायला त्यांच्या खोलीवर गेलो. त्यांच्यात पहिल्यासारखा उत्साह आणि ऊर्जा दिसत नव्हती. त्यांना शाळेला न येण्याचं कारण विचारलं,तेव्हा सांगितलं की, त्यांनी शाळेतील नोकरी सोडली आहे.मी म्हणालो,"तुम्ही खूप छान शिकवता सर!मी गणितात कच्चा होतो सर! तुमच्यामुळे त्यात सुधारणा झाली आहे. तुम्ही पुन्हा शाळेत या ना सर?"

सर म्हणाले,"बाळा, आता ते शक्य नाही.

मी त्यांना विचारलं,"सर, मी रोज तुमच्याकडे गणित शिकायला येऊ का?मला तुमच्याकडूनच शिकायचं आहे. प्लिज सर, नाही म्हणू नका."

सर म्हणाले," ठीक आहे, मी रोज संध्याकाळी तुला शिकवीत जाईन."

दुसऱ्या दिवसापासूनच मी ठरलेल्या वेळेत त्यांच्याकडे गणित  शिकायला जाऊ लागलो. गणितात आणखी सुधारणा होऊ लागली.  आमची दुसऱ्या टर्ममधील चाचणी परीक्षा जवळ आली होती. या पेपरची तयारी मी सुरेश सरांसोबत केली. या ट्युशन दरम्यान सुरेश सर आणि माझ्यात छान मैत्री जमली. आम्ही खूप हसायचो. त्यांना विनोद सांगायलाही आवडे. आता माझ्या लक्षात आलं की, सुरेश सर स्वतःला सावरत आहेत. 

दुसऱ्या चाचणीच्या गणिताच्या पेपरचे मार्क सांगायला अभिजीत सर वर्गात आले. गणितात सर्वात जास्त मार्क घेणाऱ्या मुलाचे नाव सरांनी घेतल्यावर सगळ्यांनाच आश्चर्याचा धक्का बसला. कारण तो मी होतो. 

आमच्या वर्गामध्ये सर्वाधिक डांबरट असलेला नितेश उठून उभा राहिला आणि म्हणाला,"सर, या अगोदर याने  कधीच गणितात इतके मार्क घेतले नाहीत. याने नक्कीच चिंटिंग केली आहे."

मी आत्मविश्वासपूर्वक उत्तर दिले," नाही सर, मी अजिबात चिंटिंग केली नाही. हे माझ्या आणि सुरेश सरांच्या मेहनतीचे फळ आहे.मी त्यांच्याकडूनच गणिताची ट्युशन घेतली होती. आमच्या वर्गातल्या काही मुलांच्या खोड्या आणि शेरेबाजी यामुळे सुरेश सरांना खूप दुःख झाले. त्यांनी ही गोष्ट फार मनाला लावून घेतली. आणि त्यांनी नोकरी सोडली.

माझी ही गोष्ट ऐकून वर्गातली सर्व मुले आणि अभिजीत सर दंग झाले.  अभिजीत सरांच्या लक्षात काय प्रकार आहे तो पूर्ण लक्षात आला. तेव्हा सरांनी वर्गातल्या मुलांना विचारले,"जर तुमची आई किंवा कुणाचीही आई दिसायला विद्रुप असेल, सावळी असेल किंवा काळी असेल अथवा तिच्यात काही शारीरिक व्यंग असेल तर तुम्ही तिच्यावर प्रेम नसतं केलं का? तिला तिचा सन्मान दिला नसता का? तिला घराबाहेर काढलं असतं का?" हे ऐकून वर्गातली टारगट पोरं गप्प झाली. त्यांना आपण केलेल्या कृतीचा पश्चताप झाला. ते म्हणाले,"सर, आम्ही चुकलो, आम्हाला क्षमा करा. सुरेश सरांना पुन्हा घेऊन या. आम्हालाही  त्यांच्याकडूनच शिकायचं आहे."

संध्याकाळी माझ्या सोबत अभिजीत सर त्यांच्या खोलीवर आल्यावर सुरेश सरांना फार आनंद झाला. मी सुरेश सरांना शाळेत काय घडले, ते सर्व सांगितले. त्यांना पुन्हा शाळा जॉईन करण्याची विनंती अभिजीत सरांनी केली.  पहिल्यांदा ते तयार झाले नाहीत,पण मुख्याध्यापक सरांनी पाठवलेला संदेश आणि आमचा आग्रह त्यांना मोडवला नाही. त्यांनी पुन्हा शाळा जॉईन करण्याचे मान्य केले. दुसऱ्या दिवशी ते पहिल्यासारखे उत्साहात, पुऱ्या जोशात शाळेत आले. शाळेतील सगळ्याच मुलांनी त्यांचे मोठ्या उत्साहात स्वागत केले. टारगट मुलांनी त्यांची माफी मागितली. मला मात्र खूप आनंद झाला होता,कारण सर, खचलेल्या मनस्थितीतून बाहेर येऊन पुन्हा आनंदाने जीवन जगायला लागले होते. -मच्छिंद्र ऐनापुरे,जत 

असली 'खिलाडी' कोण? अक्षयकुमार की रवी तेजा

 सध्या बॉलीवूड आणि दक्षिण भारतीय चित्रपटसृष्टीत एकमेकांच्या पुढे जाण्याची स्पर्धा लागली असतानाच या दोघांमधील संघर्षही वाढत आहे.  11 फेब्रुवारी रोजी प्रदर्शित झालेला रवी तेजा यांचा तेलुगू-हिंदीमध्ये डब झालेला 'खिलाडी' चित्रपट हा व्यावसायिक हितसंबंधांवरील ताज्या वादाचा विषय झाला आहे.  'खिलाडी' हा अक्षय कुमारचा हिट हिंदी चित्रपट असून या मालिकेअंतर्गत आतापर्यंत सात चित्रपट बनले आहेत.

रवी तेजा आणि अक्षयकुमार या दोन 'खिलाडीं'चा संघर्ष पेटला आहे. प्रकरण कोर्टात गेले .  मुंबईचा 'खिलाडी' अक्षय कुमार आहे आणि त्याला हैदराबादचा 'खिलाडी' रवी तेजाने आव्हान देत आहे. रवी तेजाचा तेलुगु आणि हिंदीमध्ये डब करण्यात आलेला 'खिलाडी' चित्रपट 11 फेब्रुवारी रोजी प्रदर्शित झाला आहे.  दरम्यान, मुंबईतील 'खिलाडी'चे निर्माते रतन जैन यांना हैदराबादमध्ये कोणीतरी आपल्या चित्रपटाच्या नावावर तेलुगूमध्ये 'खिलाडी' बनवत असल्याची साधी कुणकुणही लागली नाही.  तेलुगू 'खिलाडी'चा ट्रेलर 8 फेब्रुवारीला रिलीज झाल्यावर मग त्यांची धावपळ सुरू झाली. आणि लागलीच त्यांनी  दिल्ली हायकोर्टात धाव घेतली.

अक्षयकुमारच्या खिलाडी' चे टायटल त्यांच्या नावावर नोंदणीकृत असून त्यांच्या परवानगीशिवाय अन्य कोणताही निर्माता या शीर्षकाचा चित्रपट बनवू शकत नाही, असे दाखल करण्यात आलेल्या याचिकेत म्हटले आहे.  पण 11 फेब्रुवारी रोजी रवी तेजाचा तेलुगू डब केलेला 'खिलाडी' हिंदीमध्ये रिलीज होणार होता आणि त्याच्या निर्मात्याने जैनकडून शीर्षक वापरण्याची परवानगी घेतलेली नाही, त्यामुळे त्याचे रिलीज त्वरित थांबवावे. असे आव्हान देण्यात आले. विशेष म्हणजे कोर्टात 11 फेब्रुवारीलाच सुनावणी झाली, ज्यामध्ये या परिस्थितीत चित्रपटाचे प्रदर्शन थांबवता येणार नाही, असे म्हटले होते.  व्हीनस कंपनीचे रतन जैन यांनी 1992 मध्ये 'खिलाडी' बनवला, जो अक्षय कुमारचा पहिला हिट चित्रपट होता.  'खिलाडी' नंतर 'खिलाडी' हे शीर्षक वापरून जैन यांनी 'तू खिलाडी में अनारी' बनवला.  यानंतर हॉरर चित्रपट बनवण्यासाठी ओळखल्या जाणाऱ्या केशू रामसे यांनी 'खिलाडी' नावाची मालिका पुढे नेली.

त्यांनी अक्षय कुमारसोबत पाच 'खिलाडी'नावाने चित्रपट बनवले. 'सबसे बडा खिलाडी', 'खिलाड़ियों का खिलाड़ी', 'मिस्टर एंड मिसेज खिलाड़ी', 'इंटरनेशनल खिलाड़ी' आणि 'खिलाड़ी 420' हे ते पाच चित्रपट. अक्षय कुमारची अभिनेत्री पत्नी ट्विंकल खन्ना हीदेखील या चार निर्मात्यांपैकी एक होती.  याशिवाय 'खतरों के खिलाडी' हा टीव्ही शो देखील 'खिलाडी' या शीर्षकाचा वापर करून तयार करण्यात आला होता, ज्याचे पहिले दोन सीझन अक्षय कुमारने होस्ट केले होते.त्यामुळे कुणीतरी तेलगू निर्मात्याने 'खिलाडी'  मालिकेवर परवानगीशिवाय चित्रपट बनवावा हे मुंबईतील निर्मात्यांना रुचले नाही.  यापुढे अक्षयऐवजी रवी तेजाच्या 'खिलाडी'ला टॅग केले जाईल,याची भीती वाटल्याने धावपळ सुरू झाली.  त्यामुळे जे व्हायला हवे होते तेच घडले.  प्रकरण न्यायालयात गेले.  मथळ्यातील हा 'गोंधळ' आता नित्याचा झाला आहे.  भाषेचा विषय असल्याने उत्पादक संघटना काही करू शकत नाहीत.  त्यांच्यासाठी तेलुगू 'खिलाडी' वेगळा, हिंदी 'खिलाडी' वेगळा. मात्र रवी तेजाचा 'खिलाडी' त्याच नावाने हिंदीत आल्याने हिंदी निर्मात्यांची अडचण झाली आहे.

दोन्ही चित्रपटांची नावे वेगवेगळ्या संस्थांमध्ये नोंदणीकृत झाली आहेत.  पण त्यामुळे प्रेक्षकांमध्ये संभ्रम निर्माण होतो.  प्रेक्षकांमध्ये 'खिलाडी' अक्षय नावाने ओळखला जातो, आता रवी तेजा याच्या नावाने 'खिलाडी' ओळखला जाणार का? असा सवाल उपस्थित होत आहे.  तेजा हा तेलुगुमधील स्टार कलाकार आहे. त्याच्या 'विक्रमारकुडू'वर अक्षयकुमारने हिंदीमध्ये 'राउडी राठोड', 'किक'वर सलमानचा 'किक', ' 'मर्यादा रमन्ना',वर  अजय देवगनाचा 'सन ऑफ सरदार'  आणि 'शंबो शिवा शंबो'वर  जॅकी भगनानीचा 'रंगरेज' आला होता. जर रवी तेजाने 'खिलाडी' नावावर आणखी चित्रपट बनवल्यावर मात्र अक्षयकुमारची अडचण होणार आहे.तसेही सध्या दक्षिण कलाकारांची हिंदीमध्ये चलती चालली आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

रस्ते अपघात महारोगापेक्षाही भयंकर

ज्या देशात जगातील एकूण  वाहनसंख्येपैकी केवळ एक टक्काच वाहने आहेत,  त्या भारतात जगातील एकूण अपघातांपैकी  रस्त्यांवर होणारे अपघात अकरा टक्के आहेत.  जागतिक बँकेचा हा अहवाल केवळ गंभीर नव्हे,  तर भारतीयांची झोप उडवणारा आहे. देशात  वर्षाकाठी होणाऱ्या साडेचार लाख अपघातांमध्ये  दीड लाख नागरिकांना जीव गमवावा लागतो.  केवळ रस्ते गुळगुळीत आहेत म्हणून अपघात कमी होतात' 'रस्त्यांची आखणी चुकीची म्हणून अपघातांचे प्रमाण वाढते', गंभीर बाब आहे, याकडे दुर्लक्ष झाल्याने अपघात वाढतात', अशा अनेक कारणांनी अपघातांच्या या प्रचंड संख्येचे समर्थन केले जाते. विकसित देशांत वाहन परवाना  मिळणे ही सर्वात कठीण गोष्ट समजली जाते.वाहन  चालवण्याचा परवाना ही आपल्या देशातील सर्वात  सहज मिळणारी गोष्ट आहे.  जागतिक बँकेच्या अहवालात म्हटले  की मिनिटाला एकाचा मृत्यू होतो  वाहतूक मंत्रालयाने सादर केलेल्या अहवालात मात्र हेच  नुकसान सुमारे दीड लाख कोटी रुपयांचे आहे.  भारतातील अपघातांच्या आणि नुकसानीचे आकडे  कमी दाखवले जातात, असे जागतिक बँकेचे स्पष्ट केले आहे. 

 करोनापेक्षा रस्ते अपघातांचे गांभीर्य अधिक आहे, असे केंद्रीय भूपृष्ठ वाहतूक नितीन गडकरी यांचे विधान म्हणून अधिक महत्त्वाचे आहे. रस्ते आखणी करणारे निम्मे अभियंता बोगस असल्याचे त्यांचे म्हणणे या अपघातांच्या प्रचंड आकडेवारीचे समर्थन करणारे आहे. रस्ते बांधणी हे शास्त्र आहे आणि जगात त्याबाबत सातत्याने अभ्यास होत असतो. भारतात मात्र हा विषय कायमच कमी महत्त्वाचा मानला गेला, त्यामुळे अपघात नियंत्रण हे या देशापुढील मोठे आव्हान आहे, हे लक्षात घ्यायला हवे. मद्रास उच्च न्यायालयाच्या वाहन न्यायाधिकरणाने 15 फेब्रुवारी 2021रोजी दिलेल्या एका निकालामध्ये अपघातास मोठी वाहनेच कारणीभूत असतात, ही मानसिकता बदलणे आवश्यक असल्याचे म्हटले आहे. अवघड वळणे हे वाहन चालकांसाठी अडचणीचे असते, म्हणून केंद्र सरकारने 12 हजार कोटी रुपये खर्च करून अपघातप्रवण स्थळे दुरुस्त केल्याचे गडकरी यांनी सांगितले आहे. रस्ते बांधणीतील त्रुटी दूर करून वाहन चालवणे अधिक सुकर व्हावे, यासाठी गेल्या सात दशकांत काळजीपूर्वक प्रयत्न झाले नाहीत, असा याचा अर्थ. राष्ट्रीय महामार्गावर अपघातग्रस्तांना तातडीने मदत मिळू शकत नाही, चुकीच्या पद्धतीने वाहने शिक्षेच्या रकमेत वाढ करण्याने केवळ पोलिसांचे भले होते. अपघात ठरवून होत नसतात, परंतु ठरवून टाळता येतात, हे सूत्र लक्षात ठेवून शालेय पातळीवरच त्याबद्दलचे शिक्षण देणे अधिक आवश्यक आहे. वर्षातून एक महिना रस्ते सुरक्षा पाळून हा प्रश्न निश्चितच सुटणारा नाही. 

जगभरात वर्षाला साडेबारा लाख लोक रस्ते अपघातात मरण पावतात.जखमींचा आकडा त्यापेक्षा कित्येक पटींनी जास्त आहे. या जगाने दोन महायुद्धे पाहिली.सुनामी,भुकंपासारखे मोठे प्रलय पाहिले,पण अपघातातील बळींची संख्या ही या प्रलयांपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त आहे. त्यामुळे रस्ते सुरक्षा ही काळाची गरज आहे. रस्ता अपघातांच्या आकडेवारीवर नजर टाकल्यावर आपल्या लक्षात येईल की, या अपघातातील बळींमध्ये तरुणांची संख्या मोठी आहे. ही मोठी दुर्दैवाची बाब आहे. 15 ते 28 या वयोगटातील बळींची संख्या आपली चिंता वाढवणारी आहे. दरवर्षीच्या एकूण रस्ते अपघातापैकी 15 ते 44 या वयांतल्या व्यक्ती मरण पावण्याचे प्रमाण 72 टक्के आहे. करायला-सावरायला आलेली ही पिढी अशी रस्ते अपघातांची बळी ठरत असल्याने कुटुंब,समाज आणि देशाचे मोठे नुकसान करणारे आहे. स्वत:ची कर्तबगारी दाखवण्याचे,भरभराट करण्याचे,देशाच्या प्रगतीत योगदान देण्याचे हे वय असते. ही एक प्रकारे राष्ट्रीय हानीच म्हणायला हवी.हे टाळण्यासाठी व्यापक प्रमाणात जनजागृती करण्याची गरज आहे. दरवर्षी जानेवारी महिन्यात राज्य महामार्ग पोलिस दलाकडून रस्ता अभियान राबवण्यात येते.मात्र यात फारसा दम नसतो. कुठे तरी औपचारिक कार्यक्रम उरकले जातात. ग्रामीण भागात तर याचा मागमूसच नसतो. त्यामुळे या रस्ता अपघाताबाबत सर्व स्तरातून जागृतीचा उठाव झाला पाहिजे.लोकप्रतिनिधी,सामाजिक संस्था, शाळा-महाविद्यालय, अन्य शासकीय-खासगी कंपन्यांमधून याबाबत मोठ्या प्रमाणात जागृती व्हायला हवी आहे.

रस्त्यावर वाहन चालवताना सगळे व्यवधान समोर असले पाहिजे. आणि मुळात म्हणजे नशापान करून वाहन चालवू नये, यावर अधिक भर दिला पाहिजे. वेगावर नियंत्रण मिळवले की,संभाव्य अपघातातून  बर्‍याच गोष्टींना नियंत्रणात आणता येते.तरुण पिढी भन्नाट वेगाची दिवानी आहे.त्यांना त्यांच्या भावी कर्तबगारीची,भरभराटीची जाणीव व्हायला हवी आहे,त्यांना ती करून देण्यासाठी पोलिसांसह, शिक्षक-प्राध्यापक,वक्त्यांनी प्रयत्न केले पाहिजेत. कोणतीही गोष्ट शिकण्यासाठी ती शालेय स्तरापासूनच विद्यार्थ्यांत बिंबवली तर ते आयुष्यभर त्यांच्या लक्षात राहते. तिसाव्या किंवा चाळीसाव्या वर्षात नवीन काही शिकण्याची ऊर्मी त्यामानाने कमी झालेली असते.त्यामुळेच रस्ते सुरक्षा नियमांची माहिती देण्यापासून त्यांना प्रत्यक्ष फिल्डवर आणून प्रॅक्टिकल घेतले जायला हवे.

अपघातात अगदी लहानसहान चुकांमुळे होत असतात. पण त्यामुळे एखाद्याला प्राणाला मुकावे लागते.नेमक्या याच चुका टाळण्यासाठी जागृतीला महत्त्व आहे. हेल्मेट न घालणे,रस्ता ओलांडताना झेब्रा क्रॉसिंगचा वापर,नशापान करून गाडी चालवणे,सिग्नल तोडणे,अतिवेग,नजरेसमोर अपघातात झाल्यावर त्याकडे दुर्लक्ष करून पुढे जाणे,पोलिसांना मदत न करणे अशा अनेक बाबी वाहनचालक किंवा लोकांकडून घडतात. जागृती करतानाच पोलिसांनीही कायद्याची कसून अंमलबजावणी करायला हवी. त्याशिवाय वाट चुकलेला माणूस सरळ मार्गावर येणार नाही. चिरीमिरी किंवा वरिष्ठांच्या,पुढार्‍यांच्या दवाबाला बळी न पडता त्यांनी आपले कर्तव्य त्यांनी चोख बजावायला पाहिजे. कर्तव्यदक्ष कर्मचार्‍यांची सुरक्षितता वरिष्ठांनी जपली पाहिजे. 

आणखी एक महत्त्वाचे म्हणजे पोलिसांकडे मनुष्यबळाची मोठी कमतरता आहे. वाहतूक मदत केंद्रांचा अभाव आहे.शासनाने याकडे लक्ष देऊन या भरती प्रक्रिया राबवली पाहिजे. सुसज्ज प्रशिक्षित मनुष्यबळ आणि मदत केंद्रांची संख्या वाढवली पाहिजे. वाहने उपलब्ध करून देतानाच पोलिसांपुढे आलेल्या अडचणींचा निपटारा केला पाहिजे. वाहनधारकांनीही आपली स्वत:ची काळजी घेतली पाहिजे. लवकर घरी जाण्याची घाई करण्यापेक्षा आपण सुरक्षित घरी जातोय की नाही, हे बघितले पाहिजे. आपली घरी कोणीतरी वाट पाहात आहे, हे कायम लक्षात ठेवले पाहिजे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे,जत जि. सांगली

जीवघेण्या सेल्फीचा मोह

 सर्व जनजागृती मोहिमा आणि अनेक अपघातांची उदाहरणे समोर असतानाही तरुणांमध्ये जीवावर उदार होऊन सेल्फी काढण्याची किंवा धोकादायक ठिकाणी किंवा तशा परिस्थितीत फोटो काढण्याची हौस काही कमी होताना दिसत नाही. हे खरे तर चिंताजनक आहे.  तरुण पिढी  रेल्वे रुळांवरून येणा-या गाड्यांसमोर,  उंच डोंगर, पूल इत्यादींच्या धोकादायक उंचीवर जाऊन सेल्फी काढताना, किती किशोरवयीन आणि तरुण-तरुणींचा मृत्यू झाला, याची नेमकी माहीत उपलब्ध नाही. मात्र अशा घटनांच्या बातम्या सर्रास सर्वच वृत्तपत्रे आणि टीव्ही चॅनेल्सवरून येत असतात.  याबाबत बरीच चर्चा झाली आहे, होते आहे. शाळां-कॉलेजांमध्ये जनजागृती मोहिमा राबवण्यात आल्या आहेत, पण आश्चर्याची बाब म्हणजे अशा घटना कमी होताना दिसत नाहीत.

किल्ल्यासोबत सेल्फी काढताना पाय घसरल्याने दरीत कोसळून एका तरुणाला जीव गमवावा लागल्याची घटना मुरुड जंजिरा येथे घडल्याची घटना ताजी असतानाच  आणखी एक ताजी दुःखद बातमी समोर आली आहे की, गुरुग्राममध्ये रेल्वे रुळांवर व्हिडिओ बनवणाऱ्या चार तरुणांना अशाच प्रकारे गाडीखाली येऊन आपला जीव गमवावा लागला.  त्या तरुणांना या धोक्याची कल्पना नव्हती यावर विश्वास ठेवता येत नाही, पण धोक्यांशी खेळण्याचे आणि सोशल मीडियावर फोटो टाकण्याचे त्यांना इतके वेड लागले होते की, ड्रायव्हरने वारंवार सायरन वाजवूनही ते रुळावरून बाजूला झाले नाहीत.त्यामुळे भरधाव वेगाने येणाऱ्या गाडीखाली आले आणि आपला जीव गमावून बसले.

जेव्हापासून प्रत्येकाच्या हातात मोबाईल आणि इंटरनेट आले आहे, तेव्हापासून सोशल मीडियावर तरुणांची सक्रियता वाढली आहे.  अनेक तरुण-तरुणी खूप सर्जनशील काम करत असले, सिनेमे वगैरे बनवून पैसे कमावत असले, तरी कित्येकांना तिथे नुसते फोटो टाकून लाईक्स मिळवण्याचे फॅड  मोठ्या संख्याने वाढल्याचे दिसत आहे.  युट्युबवर त्यांचे चॅनल चालवणे,  व्हिडीओ टाकणे आदी मोफत व्यवस्था असल्याने अनेक तरुण स्ट्रीट फूड, डोंगर-नद्यांचा सैरासपाटा, प्रसिद्ध ठिकाणांची माहिती देणारे व्हिडिओ टाकताना दिसतात.

काहीजण स्वयंपाकाच्या पाककृती टाकत आहेत, तर काहीजण आरोग्य, योगासने, आयुर्वेद इत्यादींचे अर्धवट  ज्ञानाचा रतीब घालत आहेत.   'हंसी-मजाक'वाले फोटोही स्वस्तात सहज आणि भरपूर प्रमाणात उपलब्ध होत आहेत. साहजिकच  राजकीय पक्ष आणि त्यांच्या नेत्यांबद्दल आक्षेपार्ह व्हिडिओ, विनोद आणि व्यंगचित्रांचे अक्षरशः  पेव फुटले आहे.  सोशल मीडियावर अनेक प्रकारच्या कंटेंटचा बाजार भरला आहे.  आजकालचे तरुण त्यातले   कंटेंट स्वत:साठी निवडतात आणि मग त्यांच्या प्रभावाखाली ते स्वतःही तेच कंटेंट देण्याचा प्रयत्न करताना दिसतात.  गुरुग्रामच्या ताज्या दुर्घटनेत रेल्वेखाली ठार झालेल्या चार तरुणांचाही असाच जोश असावा.  वेगवान ट्रेनसह काही तरी रोमांचक फोटो -व्हिडीओ मिळविण्याचा प्रयत्न होता.

वास्तविक, आजच्या तरुण पिढीचे साहसही सोशल मीडियामुळे दर्जाहीन होऊ लागले आहे.  केवळ फोटो काढणेच नाही, तर गाण्याचा आणि संगीताचा छंदही इतका बेसुमार वाढला आहे की ते सतत मोठ्या आवाजात संगीत ऐकताना आणि म्हणताना दिसतात.  ते घरी असोत, रस्त्याने चालत असोत किंवा गर्दीच्या ठिकाणी असोत, रस्ता ओलांडताना कानाला इयर प्लग लावून गाणी ऐकताना आणि जोरजोरात नाचताना दिसतात. सगळं विचित्रच चाललं आहे.

गाडी चालवतानाही मोठ्या आवाजात संगीत वाजवले जाते. गाडी   सेल्फीस्टंट करताना किंवा फोटो काढताना अनेक तरुणांचा अपघातात बळी गेला आहे. अशा प्रकारे वाहन चालवल्यास भरमसाठ दंडाची तरतूद परिवहन विभागाने केली असली, तरी नियम व अटींचे पालन करतील ते तरुण कसले!  नियम मोडण्यातही त्यांना आनंद वाटतो.  तरुणांमध्ये वाढणाऱ्या या प्रवृत्तीला आळा घालण्यासाठी कुटुंब आणि सामाजिक पातळीवर प्रयत्न झाले, तरच काही तरी फलदायी ठरू शकेल. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

सांगा कसं जगायचं?

'सांगा कसं जगायचं? कण्हत कण्हत की गाणं म्हणत' या कवी मंगेश पाडगावकर यांच्या या कवितेची प्रकर्षाने आठवण होत आहे. कारण कळस गाठला आहे. महागाईने लोकांचं जिणं मुश्किल करून टाकलं आहे. महागाई आटोक्यात येण्याचे दूरदूरपर्यंत तरी चिन्हे दिसत नाहीत. उलट महागाईचा ग्राफ आणखी वाढणार अशीच शक्यता दिसत आहे. त्यामुळे कसं जगावं, असा प्रश्न लोकांपुढे पडला आहे. दोन दिवसांपूर्वी सांख्यिकी विभागाने  किरकोळ महागाईची आकडेवारी जाहीर केली.  या वर्षी जानेवारीमध्ये किरकोळ महागाई 6 दशांश 1 टक्क्यांवर पोहोचली आहे.  गेल्या सात महिन्यांतील हा उच्चांक आहे.  रिझव्‍‌र्ह बँकेने ठरवून दिलेल्या दोन ते सहा टक्क्यांच्या मर्यादेपेक्षा महागाईचा दर गेला असल्याने ही आणखी चिंतेची बाब आहे.  जर महागाई या मर्यादेत राहिली तर ती मध्यवर्ती बँकेसाठी अडचण ठरत नाही, परंतु या कक्षेबाहेर गेल्यावर महागाई मोठे संकट बनते.

मात्र, सध्या तरी चलनवाढीपासून दिलासा मिळण्याची आशा नसल्याचे संकेत रिझर्व्ह बँक आधीच देत आहे.  या महिन्यात, धोरण दरात बदल न करून पतधोरण समितीने हेही स्पष्ट केले आहे की,  आपण कोणताही धोका पत्करण्याच्या स्थितीत नाही.  वाढत्या धोरणात्मक दराचा परिणाम महागाईत आणखी वाढ होण्याच्या रूपाने समोर आला असता. पण हे प्रकरण केवळ किरकोळ महागाईपुरते मर्यादित नाही, तर घाऊक महागाईचा दरही गेल्या दहा महिन्यांपासून दुहेरी आकड्यांमध्ये राहिला आहे.जानेवारीत महागाई वाढण्याचे कारण खाद्यपदार्थांच्या किमतीत वाढ झाल्याचे ताज्या आकडेवारीवरून दिसून येते.  जानेवारीमध्ये खाद्यपदार्थांची महागाई 10.33 टक्क्यांवर पोहोचली, तर डिसेंबर-2021 मध्ये ती 9.56 टक्के होती.  जानेवारीमध्ये भाज्यांचे भाव पस्तीस टक्क्यांहून अधिक वाढले होते, तर डिसेंबरमध्ये हा आकडा एकतीस टक्क्यांहून अधिक होता.  तृणधान्ये, डाळी, तांदूळही महाग झाले.  म्हणजेच सर्वसामान्यांच्या दैनंदिन वापराच्या वस्तूंच्या किमती झपाट्याने वाढत आहेत.

देशावर महागाईबरोबरच बेरोजगारीसारखे गंभीर संकट उभे असताना अन्नधान्य असेच महाग होत राहिले, तर सामान्य माणूस जगणार कसा, हा प्रश्न आहे.  केंद्र आणि राज्य सरकार मोठ्या प्रमाणावर लोकांना रोजगार उपलब्ध करून देत असल्याचा दावा करत असले तरी वास्तव कोणापासूनही लपलेले नाही.  अशा स्थितीत महागाई दिवसेंदिवस क्लेशदायक ठरत  आहे.  एलपीजी सिलिंडरच्या किमतीपासून ते पेट्रोल-डिझेलपर्यंत ते ज्या पातळीवर टिकून आहेत, तेही आगीत तेल ओतण्याचाच प्रकार आहे. आणि या किमंती कमी होतील, असे चान्सेसही दिसत नाही. त्यामुळे सामान्य माणसाने काय करायचे हा मोठा प्रश्नच आहे.

प्रदीर्घ काळापासून प्रचलित असलेला महागाईचा कल कोठूनही, विशेषतः मध्यमवर्गीय आणि गरीब वर्गासाठी चांगले लक्षण मानता येणार नाही.  गेल्या दोन वर्षांत देशातील चोऱ्याऐंशी टक्के कुटुंबाच्या आमदानीत लक्षणीय घट झाली आहे.  स्पष्टच सांगायचं तर, लोकांकडे खर्च करण्यासाठी पैसे नाहीत.  ज्यांच्याकडे जे काही उरलेसुरले आहे, तेही भविष्याच्या भीतीने खर्च करणे टाळत आहेत.  केवळ खाद्यपदार्थ महाग होत आहेत, असे नाही, तर कपडे, इंधन, वीज, वाहतूक क्षेत्रातील दरवाढही थांबण्याचे नाव घ्यायला तयार नाही.

किरकोळ क्षेत्रातील खाद्येतर वस्तूंच्या किमतीत होणारी वाढ ही चिंताजनक आहे कारण त्यांच्या किमती वाढल्या की कमी होणार नाहीत.  वस्तूंच्या निर्मितीचा खर्च ग्राहकांकडून कंपन्या उचलतात.  आणखी एक संकट आहे आणि ते म्हणजे जगातील महाग कच्चे तेल.  सध्या युक्रेनवरील तणावामुळे ते आणखी महाग होत आहे.  विधानसभा निवडणुका संपल्यानंतर पुन्हा पेट्रोल-डिझेलच्या दरात वाढ होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.  पेट्रोल आणि डिझेलवर मोठा दिलासा देऊन सर्वसामान्यांना महागाईच्या तडाख्यापासून वाचवण्याइतके केंद्र व राज्य सरकार फारसे दयाशील नाही,हे आता आपल्याला कळून चुकले आहे. उलट या येत्या काळात जनतेच्या अडचणी आणखी वाढणार हे उघड आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

सत्तेसाठी काय पण!

कोणत्याही मार्गाने फक्त सत्ता मिळवायची अशी समीकरणे राजकीय पक्षांनी बांधायला सुरुवात केल्यापासून राजकारणात तत्त्वांऐवजी बाकीचे सर्वच घटक वरचढ होऊ लागले आहेत.  मसल पॉवर, मनी पॉवर, जात, धर्म, प्रादेशिकता इत्यादींना त्यात स्थान मिळाले आहे आणि अशा उमेदवारांची किंमतही वाढली आहे, जे कोणत्याही मार्गाने आपली जागा जिंकू शकतात.  त्यामुळेच पक्षांतरविरोधी कायदा असतानाही गेल्या काही वर्षांत खासदार-आमदारांची पक्ष  बदलण्याची प्रवृत्ती पुन्हा जोर धरू लागली आहे.  अशा रीतीने अनेक राज्यांत असे पक्ष सत्तेवर आले, ज्यांना बहुमत नाही, पण ते फोडून इतर पक्षांच्या नेत्यांना आपल्या बाजूने आणू शकले.  सध्या पाच राज्यांमध्ये सुरू असलेल्या विधानसभा निवडणुकांमध्ये तर सर्व विक्रम मोडीत निघाल्याचे दिसत आहे.

असे अनेक आमदार आहेत, जे आपल्या पक्षाची दुरवस्था पाहून इतर पक्षात स्थान मिळवण्याचा प्रयत्न करताना दिसतात.  पंजाबमध्ये एका आमदाराने गेल्या दीड महिन्यात तीन वेळा पक्ष बदलला.  असे अनेक आमदार गोवा, उत्तर प्रदेश आणि उत्तराखंडमध्येही पाहायला मिळाले.  उत्तर प्रदेशात सत्ताधारी पक्षापासून फारकत घेऊन विजयी होण्याची शक्यता असलेल्या पक्षात सामील झालेल्या आमदारांचे तर पेवच फुटले होते.  अशा प्रकारे नेत्यांच्या पक्ष बदलल्याने लोकशाहीची मस्करी होऊन बसली  आहे.  धन्य ते राजकीय पक्ष, जे अशा आमदारांना साथ-सोबत करतात.खरे तर गेल्या काही वर्षांत राजकारणाचेही कॉर्पोरेटीकरण झाले आहे.  जिथे पगार जास्त मिळतो तिथे नोकरी पकडली!  राजकारण्यांनाही पक्षाच्या तत्त्वापेक्षा सत्तेत स्थान मिळवणे आणि त्यावरील निष्ठा  समाज आणि देश या तत्वापेक्षा महत्त्वाचे वाटते.  त्यांना आता  सत्तेतून बाहेर पडायचेच नाही. फक्त खुर्चीला चिकटून राहायचे आहे. त्यामुळे राजकीय पक्षांना निवडणूक जिंकण्याची खात्री वाटणारा नेता सापडला तरी ते त्या नेत्याचे चारित्र्य बघण्याची तसदी घेत नाहीत.

हस्तरेषाशास्त्रानुसार, अशी चिन्हे श्रीमंत लोकांच्या हातात असतात, जी भरपूर संपत्तीचे मालक बनण्यास कारक ठरतात. तशाच प्रकारे राजकारणात गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेल्यांची संख्या सातत्याने वाढत आहे.  अर्थात न्यायालये याबाबत तिखट टिप्पणी करत आहेत, पण राजकीय पक्षांना त्याचा काही फरक पडत नाही.  या प्रकरणी राजकीय पक्षांमध्ये एका गोष्टीत मात्र संमती असल्याचे दिसते.  पश्चिम बंगालच्या निवडणुकीदरम्यान अनेक नेते इकडून तिकडे गेले, त्यापैकी काहींनी निवडणुका जिंकल्याही, पण पक्षांतरविरोधी कायद्याद्वारे त्यांच्यावर कारवाई करण्याची गरज कोणत्याही पक्षाला वाटली नाही.  कारण असे केल्याने एकाचे राज्यसभेत तर दुसऱ्याचे विधानसभेत असे समीकरण बिघडणार होते.

प्रत्येक नेता एखाद्या पक्षात का जातो कारण त्याला तिकीट मिळेल आणि तो निवडणूक जिंकून सत्तेपर्यंत पोहोचेल. काही वर्षांपर्यंत प्रत्येक पक्षाची स्वतःची अशी ओळख होती. त्यांची ओळख त्यांच्या तत्त्वांवरून होत असे, लोक हरले किंवा जिंकले अथवा सत्तेबाहेर राहिले तरी त्यांची निष्ठा त्यांच्या पक्षाशी जोडलेली असायची.  आता ते सर्व काही संपले आहे.  त्यामुळेच प्रत्येक निवडणुकीच्या वेळी पक्षांतराच्या प्रक्रियेला वेग येतो आहे.  काही राजकीय पक्ष स्वतःच  इतर पक्षांच्या नेत्यांना फोडण्याचा प्रयत्न करतात. खरे तर हे सुदृढ लोकशाहीचे वैशिष्ट्य म्हणता येत नाही.  राजकारणी लोक क्वचितच या सवयीपासून दूर होऊ  शकतील, पण यामध्ये मतदाराची जबाबदारी आणि त्याच्या सद्सद्विवेकबुद्धीवरही प्रश्न उपस्थित केले जात आहेत. - मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

आहाराविषयी सारे काही...

'आहारशास्त्र' आणि 'पाकशास्त्र' या आहाराविषयी लिहिलेल्या दोन पुस्तकांनंतर वसुमती धुरू यांनी 'आहाराविषयी सारे काही...' आणखी एक पुस्तक लिहिले आहे. यात रेसिपी तर आहेतच पण त्याहीपेक्षा आणखीही काही बऱ्याच उपयोगाच्या गोष्टी लिहिल्या आहेत.त्यामुळे गृहिणीच काय सर्वांनाच हे पुस्तक लाखमोलाचे ठरणार आहे. यात अन्नघटकांविषयी व पोषणमूल्यांविषयी शास्त्रीय माहिती दिली आहे. आहाराशास्त्रावर आधारित विविध व्हेज-नॉनव्हेज पाककृती आहेत. प्रत्येक पाककृतीसोबत पोषणमूल्यांचे तक्ते आणि पथ्य -कुपथ्य टिप्स आहेत. आपल्या आरोग्यानुसार आपल्या आहाराची काळजी घेणारं हे पुस्तक आहे. 

वसुमती धुरू आपल्या मनोगतात म्हणतात की, उणीपुरी सत्तावन्न वर्षे काया-वाचा-मनाने सांभाळलेले गृहिणीपद; त्या अनुषंगाने कुटुंबातील आबालवृद्धांचा, रुग्णाइतांचा स्वयंपाक स्वत: करून मिळालेला प्रदीर्घ अनुभव; विद्यार्थिदशेत घेतलेली मुंबई विद्यापीठाची रसायनशास्त्रातली पदवी; (विशेष म्हणजे वयाच्या विसाव्या वर्षी पदवी आणि पती एकाच दिवशी मिळाले) त्या पदवीच्या संचितावर विवाहानंतर तब्बल वीस वर्षांनी दादरच्या केटरिंग कॉलेजमधून घेतलेली आहारशास्त्राची पदव्युत्तर पदविका म्हणजे जणू "रमत गमत कोळी, भिंतीवरी चढे, भिजत पावसाने खाली तो पडे" आणि अशाच प्रकारचा माझा अभ्यास आणि अट्टहास!' पुढे त्यांनी महिला मंडळांपासून ते बी. डी. डी. चाळीपर्यंत, कानाकोपऱ्यांतील खेड्यांपासून ते रेडिओ-टी.व्ही.पर्यंत, बोलावतील तेथे आहारशास्त्र सोपे करून सांगणारी भाषणे देणे, प्रात्यक्षिके दाखवणे, लेख लिहिणे, पुस्तके लिहिणे अशा अनेक क्षेत्रात मुशाफिरी केली आहे. पुस्तकी पांडित्याला प्रत्यक्ष अनुभवाचे पाठबळ असावे म्हणून हॉस्पिटल्समधून काम केले. पाकशास्त्रावरची पुस्तके पण लिहिली. त्या पुढे म्हणतात,' आज मराठीत उत्तमोत्तम पाकक्रिया लिहिणाऱ्या पुष्कळ लेखिका आहेत. विविध दृष्टिकोनातून त्या पाकक्रिया देतात. त्यात आहारशास्त्र हाही एक दृष्टिकोन असतो का, माहीत नाही. आहारशास्त्रातली प्रकांडपंडित मंडळीही आपल्याकडे आहेत पण ती मूलभूत संशोधन करतात. कुकरी लिहीत नाहीत. सामान्य सुशिक्षित वर्गाला मात्र आहारातील 'शास्त्रा'ची जाणीव झालेली आहे व ती दिवसेंदिवस वाढत जाणारी आहे. तेव्हा नव्या-जुन्या निवडक पाककृती आहारशास्त्रावर आधारित आणि सोप्या करून दिल्यानंतर मंडळी त्या आवडीने बनवतील व खातील. त्यातूनच आहारशाखाचे भान राखले जाईल अशा अपेक्षेतून हे पुस्तक लिहिले आहे.'  या पुस्तकात वाचक नवशिक्या (स्त्री आणि पुरुष) मंडळींना रोजचे जेवण-भात-भाकरी, भाजी-आमटी, चहा-फराळ मिळेल. महाराष्ट्रीय आणि आंतरभारतीय पाककृती आहेत. हौशी लोकांना 'नॉनव्हेज रेसिपीज' मिळतील. पारंपरिक तशीच नवी पक्वान्ने मिळतील. जागरूक मंडळींना प्रत्येक पाककृतीची पोषणमूल्ये मिळतील. तसेच एखादा पदार्थ एखाद्या आजारात पथ्यकारक आहे की कुपथ्यकारक ही माहितीही मिळेल.

प्रत्येक कृतीच्या शेवटी त्या पदार्थाची पोषणमूल्यं दिलेली आहेत. ती त्यांनी अतिशय काटेकोरपणे गणित करून काढलेली आहेत. प्रत्येक कृतीतील सर्व साहित्य स्वयंपाकघरातल्या छोट्या वजनकाट्यावर वजन करून घेतले आहे. मात्र पदार्थ बनवणाऱ्या व्यक्तीला ग्रॅम, किलोग्रॅम मोजणे त्रासदायक वाटेल, म्हणून ते त्यांच्या नेहमीच्या परिचित वाटी, पेला, टीस्पून, टेबलस्पून या मापांमध्ये परिवर्तित करून दिले आहे. हल्ली लोक कॅलरीज, कोलेस्टेरॉल, सोडियम यांविषयी जागरूक असतात. ती सर्व मूल्ये प्रत्येक कृतीकरता दिलेली आहेत. त्याबरोबरच प्रथिने, तंतू (चोथा) व महत्त्वाची जीवनसत्त्वे, खनिजे यांचीही मूल्ये दिली आहेत. यातून मला समाजासाठी काहीतरी केल्याचे समाधान मिळाल्याचे सांगतात. बाजारात आलेली बाकीची पुस्तके पाकक्रियेवर आहेत, तर प्रस्तुतचे पुस्तक हे आहारशास्त्रावर आहे  या पुस्तकाला मराठी विज्ञान परिषदेचे कार्यवाह अ. पां. देशपांडे यांनी विस्तृत प्रस्तावना लिहिली आहे. प्रस्तावनेत ते लिहितात-  'धुरुबाईंनी दिलेल्या कृती वापरून केलेले पदार्थ तितकेच चविष्ठ होणार हे पुस्तक नुसते जरी चाळले तरी कोणाच्याही सहज लक्षात येईल. शिवाय एखाद्या नववधूलाही पदार्थ सहजतेने बनवता येतील अशा बारीकसारीक सूचना यात दिल्या आहेत. या पुस्तकातील प्रत्येक पदार्थाखाली तो पदार्थ किती जणांसाठी आहे, प्रत्येकाच्या वाटपात येणाऱ्या पदार्थाची पोषणमूल्ये त्यांनी बारकाईने मोजमाप करून दिली आहेत. त्यात कॅलरीमूल्यांत ऊर्जा आणि प्रथिने, स्निग्धांश, कर्बोदके, कॅल्शियम, लोह, कॅरोटिन, तंतू, सोडियम, जीवनसत्त्वे, कोलेस्टेरॉल इत्यादी त्यांच्या त्यांच्या परिमाणात दिली आहेत. अशी पोषणमूल्ये पाकक्रियेच्या  पुस्तकात आढळून येत नाहीत. याशिवाय या पुस्तकाचे आणखी एक वैशिष्ट्य मला जाणवते, ते असे की, प्रत्येक पाकक्रियेच्या शेवटी दिलेल्या पोषणमूल्याच्याही खालच्या दोन ओळींत हा पदार्थ कोणाला पथ्यकारक आणि कोणाला कुपथ्यकारक आहे आवर्जून दिले आहे. म्हणजे पोषणमूल्ये देऊन शिवाय ही माहितीही दिल्याने ती लोकांच्या सहजी लक्षात येते. एरवी पोषणमूल्यांचे आकडे लक्षात ठेवणे थोडे अवघड जाते. पण अमुक एक गोष्ट ही आंत्रवण ऊर्फ अल्सर असणाऱ्यांना चालणार नाही म्हटले की, चटकन समजते. कोणत्या आजारात काय खावे, काय खाऊ नये किंवा किती खावे याबाबत या पुस्तकात शास्त्रीय मार्गदर्शन मिळते.' गणिताच्या शालेय पाठ्यपुस्तकात त्या त्या पाठांच्या शेवटी त्या पाठातील सूत्रे एका चौकटीत छापल्याने लक्षवेधी ठरतात, तो फायदा या शेवटच्या दोन ओळींमुळे वाचकांना लाभेल याची  खात्री वाटते. 

हल्ली आपले आयुर्मान वाढले आहे. आता ते सरासरीने ६७ झाले आहे. भारताला स्वातंत्र्य मिळाले तेव्हा ते ४५ च्या जवळपास होते. याचे कारण चांगले अन्न, फळे, पाणी, उत्तम औषधे यांची उपलब्धता आणि आपल्या तब्येतीबद्दलची नवनवीन रोग आपण आत्मसात केले आहेत. हल्ली फास्ट फूड खायची एक फार मोठी लाट आली आहे. लोकांत जागृत झालेली सतर्कता एवढी कारणे आहेत. राहणीमान जसजसे बदलत चालले आहे तसतसे महिना-दोन महिन्याने एकदा असे फास्ट फूड खाल्ले, तर चालू शकेल, पण ते चटकदार लागते म्हणून वारंवार खाण्याची फॅशन होऊन गेली आहे. ही सवय आपल्याला कोठे घेऊन जाईल आणि काय काय जात असल्याने डॉक्टरमंडळी आपल्याला काय खायचं आणि काय खायचं नाही हे लिहूनच देऊ लागले आहेत. खरे तर कोणते शुक्लकाष्ठे मागे लावेल ते सांगणे आजतरी अवघड आहे. आपण रोज नवनवीन रोग घेऊन डॉक्टरांकडे आहेत. त्यामुळे सामान्य लोक आता प्रथिनं, स्निग्धांश, कबोंदकं, जीवनसत्त्वं या सगळ्या गोष्टीशी पुरत परिचित झाले आहेत. म्हणून अशा प्रत्येक पदार्थाखाली ही पोषणमूल्ये लिहिल्याने काय खावे आणि काल टाळावे हे ज्याचे त्याला ठरवता येईल आणि त्या दृष्टीने हे पुस्तक पाकक्रियेच्या पुस्तकांच्या तुलनेत उजवे ठरेल.

मधुमेहतज्ज्ञ डॉ. श्रीधर शांताराम आजगावकर सांगत की, एकेकाळी जनावरांना मारून त्यांच्या मांसावर जगणारा माणूस सावजाच्या शोधात दिवस दिवस रानोमाळ भटकत असे. त्यामुळे भक्षासाठी किंवा भक्षणासाठी त्याला विलक्षण कष्ट करावे लागत. सुमारे ८००० वर्षापूर्वी माणूस शेती करू लागला. त्याला पिकं काढायची किमया प्राप्त झाली. त्यात त्याला हळूहळू प्रावीण्य मिळवून वर्षाच्या धान्याची बेगमी करता येऊ लागली. त्यामुळे वर्षातले काही महिने त्याला बसून, तर खाता येऊ लागलेच, पण आदिमानवाच्या तुलनेत ऐन शेतीच्या महिन्यातही त्याचे कष्ट कमी झाले. हा जो शेती संस्कृतीत त्याला सुखवस्तूपणा आला त्याचवेळी मानवाचे प्रजोत्पादनही वाढलं असणार. परंतु शेती संस्कृतीतील सुखवस्तुपणामुळे माणसाच्या कमी झालेल्या हालचालीमुळे त्याच्यात मधुमेह डोकावू लागला, माणसाच्या एकंदर जीवनशैलीतील बैठेपणामुळे मधुमेहाचे आणखी फावले आणि त्याचा आज मेरुमंदार धाकुटा वाटावा असा भस्मासूर झालाय.

अगदी ५० वर्षापूर्वी तो फारसा माहीत नव्हता. पण तुम्हाला आश्चर्य वाटेल की, ५० वर्षांपूर्वी त्याचे निदान आणि औषधोपचार करणारे डॉक्टर्सच कोणी नव्हते एवढा तो तुरळक होता. पश्चिम महाराष्ट्रातील मधुमेहाचे पहिले डॉक्टर म्हणून डॉ. श्रीधर शांताराम आजगावकरांचा उल्लेख करता येईल. तोच प्रकार रक्तदाब, हृदयविकार या रोगांचा आहे. हे सगळे रोग आधुनिक राहणीबरोबर आपल्याशी सलगी करू लागले, गेल्या ५० वर्षांतले हे आपले भिडू आहेत. या तीन रोगांमुळे डॉक्टर आणि त्यांच्या बरोबरीने आहारतज्ज्ञ ही आणखी एक तज्ज्ञतेची शाखा सुरू झालेली आपण पाहतो. आहारतज्ज्ञ (डायटेशियन) हे आता आपण काय खावे आणि काय खाऊ नये हे सतत सांगत असतात. या तीन दादा रोगांबरोबर तोंडी लावण्यासाठी अल्सर हा आणखी एक रोग आहे, जो पथ्यपाणी करायला लावतो.

आपल्या जेवणात कोणते पदार्थ असावेत आणि कोणते असू नयेत याचा पूर्ण विचार आहारशास्त्रात करतात. पोषक आहाराचे महत्त्व जाणून मुलांची शारीरिक आणि बौद्धिक वाढ समाधानकारक व्हावी या हेतूने देशभर अनेक त-हेचे कार्यक्रम चालू असतात. पण या कार्यक्रमाला हवे तेवढे यश अजून आले नाही. मात्र ही प्रक्रिया चालूच राहणार आहे. आजकाल लोक आहाराबाबत सजग, सतर्क झाले आहेत. हे पुस्तक अशा लोकांसाठी उपयुक्त आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली.