(बालकथा) चांगुलपणाचे फळ

एक हत्ती होता, त्याचं नाव होतं भोलू.तो नंदन वनात राहत होता. तो मस्तीत खात-पीत असे. जेव्हा त्याला वाटेल तेव्हा झाडांची गोड फळे तोडून खायचा. खळखळ वाहत्या नदीत मनाला वाटेल तेवढं पाणी प्यायचा आणि सोंडेत पाणी भरल्यावर मस्तीत स्वतःवर उडवायचा. नंदन वनाजवळ एक गाव होतं जिथे रामू लोहार राहत होता. तो खूप दयाळू होता.  तो पहाटे पक्ष्यांना खाऊ घालायचा. त्याने त्याच्या दुकानाजवळ पाण्याची एक छोटी टाकी बनवली होती, ज्यामध्ये तो जनावरांना पिण्यासाठी पाणी भरून ठेवत असे.दुपारी जेवण करण्यापूर्वी तो गायींच्या चारा-पाण्याची काळजी घेत असे. रामूलाही एक मुलगा होता, त्याचे नाव मदन होते.  दोघेही आपले जीवन अगदी शांतपणे जगत होते.

एके दिवशी भोलू अन्नाच्या शोधात जंगलात आपली वाट चुकला. रात्र झाली, तो घाबरला.  घरापासून इतक्या लांब तो कधीच राहिला नव्हता.आता अंधार पडला होता आणि भोलूला भूकही लागली होती, तेवढ्यात दूरवर त्याला एक प्रकाश दिसला जो एका दुकानाजवळच्या बल्बमधून येत होता.दुकान बंद होतं, पण भोलूला बल्बच्या प्रकाशात असणं आवडलं, थकलेला भोलू दुकानाजवळ आडवा पसरला. भूक लागली असेल तर झोपही येत नाही. भोलूला त्याच्या कुटुंबाची, मित्रांची आणि जंगलाची खूप  आठवण येत होती.  थोडं रडलाही, पण नंतर डोळा कधी लागला कळलं नाही. हे दुकान रामूचे होते.सकाळी रामू आला तेव्हा त्याने भोलूला पाहिले आणि समजला की हत्ती जंगलातून भटकला आहे. रामूने भुकेल्या भोलूला केळी आणि इतर फळे खाऊ घातली, त्यामुळे भोलूचे पोट भरले.भोलूला आनंद झाला आणि त्याने आपल्या सोंडेने रामूवरचे प्रेम व्यक्त केले. अशाप्रकारे आनंदी होऊन तो जंगलात परतला.आता भोलू अनेकदा रामूच्या दुकानात येऊ लागला. रामू त्याला फळं खायला देत असे. मग काय! दोघांत खूप चांगली मैत्री झाली. मुक्या प्राण्यांनाही भावना असतात, त्यांना प्रेम आणि आपुलकी समजते.  भोलूलाही रामूचे प्रेम दिसत होते. 

एके दिवशी रामू रात्री उशिरा शहरातून गावाकडे परतत असताना वाटेत अचानक तीन-चार लांडग्यांनी त्याला घेरले. रामू घाबरून पळू लागला आणि रस्ता चुकला. त्याला दम लागला होता. एके ठिकाणी थांबला. श्वास घेत असतानाच त्याने मागे वळून पाहिले तर लांडगे त्याच्या मागेच उभे होते. रामूला त्याचा अंत दिसू लागला, तो गुडघ्यावर बसून आपल्या देवाची प्रार्थना करू लागला, तेवढ्यात अचानक चित्कारण्याचा आवाज आला, रामूने समोर भोलू हत्ती उभा असल्याचे पाहिले. भोलूला पाहताच लांडग्यांची शिट्टी-बिट्टी गुल झाली.ते भोलूपुढे नतमस्तक झाले आणि तिथून धूम ठोकली.ते पाहून रामूच्या जीवात जीव आला. भोलूने रामूला पाठीवर बसवून त्याच्या घरी नेले.म्हणूनच म्हणतात की, सत्कर्म हे नेहमी स्वार्थाशिवाय केले पाहिजे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

सूर्याच्या तीक्ष्ण किरणांच्या मदतीने भारतीय तरुण घडवतोय कलाकृती

हे जग आठ अब्जाहून अधिक लोकांचे आहे आणि इथे सुख-दुःखांचा मेळा आहे. आश्‍चर्य म्हणजे इथे सुखाबद्दल लोक कमी बोलतात, पण प्रत्येकाला स्वतःचे दुःख आणि झालेला, होणारा त्रास इतरांपेक्षा मोठा वाटतो. पण या प्रचंड समाजात असे काही लोक आहेत, जे त्यांच्या वेदना आणि त्रास प्रेरणादायी बनवून जगासाठी एक उदाहरण बनतात. त्यांच्याकडून समाज जगण्याची रीत शिकतो. तमिळनाडूतील मायिलादुथुराई येथे जन्मलेला आर विघ्नेश अशीच एक व्यक्ती आहे, जिच्या जीवनाचा प्रवास जीवनात नैराश्य आलेल्यांना मार्ग दाखवतो.

विघ्नेशचा जन्म 32 वर्षांपूर्वी अत्यंत साधारण कुटुंबात झाला. वडील टेलरिंगचे काम करायचे, त्यामुळे पाच जणांचे कुटुंब कसेतरी जीवन जगू शकत होते, पण अशा परिस्थितीतही तामिळनाडू सरकारच्या लोककल्याणकारी योजनांमुळे विघ्नेशच्या शिक्षणात कधीच खंड पडला नाही. लहानपणापासूनच गणिताची आवड असल्याने त्याला नेहमीच वर्गात हुशार मुलांच्या पंक्तीत स्थान मिळत असे.तो अभ्यास करत राहिला, वाढत गेला आणि 2010 मध्ये एक असे वळण आले, त्यावेळी त्याच्या हातात अभियांत्रिकीची डिप्लोमा पदवी पडली.

साहजिकच त्याला नोकरीसाठी वाट पाहावी लागली नाही. विघ्नेशने एका ब्रॉडबँड कंपनीची ऑफर स्वीकारली. अभाव आणि दुःखापासून कायमस्वरूपी मुक्तीचे दिवस आले आहेत असे त्याला वाटले.पण दुःख, समस्या कधी कुणाला सांगून येत नाही.  विघ्नेशला कामासाठी लांबचा प्रवास करावा लागत असे आणि तासनतास उभे राहावे लागत असे.2016 मध्ये त्याला पाठदुखीचा तीव्र त्रास सुरू झाला, पण आपल्याला कामानिमित्ताने बराच काळ उभे राहावे लागत असल्याने पाठ दुखत असेल, असे वाटले. साहजिकच त्याने त्याकडे दुर्लक्ष केले. 

वडील अर्धांगवायू होऊन अंथरुणाला खिळले होते, अशा स्थितीत होणाऱ्या पाठदुखीला महत्त्व देण्यापेक्षा त्याच्यासाठी घरची जबाबदारी मोठी होती. विघ्नेश शरीराच्या वेदनांशी कसा तरी लढत होता, त्याच दरम्यान त्याच्या आईचे निधन झाले.  आईच्या मृत्यूमुळे तो पार कोलमोडून पडला.वर्षभरातच त्याची शारीरिक स्थिती इतकी बिघडली की त्याला चार पावले चालणंदेखील मुश्किल झालं.डॉक्टरांनी विघ्नेशला महिनाभर अंथरुण सोडून उठण्यास साफ नकार दिला.एकटेपणाची इतकी हृदयद्रावक भावना त्याला याआधी कधीच जाणवली नव्हती. बहिणीचं लग्न झालं होतं आणि ती तिच्या घरी सुखी होती. भावालाही दुसऱ्या ठिकाणी ड्रायव्हरची नोकरी लागली होती, त्यामुळे त्यालाही जावे लागले.विघ्नेशच्या मनात भयानक प्रकारचे विविध विचार घोळू लागले आणि उपेक्षेमुळे निराशा दिवसेंदिवस गहिरी होत चालली. पण याच दिवसात त्याला लहानपणीचा छंद आठवला. सूर्यप्रकाशात कागद जाळण्यासाठी,नारळाचे केशर जाळण्यासाठी तो अनेकदा 'भिंग' वापरत असे. अंथरुणावर पडूनच त्याने जगप्रसिद्ध अमेरिकन 'सनलाइट आर्टिस्ट' मायकल पापादाकिसचे यूट्यूबवर उपलब्ध असलेले सर्व व्हिडिओ पाहिले. या कलेची सूक्ष्मता जाणून घेण्यासाठी आणि समजण्यासाठी पापादाकिसचे प्रत्येक व्हिडीओ त्याने दहा वेळा पाहिला! सनलाइट पेंटिंगच्या या अनोख्या कलेने एका अभियंत्याच्या आत लपलेल्या विलक्षण कलाकाराला जागे केले. विघ्नेशला त्याच्या आंतरिक निराशेशी लढण्यासाठी एक शक्तिशाली शस्त्र सापडले. 

आजारातून उठल्यावर त्याने या कलेत काहीतरी करण्याचा प्रयत्न सुरू केला.पण सनलाइट पेंटिंग ही काही साधीसोपी कला नाही. यामध्ये कॅनव्हासवर पेंट आणि ब्रशच्या सहाय्याने आरामदायी ठिकाणी बसून रचना करण्याचे नसून, भिंगाच्या मदतीने लाकडावर सूर्यकिरणांतून तयार झालेल्या आगीच्या मदतीने एक आकार तयार करावा लागतो.त्यासाठी तासनतास कडक उन्हात बसावे लागते. प्रत्येकाकडेच तेवढा संयम असतो असे नाही. पण विघ्नेशने आयुष्यात इतकं काही सोसलं होतं की त्यामुळे त्याच्या रक्तातच संयम भिनला होता. आता तो फक्त  सूर्याच्या कडक किरणांच्या प्रतीक्षेत राहू लागला. कडक उन्हात तासंतास केलेल्या सरावामुळे तो केवळ भारतातीलच नव्हे तर दक्षिण आशियातील पहिला सनलाइट पेंटर बनला. 

विघ्नेशने प्रथम त्याच्या सहीची पेंटिंग बनवली. आणि त्यानंतर त्याने पेरियार आणि करुणानिधी यांसारख्या प्रसिद्ध  तसेच चित्रपट आणि क्रीडा व्यक्तिमत्त्वांशिवाय नैसर्गिक गोष्टींचीही चित्रे काढली. विघ्नेशचे पेंटिंग त्या दिवसात व्हायरल झाले, जेव्हा कोविड महामारी शिगेला पोहोचली होती आणि लोक सोशल मीडियावर सर्वाधिक सक्रिय झाले होते. खरं तर, प्रसिद्ध बहुराष्ट्रीय कंपनी टेस्लाने विघ्नेशने तयार केलेला 'लोगो' आपल्या ट्विटर हँडलवर शेअर केला होता, त्यानंतर जगातल्या प्रत्येक कानाकोपऱ्यातून विघ्नेशला रिक्वेस्ट येऊ लागल्या. 

निराशेवर मात करण्यासाठी विघ्नेशने या कलेचा हा मार्ग स्वीकारला होता आणि त्या निराशेतून तो बाहेरही आला. या कलेमध्ये तो इतका रमून गेला की त्याच्याशिवाय त्याचा दिवस जाणं कठीण  झालं. त्यानेही तसा कधी प्रयत्न केला नाही. आज त्याची भरभराटीची कारकीर्द आहे. एका पेंटिंगसाठी तो ६५ हजार ते एक लाख रुपये घेतो. ' असल्या फालतू कामात वेळ का वाया घालवतो' असे टोमणे मारणारे नातेवाईक आज विघ्नेशला शेजारी आणि ओळखीच्या लोकांमध्ये आपलाच म्हणून संबोधण्यात अभिमान वाटून घेतात. साहजिकच यामुळे त्याला मोठा दिलासा मिळतो. अलीकडेच क्रिकेटर विराट कोहलीचे विघ्नेशचे सनलिट पेंटिंग व्हायरल झाले आहे. आज त्याच्याकडे ना कामाची कमतरता आहे ना ओळखीची. त्याची सनलाइट पेंटिंग्स कॅनडा, सिंगापूर आदी देशांमध्ये पोहोचत आहेत. या आधुनिक एकलव्याला आता एकच इच्छा आहे, ती म्हणजे एखाद्या दिवशी मायकेल पापदाकिसचा बोलावणं येईल आणि त्याची भेट होईल. विघ्नेश म्हणजे या कला प्रकाराची भारतीय शाळा आहे आणि लवकरच रूची असलेल्या विद्यार्थ्यांना लाकडी कॅनव्हासवर सूर्यप्रकाशात चमत्कार कसा दाखवायचा हे तो आपल्या कृतीतून दाखवेल. 

शैक्षणिक तंत्रज्ञानातील प्रगती किती फायदेशीर?

आज मानवी जीवनावर वैज्ञानिक शोध आणि शोधांचा मोठा प्रभाव असल्याचे दिसून येत आहे.शिक्षण क्षेत्रही यातून सुटलेले नाही. शिक्षणावरही तंत्रज्ञानाचे वर्चस्व आहे.शिक्षक जेव्हा आपले अध्यापन प्रभावी करण्यासाठी विविध माध्यमांची मदत घेतो, ज्यामुळे अध्यापन आणि दृष्टीकोन या दोन्हींवर परिणाम होतो, तेव्हा त्याला अध्यापन तंत्रज्ञान म्हणतात, जे सध्या 'एज्युटेक' म्हणून लोकप्रिय आहे. या तंत्राचे मुख्यतः दोन मुद्दे आहेत- अध्यापनाची उद्दिष्टे साध्य करणे आणि अध्यापन प्रक्रियेचे यांत्रिकीकरण. गेल्या दशकात असे दिसून आले आहे की शैक्षणिक तंत्रज्ञान वाढत्या प्रमाणात मोठी बाजारपेठ आणि ग्राहक तयार करण्यात सक्षम झाले आहे. अलीकडच्या काळात 'एज्युटेक स्टार्टअप्स' हे कोट्यवधींचे व्यवसाय बनले आहेत आणि अनेक शक्यतांसह त्यांची प्रगती होत आहे. तसे पाहिले तर 'एज्युटेक अॅप'ने भरलेले स्मार्ट फोन आता शिक्षणाचा समानार्थी शब्द बनले आहेत.

संशोधनातून असे दिसून आले आहे की भारतातील एज्युटेक हे जगातील सर्वात मोठ्या उद्योगांपैकी एक आहे ज्यामध्ये विविध क्षेत्रे आणि उप-क्षेत्रांमध्ये सुमारे 400 स्टार्ट-अप उद्योजक आहेत.विशेष म्हणजे, भारताची लोकसंख्या जगातील सर्वात मोठी आहे आणि शिक्षणाची चिंता आणि शक्यता येथे तुलनेने अधिक आहेत. लोकसंख्याशास्त्रीय लाभांश, तंत्रज्ञानाच्या पायाभूत सुविधा आणि वाढती बाजारपेठ एज्युटेकसाठी आकार घेत आहेत.स्वस्त इंटरनेटची उपलब्धता आणि कमाईचे वाढते स्रोतही या उपक्रमाला चालना देत आहेत. यातून पुढील पंचवीस वर्षांत 100 कोटी विद्यार्थी पदवीधर होतील असा अंदाज आहे. तथापि, भारतातील जलद डिजिटायझेशन आणि 2010 ते 2022 दरम्यान इंटरनेट वापरकर्त्यांच्या संख्येत 10 पटीने झालेली वाढ हे सूचित करते की यात आणखी वेगाने वाढ होत राहील.2040 पर्यंत, सध्याचे इंटरनेट वापरकर्ते, जे सुमारे 90 कोटी आहेत, ते 1.5 अब्जचा आकडा ओलांडतील.

एक मात्र खरे की, कोविडमुळे एज्युटेकमध्ये अचानक तेजी आली.तेव्हापासून सुरू झालेली ही प्रक्रिया आता जगात एज्युटेक उद्योग म्हणून ओळखली जाते. 1995 नंतर जगातील तांत्रिक विकासाचा वेग झपाट्याने वाढला आहे आणि कोविड नंतर तर ते शैक्षणिक तंत्रज्ञान म्हणून अधिक लोकप्रिय झाले आहे. एका सर्वेक्षणात असेही दिसून आले आहे की भारतातील तेहतीस टक्के पालक या वस्तुस्थितीबद्दल खूप चिंतित आहेत की आभासी शिक्षण म्हणजेच 'व्हर्च्युअल लर्निंग' मुलांच्या शिक्षणावर आणि स्पर्धात्मक कार्यक्षमतेवर वाईट परिणाम करत आहे.एवढेच नाही तर एज्युटेकला मोठी बाजारपेठ मिळवून देण्यासाठी शिक्षण पद्धतीत मनोरंजनाच्या उपक्रमांचा मोठ्या प्रमाणात वापर केला जात आहे. भारताची डिजिटल शैक्षणिक रचना किती फोफावत आहे, हे वरील आकडेवारीवरून सहज समजते.

देशात 'नॅशनल डिजिटल एज्युकेशन आर्किटेक्चर' तयार करण्यात आले आहे. 'पीएम ई-विद्या कार्यक्रम 2020' अंतर्गत 'ई-लर्निंग' सुलभ करण्यासाठी, ते शाळांमध्ये सुरू करण्यात आले आहे. पंचवीस कोटी शालेय विद्यार्थी आणि सुमारे चार कोटी उच्चशिक्षित विद्यार्थ्यांना याचा फायदा होणार आहे. ई-पाठशाळा पोर्टल, स्वयंप्रभा, दीक्षा इत्यादी असे कार्यक्रम आहेत जे डिजिटल शिक्षणाच्या दिशेने सतत कार्यरत आहेत. गेल्या दहा वर्षांत स्मार्ट फोनच्या किमतीत सातत्याने घट होत आहे आणि भारत हा जागतिक स्तरावर सर्वात स्वस्त मोबाइल डेटा दरांपैकी एक आहे, ही देखील एक सकारात्मक बाब आहे. डिजिटल पायाभूत सुविधांचा विस्तार करण्याच्या सरकारच्या स्वारस्यामुळे एज्युटेकलाही चालना मिळाली आहे.  राष्ट्रीय ब्रॉडबँड मिशन, डिजिटल इंडिया आणि डिजिटल क्रांतीमुळे 'एज्युटेक'ला दुर्गम भागात पोहोचणे सोपे झाले आहे. 

शिक्षणाच्या बाबतीत 'एज्युटेक' हे सुलभ माध्यम बनले असले तरी, भारतातील गरिबी आणि उपासमार यामुळे करोडो मुले या सुविधांपासून वंचित आहेत. ग्लोबल हंगर इंडेक्सनुसार भारतात तुलनेने भूक वाढली आहे, तर गरिबी देशाची पाठ सोडायला तयार नाहीये. बेरोजगारीच्या दरानेही भयावह रूप धारण केले आहे.  शैक्षणिक तंत्रज्ञान आजच्या काळात उपयुक्त आहे आणि शैक्षणिक समस्यांचे निदान करण्यात ते पुढे जात आहे, परंतु डिजिटायझेशनच्या पायाभूत सुविधा इतक्या सामान्य झालेल्या नाहीत की त्या प्रत्येकाच्या शिक्षणासाठी पूर्णपणे उपलब्ध होऊ शकतील.या तंत्रज्ञानामुळे शिक्षणाशी जोडले जाणे सोपे झाले आहे यात मात्र शंका नाही. शिकण्याची प्रक्रिया तुलनेने मनोरंजक झाली आहे. विद्यार्थ्यांना एकाच ठिकाणाहून सर्व माहिती मिळत आहे.  गृहपाठ असो किंवा इतर कोणताही उपक्रम, तंत्रज्ञानाच्या मदतीने सर्व काही एका छोट्या उपकरणात उपलब्ध झाले आहे. परंतु सर्व काही सोयीस्कर असूनही शिक्षणाच्या या जगात तंत्रज्ञानाचे काही तोटे आहेत.

शिक्षणाच्या या मशिनमध्ये सोशल मीडियापासून अनेक अनुत्पादक कृतींमुळे विद्यार्थीही भरकटत आहेत.संशोधनातून असे दिसून आले आहे की तंत्रज्ञानाच्या अतिवापरामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये भरकटण्याची स्थिती निर्माण होते. सर्वेक्षणांनुसार, अशी परिस्थिती उद्भवते ज्यामुळे बऱ्याच मुलांना मानसशास्त्रज्ञांकडे न्यावे लागते. शिक्षणाचे तंत्रज्ञान कधी मानसिक जखम बनले याचा अंदाज क्वचितच कोणी बांधू शकेल.स्मार्ट फोन आणि लॅपटॉपवर सतत काम केल्यामुळे मुलांच्या पाठ, खांदे आणि डोळ्यांमध्ये दुखू लागते.  मुलांच्या दिनचर्येतही खूप बदल झाला आहे.त्याच्या स्वभावात चिडचिडेपणा आला आहे.  ते ऑनलाइन जगात इतके हरवून गेले आहेत की समोरासमोर बोलणे अनेकांसाठी अस्वस्थ करणारे ठरते. तसं पाहिलं तर एज्युटेकला सकारात्मक संदर्भ आहेत, परंतु ते समस्यांपासून मुक्तही नाही.

'एज्युटेक' च्या एकूण प्रभावाला योग्य दिशा देण्यासाठी आणि निश्चित मापदंड तयार करण्यासाठी तंत्रज्ञान आणि पारंपारिक शिक्षण पद्धती यांचा समतोल राखणे महत्त्वाचे आहे.तंत्रज्ञान हा शेवटचा उपाय आहे हे समजून घेणे हा विचार फारसा तर्कसंगत नाही.  एज्युटेकद्वारे शिक्षणात प्रवेश शक्य आहे, परंतु त्यामुळे ती अतिशयोक्ती होईल.उच्च कार्यक्षमता, प्रचंड संधी आणि अनेक स्तरांवर शिक्षणात परिवर्तन घडवून आणण्याची क्षमता एज्युटेकचे वैशिष्ट्य आहे.पण या एज्युटेकने शिक्षणाला उत्पादन म्हणूनही सेवा दिली आहे.विद्यार्थी कंपन्यांचे ग्राहक बनले आहेत, जे शैक्षणिक दृष्टिकोनातून चांगले लक्षण नाही. डिजिटल शिक्षणाचे मानसिक आणि सामाजिक परिणाम आता थेट दिसून येत आहेत.त्याचा परिणाम पालकांच्या मनावरही स्पष्टपणे दिसून येतो.  असे असूनही आता एज्युटेकशिवाय शिक्षणही शक्य नाही.

तसे पाहायला गेले तर भारतात शिक्षण तंत्रज्ञानाचा वापर 1980 च्या दशकातच आढळून आला, जेव्हा काही शाळांमध्ये संगणक शिक्षण सुरू झाले. जोपर्यंत विद्यार्थ्यांच्या शैक्षणिक दृष्टिकोनातून डिजिटल प्रणाली उपयुक्त मानली जात नाही, तोपर्यंत लॅपटॉप, मोबाईल आणि इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे अ-उत्पादक पद्धतीने वापरली जातील.राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण 2020 हे सर्वांगीण शिक्षणाच्या संकल्पनेसह अंतर्भूत आहे.एज्युटेक प्रोग्राम्सनी हे सुनिश्चित केले पाहिजे की सर्वांगीण शिक्षणाचा मूळ गाभा पर्यावरणीय जबाबदारी, तसेच शाश्वत विकास आणि मानवी मूल्ये, व्यक्तिमत्व आणि मानसिक-सामाजिक अभिमुखता आणि स्थितीसह एकत्रित करतो. हे विसरता कामा नये की, कोणत्याही देशाचा वर्तमानकाळ त्याच्या भविष्याचे संकेत देतो.सध्या एज्युटेक ज्या प्रमाणात विस्तारत आहे ते केवळ शिक्षणालाच बळकट करणार नाही, तर नवीन आव्हाने आणि संघर्ष यांनादेखील समोर उभा करू शकेल.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

स्त्री-पुरुष समानता अद्याप दूरच!

आज स्त्री-पुरुष समानतेचा नवा अध्याय लिहिण्याची चर्चा सुरू असताना, लहान मुलींवरील बलात्काराच्या बातम्या वाचून आणि ऐकून आपल्या मनात संतापाच्या लाटा उसळतात. बस, ट्रेन, सार्वजनिक ठिकाणी महिलांची चेष्टा करणे, त्यांचे कपडे, राहणीमान, बोलणे, शारिरीक रूप, रंग इत्यादींबद्दल असभ्य टिप्पण्या करणे, घरगुती महिलांच्या कामाचे अवमूल्यन करणे इत्यादी गोष्टी म्हणजे स्वतःच एक दुःखद आश्चर्य आहेत.खरे तर, खर्‍या अर्थाने स्त्री-पुरुष समानता संपूर्ण जगात अजून खूप दूरची गोष्ट आहे.संयुक्त राष्ट्रने महिला समानतेबाबत 2017 ते 2022 या कालावधीत जगभरातून गोळा केलेल्या आकडेवारीच्या आधारे असे म्हटले आहे की, दहापैकी नऊ जणांना महिलांबाबत भेदभाव वाटतो. पंचवीस टक्के पुरुषांना त्यांच्या पत्नीला मारहाण करण्यात काही नुकसान किंवा वाईट दिसत नाही.पन्नास टक्के लोकांचा असा विश्वास आहे की पुरुष चांगले राजकारणी आहेत.स्वतःला महिला समानतेचा नेता म्हणवणाऱ्या जर्मनीमध्ये, एका सर्वेक्षणातून असे समोर आले आहे की 100 पैकी 33 पुरुष अधूनमधून महिलांवर हात उगारणे सामान्य मानतात. असं ते 'आपला सन्मान अबाधित राखण्यासाठी'  करतात.

भारतीय समाज आणि व्यवस्थेत महिलांच्या समानतेची आणि अधिकारांची चर्चा आजही वास्तविक संदर्भापासून दूर आहे. घटनेनुसार सर्वांना समान कायदेशीर अधिकार असूनही एका विशिष्ट मर्यादेनंतर या गोष्टी स्त्रीसाठी पुस्तकी बनतात.सामान्य घरांतल्या असो किंवा सुशिक्षित घरांतल्या वातावरणाबद्दल बोलायचे झाले तर जवळजवळ सर्व गृहिणींना पैसे कमावणाऱ्या कुटुंबातील पुरुषांकडून प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे ऐकावे लागते की 'तुम्ही माझी कमाई खातेस तेव्ह तुला मी सांगतो तसेच वागावे लागेल.' स्वत:च्या पायावर उभं राहून घर चालवणाऱ्या महिलांनाही वेळोवेळी अशा गोष्टींना सामोरे जावे लागते.घरातील किंवा नोकरदार महिलांचे हक्क असोत, विधवाविवाह असोत, वडिलांच्या मालमत्तेतील मुलींचे हक्क असोत, कामाच्या ठिकाणी समानता असो, हुंड्याची समस्या असो, लग्नाशी संबंधित रूढी-परंपरा असोत, प्रत्येक स्तरावर असमानता आहे. मोठी गोष्ट ही आहे की लोकांनी (बहुतेक स्त्रियांनीही) ही विषमता जीवनाची वस्तुस्थिती समजून स्वीकारली आहे.शतकानुशतके चालत आलेल्या परंपरांनी एक प्रकारे संविधान आणि कायद्याच्या गोष्टींना बगल दिली आहे. 

अलीकडच्या काळात अनेक स्तरांवर महिलांबाबत मोठ्या वर्गात नकारात्मकतेची भावना वाढली आहे. हे लोकांच्या बोलण्यातून, वागण्यातून पुन्हा पुन्हा सिद्ध होत आहे. स्त्रियांना सूचित करण्यासाठी वापरली जाणारी पारंपारिक वाक्ये जसे- 'स्त्री आहेस, स्त्रीसारखं राहा', 'बांगड्या घालून बसा', 'स्त्री ही घराची इज्जत आहे' इत्यादी आजही जाहीरपणे बोलले जाते.स्त्रियांशी निगडीत शिव्या, नकारात्मक विनोद आणि स्त्रियांवर केलेल्या टिप्पण्या इत्यादी सर्वत्र ऐकायला आणि वापरल्या जाताना दिसतात.  या सगळ्यातून समाजाची महिलांबाबतची दुटप्पी मानसिकता दिसून येते.उल्लेख करण्याजोगी गोष्ट ही आहे की,  ज्या घरांतून आणि समाजातून मुली आणि स्त्रियांशी संबंधित प्रगती, समानता आणि सन्मानाची परिस्थिती दिसून येते, तिथेच वरील नकारात्मकता  दिसून येते.त्याच घरांमध्ये आणि समाजात महिला आणि मुलींसोबत शारीरिक आणि मानसिक दुष्कृत्येही घडतात.अर्धनारीश्वर आणि शक्तिस्वरूपा दुर्गा या संकल्पना असलेल्या समाजात स्त्रियांना भोग, वस्तु आणि तुच्छतेच्या पातळीवर का टाकले जाते?स्त्री स्वातंत्र्याचा पुरस्कार करणार्‍या भारतीय समाजात घरापासून ते बाहेरपर्यंतची कोणतीही जागा तिच्यासाठी सुरक्षित का नाही?

आपल्या मुलांच्या हक्काबाबत आपण कसे जागरूक असतो, पण तिथे सून-मुलींचा प्रश्न येताच आपण कसे  परंपरावादी बनतो, याचा विचार आपण केला पाहिजे. विशेष म्हणजे, भारतीय समाज कायदे आणि नियमाबरोबरच लहान-मोठ्या प्रथा आणि विधींनी चालतो.यातील काहींनी त्यात सौंदर्य आणि रंग भरले आहेत, तर काहींनी अडथळा म्हणूनही काम केले आहे.  याने एक बाजू सर्व शक्तीशाली आणि दुसरा वर्ग एक कठपुतळी बनवला आहे.घर-कुटुंब, समाज, चालीरीती, परंपरा या सर्वांनी मिळून स्त्रीविरोधी समाज घडवण्यात आपली भूमिका बजावली आहे. भ्रामक कथा तयार केल्या गेल्या आणि पुरुषांना सर्वशक्तिमान आणि स्त्रियांना गरीब, असहाय आणि गुलाम म्हणून चित्रित केले गेले.त्या सर्व गोष्टी अजूनही आपल्या समाज वातावरणात कमी-अधिक प्रमाणात जिवंत आहेत.  समतावादी समाजाच्या निर्मितीसाठी या विचारावर आक्रमण करून समूळ नष्ट करणे आवश्यक आहे.स्त्री-पुरुष समानतेची सुरुवात प्रत्येक घरापासून व्हायला हवी.  मुलगा आणि मुलगी दोघांनाही समान हक्क आणि अधिकार आहेत. त्यामुळे बंधने आणि स्वातंत्र्यही दोघांसाठी समान असले पाहिजे. स्त्री समानता आणि सर्व स्तरांवर समानता ही एक उत्तम जग आणि उत्तम समाज निर्माण करण्यासाठी आवश्यक अट आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

 

बॅडमिंटन : नवा इतिहास रचणारी भारताची युवा जोडी

बॅडमिंटनमध्ये चिराग शेट्टी आणि सात्विक साईराज रँकी रेड्डी ही जोडी प्रत्येक विजेतेपदासह एक नवा इतिहास रचत आहे.त्यांच्या प्रत्येक उपक्रमाची भारतीय बॅडमिंटनमधील कामगिरी म्हणून नोंद केली जात आहे. आणि का होणार नाही! याआधी पुरुष दुहेरीत भारताचे अस्तित्वच नव्हते. त्यांना ताजे यश इंडोनेशिया ओपनच्या विजेतेपदाच्या रूपाने मिळाले आहे.  या जोडीचे हे या वर्षातील तिसरे विजेतेपद आहे.  या विजयासह ही जोडी जागतिक दुहेरी क्रमवारीत तिसऱ्या स्थानावर पोहोचली आहे.चिराग-सात्विकसाठी या यशाला विशेष महत्त्व आहे.  अ‍ॅरोन चिया आणि वो वुई यिक या मलेशियाच्या विद्यमान जोडीला पराभूत करण्याचे स्वप्न या दोघांनी पाहिले होते.याआधी दोन्ही जोडीच्या संघर्षात भारतीय जोडीला दहा वेळा सामना करावा लागला होता.  त्यामुळे या करिष्माई कामगिरीसाठी भारतीय जोडी कौतुकास पात्र आहे.  त्यांनी मलेशियाच्या जोडीचा २१-१७, २१-१८ असा सरळ गेममध्ये पराभव केला.  फायनल 43 मिनिटे चालली.

जेतेपदाच्या सामन्याच्या सुरुवातीला भारतीय जोडी पिछाडीवर होती, पण नंतर अशी पकड निर्माण केली की मलेशियाच्या जोडीला पुनरागमनाची संधीच दिली गेली नाही.या सामन्यादरम्यान भारतीय जोडीला प्रेक्षकांचाही मोठा पाठिंबा मिळाला.  भारतीय जोडी आक्रमक खेळली.  ही देखील त्यांच्या खेळाची भक्कम बाजू म्हणावी लागेल.  चिरागने नेटवर अप्रतिम खेळ दाखवत शटलला चांगलेच परतवले.त्याची चपळता पाहण्यासारखी होती.  त्याचा बचावही जोरदार होता.  किंबहुना, त्याच्या दमदार खेळामुळेच भारतीय जोडीला सामना त्यांच्या बाजूने वळवण्यास मदत झाली.

तत्पूर्वी, त्यांनी उपांत्य फेरीत कांग मिन ह्युक या कोरियन जोडीवर रोमहर्षक विजयाची नोंद केली. पहिला गेम 17-21 असा गमावल्यानंतर भारतीय जोडीने पुढील दोन गेम जिंकून अंतिम फेरीत प्रवेश केला.सुपर 1000 स्पर्धेच्या अंतिम फेरीत पोहोचणारी ती पहिली भारतीय जोडी ठरली.वास्तविक भारतीय जोडीचा आत्मविश्वास अप्रतिम आहे.  दोघांमध्ये चांगली समज आहे आणि त्यांनी आपल्या खेळाने हेही दाखवून दिले आहे की, समोरची जोडी कोणीही असली तरी त्यांचा आत्मविश्वास डळमळीत करणे सोपे नाही. सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे त्यांनी मोठ्या मंचावर जिंकण्याची सवय करून घेतली आहे.

प्रशिक्षकाच्या सल्ल्याने ते दोघे एकत्र आले त्यापूर्वी ते एकमेकांचे प्रतिस्पर्धी होते.  पण 2016 मध्ये मिळालेल्या या सल्ल्याने त्यांचे बॅडमिंटन करिअर बदलले.गोल्ड कोस्ट (ऑस्ट्रेलिया) येथे 2018 च्या राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत दोघांना मिळालेले पहिले पदक रौप्य होते.  तेव्हा चिराग 20 आणि सात्विक 17 वर्षांचा होता.  यातून प्रोत्साहित होऊन त्यांनी बॅडमिंटन विश्वात आपला वेगळा ठसा उमटवण्यास सुरुवात केली.

2019 मध्ये, ते त्यांचे पहिले सुपर सीरिज विजेतेपद जिंकणारी पहिली भारतीय जोडी ठरली.  प्रस्थापित जोड्यांना पराभूत करण्याची प्रक्रिया येथून सुरू झाली.  त्यानंतर या जोडीने फ्रेंच ओपनची अंतिम फेरीही गाठली.  टोकियो ऑलिम्पिकमध्ये निराशा झाली. ऑलिम्पिकसाठी पात्र ठरणारी ही एकमेव भारतीय दुहेरी जोडी होती.  पण तीन पैकी दोन सामने जिंकूनही ते ग्रुप स्टेजमधून बाहेर पडले.  त्यांच्याकडून पराभूत झालेली जोडी अखेरीस ऑलिम्पिक चॅम्पियन बनली.

2022 मध्ये, इंडियन ओपनचे पुरुष विजेतेपद जिंकणारी ही पहिली भारतीय जोडी ठरली.  तेव्हा त्यांचा विजय संस्मरणीय ठरला कारण त्यांनी तीन वेळा विश्वविजेते मोहम्मद अहसान आणि हेंद्रा सेटियावान या इंडोनेशियन जोडीचा पराभव केला. भारताने प्रतिष्ठेचा थॉमस चषक जिंकला तेव्हा चिराग-सात्विकचा विजय महत्त्वाचा होता.  गेल्या वर्षीच्या जागतिक अजिंक्यपद स्पर्धेत कांस्यपदक आणि बर्मिंगहॅम राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत सुवर्णपदक या जोडीची कणखर मानसिकता दर्शवते.यशाच्या दृष्टीनेही हे वर्ष जोडीसाठी उत्तम ठरले आहे.  आशियाई चॅम्पियनशिपचे दुहेरीचे सुवर्ण यामध्ये प्रमुख आहे.ही जोडी हे वर्ष आणखी संस्मरणीय बनवू शकते.  जागतिक अजिंक्यपद स्पर्धा ऑगस्टमध्ये, आशियाई क्रीडा स्पर्धा  आणि बीडब्ल्यूएफ  1000 वर्ल्ड टूर फायनल्स सप्टेंबरमध्ये होणार आहेत.  यामध्ये या जोडीकडून  पदकाची आशा असेल.पुढील वर्षी पॅरिस येथे होणाऱ्या ऑलिम्पिकमध्ये पदक जिंकण्याचेही या जोडीचे लक्ष्य असणार आहे. 

सुपर 1000 पातळी काय आहे? 

 बॅडमिंटन वर्ल्ड फेडरेशन वर्ल्ड टूर सहा स्तरांमध्ये विभागली गेली आहे. वर्ल्ड टूर फायनल्स, चार सुपर 1000, सहा सुपर 750, सात सुपर 500 आणि 11 सुपर 300.स्पर्धेची आणखी एक श्रेणी, बीडब्ल्यूएफ टूर सुपर 100 स्तर, रँकिंग गुण देखील प्रदान करते.  यातील प्रत्येक स्पर्धा वेगवेगळे रँकिंग गुण आणि बक्षीस रक्कम देते.  सुपर 1000 स्तरावर सर्वोच्च गुण आणि बक्षीस पूल ऑफर केले जातात.

पहिली भारतीय जोडी

 वर्ल्ड टूर सुपर-1000 विजेतेपद जिंकणारी पहिली भारतीय जोडी ठरली.एवढेच नाही तर वर्ल्ड टूरवर सुपर-100, सुपर-300, सुपर-500, सुपर-750 आणि सुपर-1000 अशी चारही विजेतेपदे जिंकणारी ही एकमेव भारतीय जोडी आहे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

भविष्यात दुष्काळाची परिस्थिती अधिक गंभीर

हवामान बदल, मातीची धूप आणि पाण्याचे सतत होणारे शोषण यामुळे आज जगाचा मोठा भाग दुष्काळाच्या भीषण समस्येला तोंड देत आहे. हिरवीगार जंगले वाळवंटामध्ये रूपांतरित होत आहेत. अलीकडेच, संयुक्त राष्ट्राने आपल्या एका अहवालात हवामान बदलामुळे दुष्काळाच्या घटनांमध्ये वाढ होण्याची शक्यता व्यक्त केली आहे. या अहवालानुसार 2000 ते 2019 या कालावधीत एक अब्जाहून अधिक लोक दुष्काळाने त्रस्त झाले आहेत. दुष्काळापासून कोणताही प्रदेश सुटला नसला तरी आफ्रिका खंडाला त्याचा सर्वाधिक फटका बसला आहे. भविष्यात अमेरिका खंड, भारत आणि ऑस्ट्रेलियाची स्थितीही चिंताजनक ठरू शकते. 2000 ते 2019 या काळात आफ्रिकेत 134 दुष्काळाच्या घटना घडल्या आहेत.  70 दुष्काळाच्या घटना फक्त पूर्व आफ्रिकेत पाहिल्या गेल्या आहेत.

असेच तापमान वाढत राहिल्यास 2031 सालापर्यंत तापमान 3 अंश सेल्सिअसपर्यंत वाढू शकते आणि जगाला दुष्काळाचा अधिक फटका सहन करावा लागू शकतो, असा अंदाज व्यक्त केला गेला आहे.त्यात आणखी वाढ होऊ शकते.  सर्वात कमी विकसित आणि विकसनशील देशांना दुष्काळाचा सर्वाधिक फटका बसला आहे. कोणत्याही भागात दीर्घकाळ पाऊस नसेल तर तिथे पाण्याची टंचाई निर्माण होते. या स्थितीला दुष्काळ म्हटले जाते. दुष्काळ हा प्रामुख्याने तीन प्रकारचा असतो.  हवामानशास्त्रीय दुष्काळ, कृषी दुष्काळ आणि जलवैज्ञानिक दुष्काळ.  हवामानशास्त्रीय दुष्काळ हे दीर्घ कालावधीत अपुरा किंवा फारच कमी पावसाचे वैशिष्ट्य म्हणून गणले गेले आहे. 

याशिवाय पावसाचे असमान वितरणही या प्रकारच्या दुष्काळाला प्रोत्साहन देते. हवामानशास्त्रीय दुष्काळाचे मोजमाप पावसाचे प्रमाण आणि शुष्कतेच्या आधारे करता येते. जमिनीत पुरेसा ओलावा नसल्यामुळे शेतीवर दुष्काळ पडतो. कारण जमिनीत ओलावा नसल्यास पीक वाढ होत नाही.  अशा प्रकारे पावसाअभावी शेतीवर दुष्काळाचे सावट दिसून येते. नद्या आणि तलाव यांसारख्या जलस्रोतांमध्ये कमी पावसामुळे पाण्याची कमतरता भासते, ज्यामुळे जलविज्ञान दुष्काळ पडतो. भारत हा कृषीप्रधान देश आहे आणि येथील बहुतांश कृषी क्षेत्र मान्सूनच्या पावसावर अवलंबून आहे. जलशक्ती मंत्रालयाच्या आकडेवारीनुसार, देशातील सुमारे 68 टक्के भाग वेगवेगळ्या प्रमाणात दुष्काळाने ग्रस्त आहे. आकडेवारी दर्शवते की भारतातील 35 टक्के भागात 750 मिमी ते 1125 मिमी दरम्यान पाऊस पडतो, तर 33 टक्के भागात 750 मिमीपेक्षा कमी पाऊस पडतो, हे भाग दुष्काळाने अधिक प्रभावित आहेत. 

दुष्काळाचे दोन स्तर आहेत, एक मध्यम दुष्काळ, दुसरा तीव्र दुष्काळ. जेव्हा एखाद्या भागात पावसाची कमतरता 26 ते 50 टक्के असते तेव्हा तो सामान्य दुष्काळ मानला जातो, परंतु जर पावसाची कमतरता पन्नास टक्क्यांपेक्षा जास्त असेल तर तो गंभीर दुष्काळाच्या श्रेणीत ठेवला जातो. तसे पाहता, राज्य सरकारे त्यांच्या वेगवेगळ्या पॅरामीटर्सच्या आधारे दुष्काळग्रस्त भाग ठरवतात. भारतातील राजस्थान, महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि मध्य प्रदेश हे दुष्काळाने सर्वाधिक प्रभावित झालेले प्रदेश आहेत. याशिवाय गुजरात, उत्तर प्रदेश, झारखंड आणि ओडिशाचा अंतर्गत भाग आणि तामिळनाडूचा दक्षिण भागालाही  दुष्काळचा फटका बसला आहे.भारतातील दुष्काळाचे मुख्य कारण म्हणजे मान्सूनमध्ये पडणारा कमी पाऊस.  10 ते 20 दिवस उशिराने मान्सून दाखल झाला तरी दुष्काळ पडत असल्याचे निदर्शनास आले आहे. 

भारतातील दुष्काळाचे एक प्रमुख कारण म्हणजे पावसाचे असमान वितरण. म्हणजे काही भागात पाऊस खूप जास्त पडतो, पण काही भागात पाऊस फारच कमी पडतो. याशिवाय, भारतात 80 टक्के पाऊस 100 दिवसांपेक्षा कमी कालावधीत पडतो, तर उर्वरित दिवसांत केवळ 20 टक्के पाऊस पडतो.याशिवाय भारताची कृषी व्यवस्थाही दुष्काळासाठी जबाबदार आहे. अनेक भागात अशी पिके घेतली जातात, ज्यासाठी पाण्याची मागणी खूप असते, परंतु तेथे पाणी कमी प्रमाणात उपलब्ध असते.त्यामुळे त्या भागात दुष्काळाचे सावट पाहायला मिळते. जागतिक बँकेचा अंदाज आहे की 2050 पर्यंत 21.6  कोटी लोक दुष्काळामुळे स्थलांतरित होऊ शकतात.  म्हणजेच भविष्यात दुष्काळाची परिस्थिती अधिक गंभीर होणार आहे.

खरं तर, दुष्काळाचा पर्यावरण आणि समाजाच्या विविध पैलूंवर वाईट परिणाम होतो. पाऊस नसल्यामुळे पिके वाळून जातात.  पिके वाळून गेल्याने अन्नधान्याची समस्या निर्माण होते, ज्यामुळे उपासमारीची आणि दुष्काळाची परिस्थिती निर्माण होते. या परिस्थितीचा लोकांच्या अन्नसुरक्षेवर परिणाम होतो. याशिवाय पावसाअभावी विविध भागात पाण्याची टंचाई निर्माण होते, लोकांना पिण्यासाठी शुद्ध पाणी उपलब्ध नसताना मजबुरीने मिळेल ते दूषित पाणी प्यावे लागते, त्यामुळे अनेक आजार उद्भवतात. पाण्याअभावी जनावरांच्या चाऱ्याचा व पाण्याचाही प्रश्न निर्माण होतो.  त्यामुळे जनावरांचा मोठ्या प्रमाणात मृत्यू होतो. 

ज्यामुळे देशाच्या पशुसंवर्धन उद्योगावर विपरीत परिणाम होतो.  दुष्काळामुळे जंगलाचा ऱ्हास होतो. गरिबी वाढते.  आरोग्य आणि कुपोषणासारख्या समस्या वाढतात.  साठेबाजीमुळे महागाई वाढते. राहणीमानात घसरण, सामाजिक अशांतता आणि स्थलांतर यासारख्या समस्या दुष्काळी परिस्थितीमुळे उद्भवतात. दुष्काळ टाळण्यासाठी काही उपाय करायला हवेत.  कोणते प्रदेश आणि कोणते समुदाय दुष्काळामुळे अधिक प्रभावित आहेत हे जाणून घेण्यासाठी आपण विविध प्रदेश आणि समुदायांची असुरक्षितता प्रोफाइल तयार केली पाहिजे, जेणेकरून त्या प्रदेशांना दुष्काळापासून वाचवण्यासाठी काही धोरणे आखता येतील. सिंचनासाठी मोठ्या प्रमाणात पाण्याची आवश्यकता असते, त्यामुळे सिंचन व्यवस्थेतील पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन करून दुष्काळ टाळता येतो.

कोरड्या आणि पाऊस नसलेल्या भागात पाणी पुरवठ्यासाठी प्रमुख नद्या एकमेकांना जोडून ग्रीड बनवावे लागेल.पाणी साठवण्यासाठी छोटी छोटी धरणे बांधावी लागतील.पाण्याचा अपव्यय टाळण्यासाठी सिंचन पद्धती बदलल्या पाहिजेत आणि ठिबक सिंचन, तुषार सिंचन इत्यादींचा अवलंब केला पाहिजे. दुष्काळी भागात सेंद्रिय शेती जीवनदायी ठरते.  या संदर्भात आयसीटी म्हणजेच माहिती आणि दळणवळण तंत्रज्ञानाच्या वापरालाही चालना मिळायला हवी आणि या संदर्भात सरकारने दुष्काळाचा सामना करण्यासाठी आयसीटी तंत्रज्ञानाचा वापर कसा करायचा याबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करावीत. यासोबतच रिअल टाईम डेटा संकलनाकडेही लक्ष द्यावे लागेल, जेणेकरुन दुष्काळाची परिस्थिती निर्माण होत असताना सुरुवातीच्या टप्प्यावरच ती थांबवण्याची कार्यवाही करता येईल. दुष्काळाच्या आपत्तीशी संबंधित जी काही धोरणे ठरवली जातात, ती खालच्या स्तराच्या पातळीवर अंमलात आणली जावीत, तरच प्रतिबंधाचे योग्य व्यवस्थापन करता येईल.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

चक्रीय अर्थव्यवस्थेतील ऊर्जा खनिजे

एकेकाळी फक्त सोने, चांदी, अॅल्युमिनियम, तांबे हेच महत्त्वाचे धातू मानले जायचे.आता बॅटरी खनिजे आणि दुर्मिळ पृथ्वी घटक हे प्रगतीचे नवीन इंधन आहेत. सेमीकंडक्टर, लिथियम-आयन बॅटरी, सौर पॅनेल, पवन टर्बाइन, हायड्रोजन कार आणि इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांमधील जवळजवळ प्रत्येक उपकरण ऊर्जा खनिजांवर अवलंबून आहे. जगभरात ज्या प्रकारे पर्यावरणपूरक विकासाला प्राधान्य दिले जात आहे, अशा परिस्थितीत ऊर्जा खनिजांमधील स्वावलंबनाशिवाय शाश्वत विकासाची कल्पना करता येणार नाही.नवीन युगातील ऊर्जा खनिजे दोन कुटुंबांमध्ये विभागली जातात. पहिलं म्हणजे, बॅटरी खनिजे ज्यात लिथियम, कोबाल्ट, निकेल आणि ग्रेफाइट यांचा समावेश होतो.  दुसरे, सतरा दुर्मिळ पृथ्वी घटक, ज्यात निओडीमियम, प्रॅझोडीमियम, डिस्प्रोशिअम इ.चा समावेश होतो.

भारताला आपल्या गरजेच्या ९६ टक्के लिथियम आयात करावे लागते. पण काही महिन्यांपूर्वी जम्मूच्या रियासी जिल्ह्यात 59 लाख टन लिथियमचा प्रचंड साठा सापडला आहे.कर्नाटकातील मंड्या जिल्ह्यात 1600 टन लिथियमचा साठा असल्याची पुष्टी मिळाली आहे. या खाण प्रकल्पांचा पुरेपूर वापर करण्यात यश आले तर भारत लिथियम निर्यात करणाऱ्या देशांच्या श्रेणीत येईल. भारतामध्ये लिथियम-आयन बॅटरीचा एक प्रमुख घटक असलेल्या कोबाल्टचे उत्पादन जवळजवळ नगण्य आहे. 2021 मध्ये, दोन अब्ज 50 कोटीं पेक्षा जास्त कोबाल्टची निर्यात झाली. भारत कॉंगो आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये कोबाल्ट खाण धोरणावर काम करत आहे. गॅस टर्बाइन आणि रॉकेट इंजिन, लिथियम-आयन बॅटरी, स्टेनलेस स्टील, विविध धातू आणि इलेक्ट्रो-मॅग्नेटिक कोटिंग्जमध्ये वापरल्या जाणार्‍या निकेलचे भारतातील उत्पादन अजूनही नगण्य आहे. देशात केवळ ओडिशामध्ये 93 टक्के निकेलचा साठा आहे.झारखंडमधील जादुगुडा, केओंझार, पूर्व सिंगभूम आणि नागालँडमधील किफेरमध्ये तीन टक्के निकेल आढळते.

निकेल काढण्याशी संबंधित तंत्रज्ञानाचा अभाव हे भारतापुढील मोठे आव्हान आहे. भारताकडे काही उच्च दर्जाचे ग्रेफाइटचे साठे आहेत. सध्या ते सुमारे 35 हजार किलो टन आहे.  मागणी सहापट जास्त असताना निर्यातीवर अवलंबून राहावे लागते. ऊर्जा खनिजांचे दुसरे कुटुंब 17 दुर्मिळ पृथ्वी घटक आहे.  जागतिक बाजारपेठेतील भारताचा वाटा एक टक्का असू शकतो, पण पाचव्या क्रमांकाचा साठा आहे.उर्जा खनिज स्वयंपूर्णता ही केवळ पारंपारिक खाणकामातून उत्पादन क्षमता साध्य करण्यापुरती राहिलेली नाही.ज्या देशांकडे नैसर्गिकरित्या ऊर्जा खनिजे उपलब्ध नाहीत, ते देशही या मौल्यवान खनिजांमध्ये स्वयंपूर्ण होत आहेत.यामागे शहरी खाणकाम (अर्बन माइनिंग) ही एक मजबूत यंत्रणा म्हणून उदयास आली आहे.  जपानच्या तोहोकू विद्यापीठातील प्राध्यापक हिदेओ नानज्यो यांनी 1980 च्या दशकात प्रथम शहरी खाण हा शब्द वापरला.

शहरी खाणकामामध्ये कोळसा, लोखंड किंवा बॉक्साईटचे खाणकाम यासारख्या भौगोलिक प्रदेशात उत्खनन क्रियाकलापांचा समावेश होत नाही, परंतु खनिजे आणि धातू इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंमधून निर्माण होणाऱ्या कचऱ्यापासून काढले जातात. या प्रणालीमध्ये, ई-कचऱ्याचा ढीग दुर्मिळ खनिजांचा स्त्रोत असल्याचे सिद्ध होते, ज्याला शहरी खाणी म्हणतात.ग्लोबल ई-वेस्ट मॉनिटर 2017 नुसार, भारतात दरवर्षी सुमारे दोन दशलक्ष टन ई-कचरा निर्माण होतो. आम्ही अमेरिका, चीन, जपान आणि जर्मनीनंतर ई-कचरा उत्पादनात पाचव्या क्रमांकावर आहोत. 2016-17 मध्ये, भारत एकूण ई-कचऱ्यापैकी केवळ 0.036 मेट्रिक टन विल्हेवाट लावू शकला. 2018 च्या आर्थिक सर्वेक्षणानुसार, शहरी ई-कचऱ्यातून 6,900 कोटी रुपयांचे सोने मिळू शकते. लिथियम, कोबाल्ट, तांबे, अॅल्युमिनियम, चांदी आणि पॅलेडियम यांसारख्या महागड्या धातूंसाठी इलेक्ट्रॉनिक स्क्रॅप हा चांगला स्रोत आहे. यूएस एन्व्हायर्नमेंटल प्रोटेक्शन एजन्सीनुसार, एका मेट्रिक टन मोबाइलमधून 300 ग्रॅम सोने काढता येते.पारंपारिक खाणकामात प्रति टन सोन्याच्या धातूपासून फक्त दोन किंवा तीन ग्रॅम सोने मिळते.  शहरी खाणकामाची ही प्रणाली सामग्रीचा पुनर्वापर आणि पुनर्वापर करण्यास प्रोत्साहन देते.

2015 मध्ये पॅरिस कराराच्या अंमलबजावणीदरम्यान पृथ्वीखाली दडलेल्या खनिजांची मागणी पुढील वीस वर्षांत चार पटीने वाढणार आहे. ट्रान्समिशन लाइन टाकण्यासाठी तांबे आणि ई-वाहनांसाठी लिथियम, सोलर पॅनेलसाठी सिलिकॉन आणि पवन टर्बाइनसाठी झिंकची मागणी पूर्ण करणे हे मोठे आव्हान आहे. लिथियम-आयन बॅटरी स्मार्ट फोनपासून इलेक्ट्रिक कारपर्यंत सर्व काही उर्जा देतात. इंटरनॅशनल एनर्जी एजन्सी म्हणते की इलेक्ट्रिक कार सीएनजी कारच्या तुलनेत सहा पट जास्त जीवाश्म इंधन वापरतात. त्याचप्रमाणे, ऑफशोअर विंड टर्बाइनला गॅस-आधारित पॉवर प्लांट्सपेक्षा नऊ पट जास्त खनिजे लागतात.गेल्या वर्षी, पर्यावरण मंत्रालयाने नवीन बॅटरी कचरा व्यवस्थापन नियम 2022 लागू केले आहेत, ज्यामुळे शहरी खाणकामाला चालना मिळेल, परंतु त्यासाठी काही महत्त्वाची पावले उचलावी लागतील. पहिलं म्हणजे, ई-कचरा गोळा करण्याची यंत्रणा मजबूत केली पाहिजे.  वापरात नसलेली इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे कोठे व कशी सोपवायची याची माहिती सामान्य माणसाला नसते.

दुसरे म्हणजे, जुन्या वस्तूंमधून मौल्यवान धातू सहज काढता येतील असे तंत्रज्ञान आत्मसात करावे लागेल.नॅशनल मेट्रोलॉजिकल लॅबोरेटरीने अशा तंत्रज्ञानाचा शोध लावला आहे, ज्याद्वारे लिथियम आयन बॅटरीमधून 95 टक्के शुद्ध कोबाल्ट मिळतो. इतर ऊर्जा खनिजांच्या पुनर्वापरासाठी असे तंत्रज्ञान विकसित करावे लागेल.  तिसरे, जुन्या वस्तूंपासून मिळणाऱ्या धातूंची गुणवत्ता पूर्वीसारखीच असणे आवश्यक नाही. अशा परिस्थितीत ही खनिजे आणि धातू पुन्हा कशी आणि कुठे वापरता येतील, याचे पर्याय तयार करावे लागतील. चौथे, उत्पादनापासून ते प्रकल्पांपर्यंत, ते अशा प्रकारे डिझाइन केले पाहिजे की त्यात वापरलेली खनिजे आणि महाग घटक पुनर्प्राप्त करणे सोपे होईल. पाचवे, उत्पादन क्षेत्रापासून ते शहरी खाणकामापर्यंतचे प्रत्येक क्षेत्र शहरी खाणकामाच्या कक्षेत आणले पाहिजे, जेथे कचऱ्यापासून संसाधने निर्माण करण्याच्या संधी आहेत. उदाहरणार्थ, इमारतीच्या बांधकामातून स्टील, ऑटोमोबाईल उद्योगातून मॅंगनीज, निकेल आणि क्रोमियम सारखी दुर्मिळ खनिजे परत मिळवता येतात.त्यासाठी शहरी खाण कंपन्या स्थापन कराव्या लागतील.  सहावे, भारत सध्या दुर्मिळ आणि बॅटरी खनिजे काढण्यासाठी 14 अब्ज रुपये खर्च करतो, तर अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया आणि कॅनडा सुमारे 82 अब्ज रुपये खर्च करतात.ऊर्जा खनिजांच्या शहरी खाणकामावर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या वित्तीय संस्था स्थापन केल्या जाऊ शकतात.

ऊर्जा खनिजांच्या बाबतीत चीनने गेल्या काही वर्षांत आपली रणनीती बदलली आहे. आता याने 'प्रोसेसिंग' आणि 'प्रगत रिफायनिंग टेक्नॉलॉजी'च्या आधारे मोठ्या शहरी खाण पायाभूत सुविधा उभारल्या आहेत.याद्वारे तो जुन्या इलेक्ट्रॉनिक उपकरण आणि वस्तूंमधून बॅटरी खनिजे मिळवत आहे. केवळ बॅटरी खनिजासाठी जागतिक पुरवठा साखळीतील चीनचा ७५ टक्के वाटा शहरी खाणकाम ही प्रेरक शक्ती आहे. कोस्टा रिका या मध्य अमेरिकन देशाकडे लिथियमचे कोणतेही साठे नाहीत, परंतु शहरी खाणकामातून इतके लिथियम मिळविण्यास सक्षम आहे की तो आता निर्यातदार बनला आहे.त्याचप्रमाणे ऑटोमोबाईल घटकांपासून विविध धातू मिळवण्यात जपान आघाडीवर आहे. शहरी खाणकामाची क्षमता ओळखून G-7 देशांनी खनिज सुरक्षा भागीदारीत प्रवेश केला आहे.  कॅनडाच्या पुढाकाराने, 'सस्टेनेबल क्रिटिकल मिनरल ऍग्रीमेंट' आणि 'क्रिटिकल ला मटेरियल्स क्लब' युरोपियन युनियनने स्थापन केले आहेत.  फिक्की (FICCI) अहवालानुसार, भारत आपल्या बॅटरी आणि दुर्मिळ पृथ्वीवरील घटकांच्या क्षमतेच्या 10 टक्के उत्खनन करू शकला आहे.भारताला ऊर्जा खनिजाच्या प्रमुख उत्पादकांसह गुंतवणूक आणि तंत्रज्ञान हस्तांतरण प्रकल्पांचा पाठपुरावा करणे आवश्यक आहे. जसे भारताने रशियाच्या सखालिन तेल प्रकल्पात गुंतवणूक करून यश मिळवले आहे. खानिज देश इंडिया लिमिटेड उपक्रमाची स्थापना आणि त्याला मिळणारे यश हे या दिशेने टाकलेले मोठे पाऊल आहे. शहरी खाणकामाचे महत्त्व लक्षात घेता, भारताला संबंधित तंत्रज्ञानामध्ये स्वयंपूर्ण व्हायला हवे आणि देशांतर्गत स्तरावर खाणकामालाही प्रोत्साहन द्यावे लागेल. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

उपासमारीच्या आव्हानासमोर अन्नाची नासाडी

अलीकडेच, संयुक्त राष्ट्रांच्या पर्यावरण कार्यक्रमाने अन्न नासाडी निर्देशांक जाहीर केला. अन्नाच्या नासाडीसंदर्भात समोर आलेली आकडेवारी चिंताजनक आहे. अहवालानुसार, 2019 मध्ये, जगभरात एकूण 93 कोटी 10 लाख टन अन्न वाया गेले, त्यापैकी 61 टक्के घरांमध्ये, 26 टक्के रेस्टॉरंट आणि 13 टक्के रिटेल क्षेत्रात वाया गेले, म्हणजे सुमारे 17 टक्के जागतिक अन्न उत्पादन वापराऐवजी वाया गेले.जागतिक स्तरावर एक व्यक्ती एका वर्षात एकशे एकवीस किलो अन्न वाया घालवते हे आश्चर्यकारक आहे. अन्नाच्या नासाडीच्या बाबतीत भारताची स्थिती इतर दक्षिण आशियाई देशांपेक्षा थोडी बरी आहे, पण इथली व्यक्ती एका वर्षात सुमारे पन्नास किलो अन्न वाया घालवते.शेजारील अफगाणिस्तानमधील एक व्यक्ती वर्षभरात सरासरी ८२ किलो अन्न वाया घालवते, तर नेपाळ आणि भूतानमध्ये ऐंशी, श्रीलंकेत छहत्तर, पाकिस्तानात चौहत्तर, बांगलादेशात पासष्ट आणि मालदीव मध्ये एकाहत्तर टक्के अन्नाची नासाडी होते. 

वास्तविक, अन्न फेकण्याच्या सवयीने जगभर वाईट संस्कृतीचे रूप धारण केले आहे.सर्व विकसित, विकसनशील आणि अविकसित देशांमध्ये अन्नाची नासाडी ही एक गंभीर  आणि वाईट समस्येचं रूप धारण करत आहे. अन्नाची नासाडी अशीच होत राहिल्यास २०३० पर्यंत जगभरातील भूक निर्मूलनासाठी संयुक्त राष्ट्रांनी दिलेले 'झिरो हंगर'चे लक्ष्य गाठणे आणखी कठीण होईल.संयुक्त राष्ट्रच्या म्हणण्यानुसार, जगातील प्रत्येक नऊपैकी एक व्यक्ती पुरेसे अन्न आणि आवश्यक पोषक तत्वांपासून वंचित आहे.जगभरात एड्स, मलेरिया आणि टीबीसारख्या आजारांनी न मरणाऱ्यांपेक्षा जास्त लोक उपासमारीने मरतात, असे आकडेवारीवरून दिसून येते. संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम(UNDP) च्या अहवालानुसार, जगात गरिबांची संख्या सुमारे 130 कोटी आहे.  जागतिक बँकेच्या अहवालात असे म्हटले आहे की, जगातील सर्वात गरीब लोक भारतात आहेत.

किंबहुना वाढती लोकसंख्या, घटते कृषी उत्पादन आणि अन्नधान्याची नासाडी यामुळे जगभर उपासमारीच्या समस्या झपाट्याने वाढल्या आहेत.कृषी मंत्रालयाच्या आकडेवारीनुसार भारतात दरवर्षी सुमारे पन्नास हजार कोटी रुपयांचे अन्न वाया जाते. एवढे अन्न बिहारसारख्या राज्याच्या एकूण लोकसंख्येला वर्षभर पुरू शकते! विशेष म्हणजे इंग्लंडमध्ये दरवर्षी जेवढे अन्न वापरले जाते तेवढेच अन्न आपण वाया घालवतो!  अन्नाच्या नासाडीशी संबंधित हे आकडे भयावह चित्र मांडतात. अर्थात, भारत हा जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा अन्नधान्य उत्पादक देश आहे, परंतु ग्लोबल हंगर इंडेक्स (2020) मध्ये आपण जगातील सर्वाधिक भुकेल्या देशांच्या यादीत 94व्या क्रमांकावर आहोत, जे 2019 मध्ये एकशे दोन होते. अन्नाची नासाडी रोखण्यासाठी देशात कोणताही कायदा नाही, तसेच ते थांबवण्यासाठी नागरिकांमध्ये पुरेशी जागृतीही नाही. त्यामुळे अन्नाची नासाडी रोखल्याशिवाय आणि कुपोषण, उपासमार यासारख्या समस्यांना तोंड न देता भारत विकसित आणि बलाढ्य देशांच्या पंक्तीत सामील होऊ शकेल का, असा प्रश्न उपस्थित होतो. 

खरे तर अन्न वाया घालवण्याच्या प्रवृत्तीने सामाजिक दुर्गुणाचे रूप घेतले आहे.लग्नसमारंभ, सण वगैरे प्रसंगी ताटात जास्त अन्न घेऊन ते अर्धवट सोडून देण्याची फॅशन झाली आहे. अन्नाची नासाडी करणे हा सामाजिक आणि नैतिक गुन्हा आहे, पण ते करताना आपण त्याचे पर्यावरणीय, सामाजिक आणि आर्थिक परिणामांचा विचार करत नाही. जे अन्न आपण ताटात सहज सोडतो किंवा डस्टबिनमध्ये फेकतो ते फक्त धान्यच नाही तर ते तयार करण्यासाठी लागणारी ऊर्जा, कार्बन, पाणी आणि पोषक तत्वांचाही अपव्यय होतो. तृणधान्ये पिकवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात पाण्याची आवश्यकता असते. दुष्काळी भागात जिथे पावसाच्या पाण्याची कमतरता आहे, तिथे शेतीसाठी विविध जलस्रोतांमधून पाणी काढले जाते. अशा परिस्थितीत अन्नाची नासाडी थांबवून आपण जमीन आणि जलस्रोतांवर पडणारा अनावश्यक दबाव कमी करू शकतो.  अन्नाच्या नासाडीमुळे पर्यावरणाचे दुष्परिणामही समोर येत आहेत. एका संशोधनानुसार अन्नाच्या नासाडीमुळे हरितगृह वायूंचे प्रमाण आठ ते दहा टक्क्यांनी वाढते. हरितगृह वायूंच्या उत्सर्जनामुळे जागतिक तापमानात वाढ होत असतानाच त्याचा परिणाम धान्य उत्पादनावरही होत आहे.  त्यामुळे पाण्याचे स्रोतही दूषित होऊन ते पुन्हा पिण्याच्या पाण्यातून आरोग्याच्या समस्यांना जन्म देतात.

अन्नाचा अपव्यय कमी करण्यासाठी जगभरातील अनेक भागांमध्ये सरकारी धोरणे आणि जनजागृतीद्वारे अनुकरणीय उपक्रम घेतले जात आहेत. जगातील अनेक देशांनी 2030 पर्यंत (मिलेनियम डेव्हलपमेंट गोलचे लक्ष्य वर्ष) अन्नाचा अपव्यय निम्मा करण्याचे लक्ष्य ठेवले आहे. या मोहिमेत सर्वप्रथम ऑस्ट्रेलिया पुढे आला.  ऑस्ट्रेलियातील अन्न नासाडीमुळे ऑस्ट्रेलियन अर्थव्यवस्थेला दरवर्षी 2 कोटी डॉलर खर्च येतो. अन्न नासाडी कमी करण्यासाठी ऑस्ट्रेलियन सरकारने संबंधित संघटनांना प्रोत्साहन देण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक केली आहे. त्याचप्रमाणे नॉर्वेमध्ये, जिथे दरवर्षी साडेतीन लाख टन अन्न डस्टबिनमध्ये फेकले जाते, ऑस्ट्रेलियाच्या मार्गावर चालत, 2030 पर्यंत अन्नाचा अपव्यय निम्म्याने कमी करण्याचा निर्णय घेतला आहे. अन्नाची नासाडी रोखण्यासाठी चीनने 'ऑपरेशन एम्प्टी प्लेट'चे धोरण राबवले. चीनमध्ये एक व्यक्ती एका वर्षात सरासरी चौसष्ट किलो अन्न वाया घालवते. पण या धोरणांतर्गत लोक आणि रेस्टॉरंटना ताटात अन्न सोडल्याबद्दल दंड आकारला जात आहे. 2016 मध्ये, सुपरमार्केटला न विकलेले अन्न फेकून देण्यावर बंदी घालणारा फ्रान्स जगातील पहिला देश बनला. 

फ्रान्स आणि इटलीसारख्या देशांमध्ये न विकलेले अन्न धर्मादाय संस्थांना देण्यावर भर आहे. त्याचप्रमाणे, कोपनहेगन, लंडन, स्टॉकहोम, ऑकलंड आणि मिलान सारख्या मोठ्या शहरांमध्ये अतिरिक्त अन्न स्वतंत्रपणे गोळा केले जाते आणि गरजूंना वाटले जाते. भारतातही अनेक संस्थांनी पुढे येऊन 'रोटी बँक' सुरू केली आहे.  ही बँक शहरातील गरजूंना अन्न वाटपाचे काम करते. अन्नाची नासाडी करणाऱ्या हॉटेल्स, रेस्टॉरंट्स आणि लग्नघरांना पाच लाख रुपयांपर्यंतचा दंड ठोठावण्याचा भारतीय अन्न सुरक्षा आणि मानक प्राधिकरण विचार करत आहे. दरम्यान, अलीगड हॉटेल आणि रेस्टॉरंट असोसिएशनच्या एका अनोख्या उपक्रमाने सर्वांचे लक्ष वेधून घेतले आहे. जे ग्राहक तिथल्या हॉटेल्स आणि रेस्टॉरंटमध्ये जेवणही सोडत नाहीत, त्यांना बिलात पाच टक्के सवलत दिली जात आहे.  त्याचबरोबर तेलंगणातील एका हॉटेलमध्ये थाळीत अन्न सोडणाऱ्यांकडून पन्नास रुपये दंड वसूल करण्यास सुरुवात करण्यात आली आहे. अन्नाची नासाडी रोखण्यासाठी असे प्रयोग आणि केले जाणारे प्रयत्न कौतुकास्पद आहेत. मात्र, नागरिकांमध्ये सामाजिक भान जागृत करूनच या दुष्कृत्यांपासून मुक्ती मिळू शकते.  अन्नाची नासाडी रोखणे अवघड काम नाही.  आपण आपले विचार विस्तृत करून आणि आपल्या सवयी बदलून हे थांबवू शकतो. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

 

महासागरांमधील वाढतं प्रदूषण चिंताजनक

महासागर म्हणजे केवळ आपल्या पृथ्वीवरील जीवनाचे प्रतीक नसून पर्यावरण संतुलनातही त्यांची मोठी भूमिका आहे.पृथ्वीवरील जीवनाची उत्पत्ती महासागरातून झाली असे मानले जाते, ज्यामध्ये प्रचंड जैवविविधता आहे. पृथ्वीचा सुमारे सत्तर टक्के भाग महासागरांनी वेढलेला आहे. पृथ्वीवर उपलब्ध असलेल्या पाण्यापैकी सुमारे ९७ टक्के पाणी महासागरांमध्ये आहे. महासागरांच्या विशालतेचा अंदाज यावरून लावता येतो की, पृथ्वीवरील सर्व महासागरांचा एकच महासागर मानला तर पृथ्वीवरील सर्व खंड तुलनेने लहानशा बेटांसारखे वाटतील. 

दरवर्षी ८ जून रोजी जगभरात जागतिक महासागर दिवस साजरा केला जातो. 1987 मध्ये, ब्रुंडलँडच्या अहवालात असे म्हटले होते की जगातील महासागरांकडे फारसे लक्ष दिले जात नाही. या अहवालापासून प्रेरित होऊन कॅनडाने जागतिक महासागर दिवस साजरा करण्याचा प्रस्ताव ठेवला. 1992 मध्ये, कॅनडाच्या इंटरनॅशनल सेंटर फॉर ओशन डेव्हलपमेंटने युनायटेड नेशन्सच्या पृथ्वी शिखर परिषदेत हा दिवस साजरा करण्याचा प्रस्ताव दिला. पहिला जागतिक महासागर दिवस 8 जून 2009 रोजी साजरा करण्यात आला.  तेव्हापासून दरवर्षी ८ जून रोजी जागतिक महासागर दिन साजरा केला जातो. दरवर्षी, जागतिक महासागर दिनानिमित्त, महासागराशी संबंधित विषयांवर जगभरात विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात, जे महासागराच्या सकारात्मक आणि नकारात्मक पैलूंबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यात मोठी भूमिका बजावतात. 

आज जगाच्या एकूण लोकसंख्येपैकी तीस टक्के लोकसंख्या किनारी भागात राहते, अशा परिस्थितीत महासागर त्यांच्यासाठी अन्नाचा मुख्य स्त्रोत ठरू शकतो. महासागर त्यांच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक महत्त्वामुळे अत्यंत उपयुक्त आहेत. पृथ्वीवर जीवसृष्टीचे अस्तित्व केवळ वातावरण आणि महासागर यांसारख्या काही घटकांमुळेच शक्य झाले आहे. त्याच्या स्थापनेपासून आजपर्यंत, महासागरांनी विविध प्रकारचे जीवन जगवले आहे. पृथ्वीच्या विस्तीर्ण भागात पसरलेल्या अफाट पाण्याचा साठा असण्याबरोबरच, महासागर त्यांच्या आणि आजूबाजूच्या अनेक लहान नाजूक परिसंस्थांना आश्रय देतात, ज्यामुळे त्या ठिकाणी विविध प्रकारचे प्राणी आणि वनस्पती वाढतात. अन्नाचा एक प्रमुख स्त्रोत असल्याने, आपली अर्थव्यवस्था मजबूत करण्यासाठी महासागरांचा मोठा वाटा आहे. आज विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने पेट्रोलियमसह अनेक महत्त्वाची नैसर्गिक संसाधने महासागरांतून काढली जात आहेत. याशिवाय हवामान बदलासह अनेक हवामान घटना समजून घेण्यासाठी महासागरांचा अभ्यासही महत्त्वाचा आहे.

पृथ्वीवरील जीवनाची उत्पत्ती केवळ महासागरांमध्ये झाली आहे.  आजही महासागर जीवनासाठी आवश्यक परिस्थिती टिकवून ठेवण्यास मदत करतात. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या एक तृतीयांशपेक्षा जास्त भाग महासागरांनी व्यापलेला आहे. त्यामुळे, सागरी परिसंस्थेमध्ये थोडासा बदल झाल्यास पृथ्वीच्या संपूर्ण प्रणालीमध्ये व्यत्यय आणण्याची त्यांच्यात क्षमता आहे.सध्या मानवी क्रियाकलापांचा प्रभाव महासागरांवरही दिसून येत आहे. महासागरांच्या किनारी भागात प्रदूषणाची पातळी दिवसेंदिवस वाढत आहे.  जेथे किनारी भाग, विशेषत: नद्यांच्या मुखाशी, सूर्यप्रकाशाच्या पुरेशा उपलब्धतेमुळे उच्च जैवविविधतेचे क्षेत्र म्हणून ओळखले जात होते, परंतु आता या भागांच्या समुद्राच्या पाण्यात मोठ्या प्रमाणात प्रदूषक आढळल्याने, तिथे जीवाला धोका आहे तेलवाहक जहाजांमधील टँकरमधून होणारी तेलाची गळती आणि समुद्राचे पाणी दूषित झाल्याने सूर्यप्रकाश त्या ठिकाणी खोलवर पोहोचत नाही, त्यामुळे तेथे जीवन जगणे कठीण होऊन त्या ठिकाणी जैवविविधतेवरही परिणाम होत आहे.

अलीकडच्या काळात महासागरांमधील वाढते प्रदूषण हा चिंतेचा विषय बनत आहे. दरवर्षी अब्जावधी टन प्लास्टिकचा कचरा समुद्रात जातो.  हा कचरा सहजासहजी विघटित होत नसल्याने समुद्रात तसाच पडून राहतो. भारतीय उपखंडातून एकट्या हिंदी महासागरात पोहोचणारे जड धातू आणि क्षार प्रदूषणाचे प्रमाण दरवर्षी लाखो टन आहे. दररोज विषारी रसायनांच्या संपर्कात आल्याने सागरी जैवविविधतेवरही परिणाम होतो.पण हवा आणि इतर प्रकारच्या प्रदूषणाच्या तुलनेत, समुद्र इतके प्रदूषित होण्याबद्दल त्या प्रमाणात चिंता व्यक्त केली जात नाही.तर विषारी रसायनांमुळे सागरी वनस्पतींच्या वाढीवरही विपरीत परिणाम होत आहे. पृथ्वीवरील जीवसृष्टी टिकवून ठेवणाऱ्या परिसंस्थांमध्ये महासागराची उपयुक्तता लक्षात घेता, आपण सागरी परिसंस्थेचा समतोल राखणे आवश्यक आहे.  तरच आपले भविष्य सुरक्षित राहील.

त्याच्या स्थापनेपासून आजपर्यंत, महासागरांनी विविध प्रकारचे जीवन जगवले आहे.पृथ्वीच्या विस्तीर्ण भागात पसरलेल्या पाण्याचा एक विशाल भाग म्हणून, हे समुद्र त्यांच्या आणि आजूबाजूच्या अनेक लहान नाजूक परिसंस्थांना आश्रय देतात, ज्यामुळे त्या ठिकाणी विविध वनस्पती आणि प्राणी यांचे संगोपन होते.त्याचप्रमाणे, किनारी भागात असलेल्या खारफुटी-समृद्ध वनस्पती अनेक सागरी जीवांसाठी रोपवाटिका म्हणून काम करताना विविध जीवांना आश्रय देतात.महासागरांमध्ये, जगातील सर्वात मोठ्या प्राणी व्हेलपासून अगदी छोटे छोटे आणि सूक्ष्म जीवांपर्यंत सजीव आढळतात.एका अंदाजानुसार, महासागराच्या आत जवळपास 10 लाख जलचर प्रजाती असू शकतात. महत्त्वाचे म्हणजे, पॅसिफिक महासागर हा पृथ्वीवरील सर्वात मोठा महासागर आहे.  तो पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा सुमारे तीस टक्के भाग व्यापतो. या महासागराची खोली पस्तीस हजार फूट असून त्याचा आकार त्रिभुज (त्रिकोणा)सारखा आहे. प्रशांत महासागरात सुमारे पंचवीस हजार बेटे आहेत.  अटलांटिक महासागर हा क्षेत्रफळ आणि व्याप्तीच्या दृष्टीने जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा महासागर आहे.  यात पृथ्वीचा एकवीस टक्क्यांहून अधिक भाग आहे.अटलांटिक महासागराचा आकार इंग्रजीतील आठ क्रमांकासारखा आहे.  या महासागरातील काही वनस्पती स्वतःच चमकतात, कारण सूर्यप्रकाश येथे पोहोचत नाही. 

हिंदी महासागर हा जगातील तिसरा सर्वात मोठा महासागर आहे. तो पृथ्वीच्या सुमारे चौदा टक्के आहे.हिंदी महासागराला रत्नसागर असेही म्हणतात.  हिंद महासागर हा एकमेव महासागर आहे ज्याला कोणत्या तरी देशाचे नाव देण्यात आले आहे. अंटार्क्टिका हा महासागरांमध्ये चौथा सर्वात मोठा महासागर आहे.या महासागरात हिमखंडासारखे दिसणारे बर्फाचे महाकाय तुकडे तरंगताना दिसतात. अंटार्क्टिकाच्या बर्फाळ प्रदेशात चारशेहून अधिक सरोवरे आहेत.आर्क्टिक महासागर हा पाच महासागरांपैकी सर्वात लहान आणि उथळ महासागर आहे.त्याला उत्तर ध्रुवीय महासागर असेही म्हणतात.  हिवाळ्यात हा महासागर पूर्णपणे बर्फाने झाकलेला असतो. श्वासोच्छवासासाठी आपण जेवढा ऑक्सिजन वापरतो त्यातील दहा टक्के ऑक्सिजन आपल्याला समुद्रातून मिळतो. समुद्रातील सूक्ष्म जीवाणू किंवा मोठे जीवाणू ऑक्सिजन उत्सर्जित करतात जे पृथ्वीवरील जीवनासाठी खूप महत्वाचे आहे.प्लॅस्टिकमुळे समुद्रात होणाऱ्या प्रदूषणामुळे हे जीवाणू वाढू शकत नाहीत, त्यामुळे समुद्रातील ऑक्सिजनचे प्रमाणही सातत्याने कमी होत आहे.आधीच हवामान बदलामुळे किंवा इतर कारणांमुळे, समुद्रांच्या स्वरूपामध्ये अनेकदा तीव्र बदल होत आहेत, ज्यामुळे काहीवेळा व्यापक विनाश होऊ शकतो. जर आपण वेळीच सावध केले नाही तर ते प्राणी आणि पक्षी तसेच मानवांसाठी मोठा धोका बनू शकतो.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

(लघुकथा) 28 दिवसांचा पीजी

एक महिला आहे, ती जयपूरमध्ये पीजी (पेइंग गेस्ट) ठेवते. तिचे स्वतःचे वडिलोपार्जित घर आहे, त्यात मोठ्या 10-12 खोल्या आहेत.  त्या खोल्यांमध्ये प्रत्येकी ३ बेड ठेवण्यात आले आहेत. तिच्या पीजीमध्ये जेवणही उपलब्ध आहे. तिला दुसऱ्यांना करून खायला घालायला आवडते. ती अगदी मन लावून स्वयंपाक करते आणि खायला घालते. इतकं अप्रतिम खाद्यपदार्थ तिच्या  ठिकाणी उपलब्ध आहेत की त्याहून चांगला स्वयंपाक शेफदेखील बनवू शकत नाही. तुमची आई सुद्धा तुम्हाला तितक्या प्रेमाने खाऊ घालणार नाही. बहुतेक नोकरदार लोक आणि विद्यार्थी तिच्या पीजीमध्ये राहतात.सकाळचा नाश्ता आणि रात्रीचे जेवण सगळेच खातात. ज्यांना गरज आहे त्यांना पॅक लंच देखील दिलं जातं.परंतु तिच्या येथे एक विचित्र नियम आहे, प्रत्येक महिन्यात फक्त 28 दिवस अन्न शिजवले जाते. म्हणजे फक्त 28 दिवस मेस चालू असते. 

उरलेले २-३ दिवस हॉटेलात खा, पीजीच्या किचनमध्येदेखील स्वयंपाक बनवायला मनाई आहे. उर्वरित 2 किंवा 3 दिवस स्वयंपाकघर कुलूपबंद असते. दर महिन्याच्या शेवटच्या तीन दिवशी मेस बंद. हॉटेलात जाऊन जेवायचं, बाहेर जाऊन चहाही प्यायचा. मी तिला विचारले,' असं का? किती विचित्र नियम आहे हा? तुमचे स्वयंपाकघर २८ दिवसच का चालते?

ती म्हणाली, 'हा आमचा नियम आहे. आम्ही फक्त 28 दिवसांच्या जेवणाचेच पैसे घेतो.  त्यामुळे किचन फक्त 28 दिवस चालते.'

मी म्हणालो, 'काय विचित्र नियम आहे हा?  आणि हा नियम काही देवाने बनवला नाही, माणसानेच बनवलेला आहे,  मग हा नियम बदला ना.'

ती म्हणाली, 'नाही, रुल इज रुल.'

'जाऊ दे ना सर, आता नियम आहे म्हणजे आहे.'

त्यांची अनेकदा भेट होत असे.

एके दिवशी मी त्यांना पुन्हा एकदा छेडले, 28 दिवसांच्या त्या विचित्र नियमाबद्दल...

त्या दिवशी ती मोकळ्या मनाने बोलली आणि म्हणाली, 'तुम्हाला समजणार नाही डॉक्टर, हा नियम सुरुवातीला नव्हता. मी खूप प्रेमाने असा स्वयंपाक करून खायला घालत असे. पण त्यांच्या तक्रारी संपतच नव्हत्या.

 कधी हे कमी, कधी ते कमी, नेहमी असमाधानी, नेहमी तक्रारी...

त्यामुळे वैतागून 28 दिवसांचा हा नियम केला.  28 दिवस प्रेमाने खाऊ-पिऊ घालायचं आणि उरलेले 2-3 बाहेर जाऊ खाऊन या म्हणायचं.

त्या तीन दिवसात त्यांना त्यांची नानी याद येते.  मैदा आणि डाळीचे भाव कळतात.बाहेर किती महागाई आहे आणि किती वाईट प्रकारचं अन्न मिळतं हेही कळतं. दोन घोट चहादेखील १५-२० रुपयांना मिळतो.  या 3 दिवसातच त्यांना माझी किंमत कळते, त्यामुळे उरलेले 28 दिवस अतिशय शिस्तबद्ध राहतात. नियमांचं पालन करतात. 

जास्त सुखाची सवय माणसाला असमाधानी आणि आळशी बनवते.- रचना पाठक 

अनुवाद- मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

सीमेपलीकडून भारताला अस्थिर करण्याचा कट

सीमेपलीकडून दहशतवादी घुसवण्याच्या आणि अशा प्रकारे भारताला अस्थिर करण्याच्या उद्देशाने पाकिस्तानमध्ये असलेल्या तळांवरून दहशतवादी टोळ्यांकडूनकोण कोणत्या प्रकारच्या कारवाया केल्या जात आहेत, हे आता कुणापासून लपून राहिलेले नाही. भारताला त्रास देण्यासाठी सतत नवनव्या क्लृप्त्या आखल्या जात असतात. मात्र अलीकडच्या काही काळापासून त्यांनी नवीन 'शस्त्र' वापरायला सुरुवात केली आहे.हे शस्त्र म्हणजे ड्रग्ज. भारतात ड्रग्ज पाठवायचे, जेणेकरून त्याकडे आकर्षित झालेल्यांना ड्रग्ज मिळणे सोपे होऊन जाईल. नुकतेच सीमा सुरक्षा दलाने पंजाबमधील अमृतसर येथे आंतरराष्ट्रीय सीमेजवळ पाकिस्तानी ड्रोन पाडून तीन किलोपेक्षा जास्त म्हणजे सुमारे एकवीस कोटी रुपयांचे हेरॉईन जप्त केले. अलीकडच्या काही महिन्यात अशा अनेक घटना सिमेवर घडल्या आहेत. पाकिस्तानच्या हद्दीतून घुसखोरी करण्याचा प्रयत्न करताना किंवा ड्रोन किंवा इतर मार्गाने भारताच्या सीमावर्ती भागात मादक पदार्थांची खेप पाठवताना सर्रास लोक पकडले जात आहेत किंवा ड्रोन पाडले जात आहेत.गेल्या महिन्यातच, नार्कोटिक्स कंट्रोल ब्युरोने केरळच्या समुद्रकिनाऱ्यावर एका पाकिस्तानी नागरिकाला सुमारे 1200 कोटी रुपयांच्या अंमली पदार्थांसह पकडले. 

परवा मंगळवारी अमली पदार्थ नियंत्रण ब्युरोने (एनएसबी) अमली पदार्थ एलएसडीचा आतापर्यंतचा सर्वांत मोठा साठा जप्तकेला आहे. या कारवाईत तब्बल एलएसडी १५ हजार ब्लॉट्स जप्त केले असून, त्यांची किंमत आंतरराष्ट्रीय बाजारात १० कोटी आहे. डार्क नेटद्वारे कार्यरत ६ ड्रग्ज तस्करांना अटक करून मोठे रॅकेट उघडकीस आणले आहे. आजवर झालेल्या कारवाईत देशातील सर्वात मोठा साठा जप्त केल्याची माहिती अधिकाऱ्यांनी दिली आहे.अटक झालेल्या विद्यार्थी व तरुणांना 'विकर'सारख्या गुप्त इंटरनेट आधारित अँप्स व मेसेंजर चा वापर करीत मात्र ओळख लपवून काही तरुण कार्यरत होते. हे तरुण २५ ते २८ वयोगटातील आहेत. भारतातील तरुणांना मादक पदार्थांचे व्यसन लावण्यासाठी वेगवेगळ्या क्लृप्त्या वापरल्या जात आहेत आणि तरुणांना सहजरित्या ड्रग्ज उपलब्ध होत आहे. त्यामुळे देशापुढील काळजी वाढली आहे.

पंजाब गेल्या दीड दशकांपासून अंमलीपदार्थांच्या विळख्यात कसा अडकला आहे आणि त्याचा तिथल्या सर्वसामान्यांच्या जीवनावर कसा परिणाम झाला आहे, हेही सगळ्यांना ठाऊक आहे. यावर 'उडता पंजाब " सारखे सिनेमेही निघाले आहेत. सामाजिक स्तरावर काही नियमही बनवण्यात आले आहेत. अशाप्रकारे जर समाजातील बहुसंख्य लोकसंख्या कोणत्या ना कोणत्या नशेत बुडाली असेल, तर प्रत्येक स्तरावरील विकास आपोआपच खुंटतो. पंजाबचे उदाहरण समोर आहे, जिथे तरुणांसह मोठ्या प्रमाणात लोक विविध प्रकारच्या ड्रग्जचे बळी ठरले आहेत.आता याकडे लक्ष जायचे कारण म्हणजे तेथील लोकांसमोर या समस्येवर मात करणे मोठे आव्हान बनले आहे. पंजाबमधील जनता आता त्यांच्या स्तरावर ड्रग्जच्या विरोधात जागरूक होत आहेत. पण पाकिस्तानस्थित दहशतवादी संघटनांच्या नेत्यांनी ड्रग्सच्या परिणामातून निर्माण होणारी कमजोरी ओळखली आहे आणि ते ड्रोन, घुसखोरी किंवा इतर कोणत्याही माध्यमातून पंजाब तसेच जम्मू-काश्मीरमध्ये ड्रग्जची तस्करी करत आहेत. गुजरातमध्ये तर अलीकडच्या काळात मोठ्या प्रमाणात ड्रग्ज साठे सापडले आहेत. समुद्रमार्गे हे मादक पदार्थ भारतात येत आहेत. 

किंबहुना, अमली पदार्थांच्या व्यसनाच्या आहारी गेलेले लोक कोणत्याही देशासाठी किती धोकादायक आहेत आणि कोणत्या प्रकारची समस्या बनू शकतात याची चांगली कल्पना असे करणाऱ्या गटाला असते. या जाळ्यात अडकलेल्या किशोरवयीन आणि तरुणांना कोणत्याही गुन्हेगारी कृत्याकडे सहज ढकलले जाऊ शकते, देशाविरुद्ध प्रतिगामी विचारांनी अनुकुलित केले जाऊ शकते.कदाचित त्यामुळेच पाकिस्तानी हद्दीतून कार्यरत असलेल्या दहशतवादी टोळ्या एकीकडे जम्मू-काश्मीरमध्ये घुसखोरीच्या रणनीतीवर काम करतात आणि दुसरीकडे पंजाबमधून शांतपणे आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने मादक पादार्थांची खेप पाठवतात. खरे तर आता काश्मीरमध्येही तिथल्या तरुणांना छुप्या पद्धतीने ड्रग्ज पुरवले जात आहेत, जेणेकरून त्यांना व्यसनाधीन करून त्यांच्या इच्छा पूर्ण करता येतील. सत्य हे आहे की, जेव्हापासून भारताने दहशतवादाविरोधात कठोर भूमिका घेतली आहे, तेव्हापासून पाकिस्तानमधील तळांवरून कार्यरत असलेल्या दहशतवादी गटांना थेट दहशतवादी कारवाया करणे कठीण झाले आहे आणि अशा घटनांमध्ये घट झाली आहे.त्यामुळेच आता इथल्या तरुणांना ड्रग्जच्या जाळ्यात अडकवून त्यांचे  आणि पर्यायाने देशाचे मोठे नुकसान करायचे आहे.साहजिकच, सरकारने आता या आघाडीवरही सदैव जागरुक राहण्याची गरज आहे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

बिघडत चाललेले पर्यावरण आणि आपली जबाबदारी

पर्यावरण प्रदूषणाचा परिणाम मानवी सभ्यतेच्या सर्व घडामोडींवर आणि विकासावर गेली तीन दशके होत राहिला आहे आणि अजूनही  किती दशके राहील हे सांगणे कठीण आहे.खरं तर, हे एक संथ विष आहे की जे आपल्या आरोग्यावर आणि इतर सर्व क्रियाकलापांवर परिणाम करते.कोरोनापूर्वी पर्यावरण प्रदूषण हे अनेक समस्यांचे, संकटांचे, रोगांचे, विकासातील अडथळे, आर्थिक प्रगतीतील अडथळे आणि संपूर्ण वातावरणातील विषारीपणाचे कारण मानले जात होते. याचा अर्थ असा नाही की पर्यावरणीय प्रदूषणाचे परिणाम, त्यामुळे वाढणाऱ्या समस्या, संकटे, रोग, ऋतुचक्रात होणारे बदल अशा असंख्य समस्या प्राधान्य यादीतून वगळल्या पाहिजेत.

2015 साली झालेल्या पॅरिस हवामान करारामध्ये ठरलेल्या ठरावांनुसार, भारत पर्यावरण संरक्षण आणि संवर्धनासाठी सतत प्रयत्नशील आहे. या कराराचे पालन करणारा G20 देशांपैकी भारत हा एकमेव देश आहे. त्याअंतर्गत वनक्षेत्र वाचवणे आणि वाढवणे यांचा समावेश करण्यात आला आहे. लेकिन बात इतनी ही नहीं है। वायू प्रदूषणाव्यतिरिक्त, पाणी, ध्वनी, माती, आग आणि अत्याधिक प्रकाश प्रदूषण यासारख्या समस्या देखील आहेत, ज्याच्या परिणामांमुळे अनेक स्तरांवर समस्या निर्माण झाल्या आहेत. गेल्या सहा महिन्यांपासून पर्यावरण प्रदूषण झपाट्याने वाढले आहे.ताज्या सर्वेक्षणानुसार, जगातील प्रदूषणाच्या बाबतीत समाविष्ट केलेल्या 30 शहरांमध्ये दिल्ली दुसऱ्या क्रमांकाचे प्रदूषित शहर आहे.  याशिवाय भारतातील इतर 22 शहरांचाही जगातील सर्वाधिक प्रदूषित शहरांमध्ये समावेश आहे. विशेष म्हणजे पर्यावरणाच्या हितासाठी ठरावांची अंमलबजावणी होऊनही प्रदूषणाच्या समस्येत फारसा बदल झालेला नाही. असे असूनही पर्यावरण चांगले ठेवण्याबाबत आपण संवेदनशील नाही.

हवामानातील बदल, वाढते रोग, ग्लोबल वॉर्मिंग, सुनामी आणि पृथ्वीचे वाढते तापमान यामागे वाढते वायू प्रदूषण हे शास्त्रज्ञांनी प्रमुख कारण मानले आहे. पृथ्वीचे वाढते तापमान आणि ऋतुचक्रात होणारे बदल हे सर्वात मोठे कारण विषारी कार्बन ऊर्जा आहे. 2005 च्या तुलनेत आपल्या देशात कार्बन उत्सर्जनात एकवीस टक्के घट झाली आहे, पण ती खूपच कमी आहे. दिल्ली, गुरुग्राम, आग्रा, गाझियाबाद, कानपूर आणि इतर शहरांमधील हवेची गुणवत्ता अत्यंत खराब श्रेणीतील आहे याचा अर्थ पर्यावरणाच्या सुधारणेसाठी अधिक प्रभावी पावले उचलण्याची गरज आहे. पर्यावरण शास्त्रज्ञांच्या मते 2040 पर्यंत देशातील स्वच्छ ऊर्जेची मागणी आजच्या तुलनेत तिप्पट वाढेल. सर्वेक्षणात असे दिसून आले आहे की, देशातील अनेक राज्यांमध्ये जेथे युरिया, अमोनिया, झिंक सल्फेट आणि कीटकनाशके बनवण्याचे कारखाने आहेत, ज्यांच्या चिमण्यांमधून विविध प्रकारचे विषारी वायू बाहेर पडतात, ज्यामुळे पर्यावरण वाईटरित्या प्रदूषण होते. फुलपूर आणि आवळा येथे युरिया निर्मितीचे मोठे कारखाने आहेत.

या कारखान्यांमधून बाहेर पडणारे विषारी पाणी व वायूमुळे नागरिकांना अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे. बिहारमध्ये वाहणाऱ्या अनेक नद्या आणि कोलकात्यातील हुगळी नदी 150 हून अधिक चामडे, कापड, कागद, ताग, दारू आणि इतर आधुनिक उद्योगांच्या टाकाऊ वस्तूंमुळे एवढ्या प्रदूषित झाल्या आहेत की त्याला हाताने स्पर्श करणे म्हणजे रोगाला आमंत्रण दिल्यासारखे आहे. तसेच भारत आणि नेपाळला विभाजित करणारी सरिसावा नदी नेपाळच्या उद्योगांमधून सोडण्यात येणाऱ्या सांडपाण्यामुळे अत्यंत प्रदूषित झाली आहे. उल्लेखनीय म्हणजे, सरिसावा नदी शतकानुशतके शंभरहून अधिक गावांसाठी उपजीविकेचे साधन बनून राहिली होती. पण चर्मशोधक (टॅनरी), दारू कारखाने आणि साखर कारखान्यांमधून सोडले जाणारे विषारी पाणी आणि सांडपाणी यामुळे ते आता मृत्यूचे कारण बनले आहे.

गेल्या पंचवीस वर्षांत दहा हजारांहून अधिक जनावरे या विषारी पाण्याच्या सेवनाने दगावली आहेत.  जलप्रदूषणामुळे हा प्रकार घडला आहे. गंगा प्रदूषण प्रतिबंधक समितीच्या म्हणण्यानुसार, 2033 किलोमीटरच्या या ऐतिहासिक नदीचा 480 किलोमीटरचा भाग उद्योगांचा कचरा आणि अवशेष सतत मिसळत असल्यामुळे वाईटरित्या प्रदूषित झाला आहे.कृष्णा, कावेरी, गोदावरी, नर्मदा, ताप्ती, भीमा, साबरमती आणि यमुना याही उद्योगांमधून बाहेर पडणाऱ्या सांडपाण्यामुळे अत्यंत प्रदूषित झाल्या आहेत. रेयॉन कारखान्यातून सोडल्या जाणाऱ्या विषारी पाण्यामुळे केरळची चालियार नदी एवढी प्रदूषित झाली आहे की, तिचे पाणीही आता वापरता येत नाही. प्रदूषणाच्या समस्यांपैकी हवा आणि जल प्रदूषणाचा सर्वाधिक परिणाम मानवावर होत आहे. हवेत विरघळणाऱ्या विषारी वायूंबद्दल बोलायचे झाले तर दिल्लीत बेंझिन कार्सिनोजेनची संख्या तीन ते नऊ पटीने वाढली आहे.  ही बेंझिनची धोकादायक पातळी आहे. शास्त्रज्ञांच्या म्हणण्यानुसार, दिल्लीत कॅन्सरचे रुग्ण दिवसेंदिवस वाढत आहेत.

त्याचप्रमाणे, बिहार आणि झारखंडमध्ये, प्रदूषित पाणी आणि इलेक्ट्रिक हीटिंग हाउसमधून बाहेर पडणाऱ्या विषारी वायूंच्या वापरामुळे दरवर्षी 30,000 हून अधिक लोकांचा मृत्यू होतो. तर दिल्ली, हरियाणा आणि आंध्र प्रदेशात श्वसनाचे आजार आणि कर्करोगामुळे दरवर्षी हजारो लोकांचा मृत्यू होतो. मध्य प्रदेश आणि झारखंडमध्ये चुन्याच्या भट्ट्यांमधून निघणाऱ्या वायूंमुळे श्वसनाशी संबंधित विविध आजारांमुळे हजारो लोक मृत्यूच्या पंजात अडकले आहेत. मुंबई, लुधियाना, सुरत, कोलकाता आणि देशातील इतर कापड गिरण्यांमधील कामगारांमध्ये डोळ्यांचे आणि श्वसनाचे आजार तर सामान्यच मानले जात आहेत. मध्य प्रदेशातील सतना, बनमोर, कैमोर, गोपालनगर आणि जामुल येथे मोठे सिमेंट कारखाने आहेत.  कैमूरमध्ये देशातील सर्वात मोठा सिमेंट कारखाना आहे. या व इतर सिमेंट कारखान्यांमधून चोवीस तास धुर निघत असतो. धुळीच्या विषारी कणांव्यतिरिक्त कार्बन डायऑक्साइड, कार्बन मोनोऑक्साइड आणि सल्फर डायऑक्साइड यांसारखे विषारी वायू त्यांच्या चिमण्यांमधून बाहेर पडतात. यामुळे, दमा आणि टीबी व्यतिरिक्त, रक्तातील हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कमी होते.

राजधानी दिल्लीतील 24 टक्के प्रदूषण कारखान्यांमुळे होते. याशिवाय फरीदाबाद, गुरुग्राम आणि नोएडा या राजधानी क्षेत्रातील शेकडो कारखान्यांमधून विषारी वायू बाहेर पडत असतो. त्यांच्यापासून 100 किलोमीटरच्या त्रिज्येत नायट्रोजन, सल्फर डायऑक्साइड, कार्बन मोनॉक्साईड आणि इतर विषारी वायूंचे प्रमाण वाढल्यामुळे डोळे, नाक, मेंदू, फुफ्फुसे, घसा, आतडे आणि पचनाचे आजार होतात. प्रदूषणामुळे निर्माण होणाऱ्या समस्यांमध्ये वाढ झाल्यापासून केंद्र आणि राज्य सरकारने आपापल्या स्तरावर यातून सुटका करण्यासाठी पावले उचलली आहेत. पर्यावरण प्रदूषणापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी केंद्र व राज्य शासनाकडून निधी व योजनांची तरतूद केल्याने पर्यावरण स्वच्छ होऊ शकेल का, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे. साहजिकच हवा आणि जलप्रदूषणापासून मुक्ती मिळवण्यासाठी केंद्र सरकारने उचललेली पावले आणि पर्यावरण प्रदूषित करणारे घटकही सर्वसामान्यांना समजावून सांगण्याची गरज आहे. 

जोपर्यंत सामान्य माणूस पर्यावरणाबाबत बेफिकीर राहून हवा, पाणी, माती आणि वातावरणात मोठ्या आवाजातून ध्वनिप्रदूषण करत राहील, तोपर्यंत प्रदूषणाशी संबंधित समस्या सुटू शकत नाहीत. केवळ कायदा करून काम होणार नाही.  म्हणूनच शास्त्रज्ञ सर्वसामान्यांना पर्यावरणाबाबत जागरूक करण्याचा सल्ला देत असतात. गेल्या तीस वर्षांत दिल्लीसह भारतातील लहान-मोठी शहरे, नगरे आणि गावांमधील वाढत्या समस्यांमुळे हे स्पष्ट झाले आहे की, चांगले जीवन जगायचे असेल तर प्रदूषण कमी केले पाहिजे.गरज ही आहे की आपण पर्यावरणातील प्रदूषण करणाऱ्या घटकांचा वापर कमीत कमी करून स्वतःच्या हितासाठी केला पाहिजे आणि इतरांनाही त्याबद्दल जागरूक केले पाहिजे. म्हणजेच, जीवन-मरणाच्या प्रश्नाप्रमाणेच पर्यावरणाच्या वाढत्या गंभीर समस्यांकडेही गांभीर्याने पाहिले पाहिजे.  तरच आपले पर्यावरण सुरक्षित राहील आणि आपणही सुरक्षित राहू.

 जोपर्यंत सामान्य माणूस पर्यावरणाबाबत बेफिकीर राहून हवा, पाणी, माती आणि वातावरणात मोठ्या आवाजातून ध्वनिप्रदूषण करत राहील, तोपर्यंत प्रदूषणाशी संबंधित समस्या सुटू शकत नाहीत.केवळ कायदा करून काम होणार नाही.   म्हणूनच शास्त्रज्ञ सर्वसामान्यांना पर्यावरणाबाबत जागरूक करण्याचा सल्ला देत असतात.गेल्या तीस वर्षांत दिल्लीसह भारतातील लहान-मोठी नगरे, शहरे आणि गावांमधील वाढत्या समस्यांमुळे हे स्पष्ट झाले आहे की, चांगले जीवन जगायचे असेल तर प्रदूषण कमी केले पाहिजे.गरज ही आहे की आपण पर्यावरणातील प्रदूषण करणाऱ्या घटकांचा वापर कमीत कमी करून स्वतःच्या हितासाठी केला पाहिजे आणि इतरांनाही त्याबद्दल जागरूक केले पाहिजे.  म्हणजेच, जीवन-मरणाच्या प्रश्नाप्रमाणेच पर्यावरणाच्या वाढत्या गंभीर समस्यांकडेही गांभीर्याने पाहिले पाहिजे. तरच आपले पर्यावरण सुरक्षित राहील आणि आपणही सुरक्षित राहू.- मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्यांची भीतीदायक आकडेवारी

देशाचे मुख्य कोचिंग सेंटर बनलेल्या राजस्थानमधील कोटामध्ये स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीबाबत अत्याधिक मानसिक दडपणामुळे विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्येच्या घटना सातत्याने समोर येत आहेत. आता आयआयटी आणि इतर काही प्रतिष्ठित उच्च शिक्षण संस्थांसारख्या भारतातील सर्वोत्तम अभियांत्रिकी संस्थांमध्येही विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्येच्या घटनांनी समाज हादरवून सोडला आहे.8 ते 25 मे दरम्यान कोटामध्ये चार विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्याची बातमी समोर आली आहे. अलीकडेच सीबीएसई बारावीचा निकाल जाहीर झाल्यानंतर एकट्या दिल्लीत तीन विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्याची बातमी धक्कादायक होती.  ही अशी तीन प्रकरणे आहेत जी राष्ट्रीय राजधानीतून मीडियाच्या मथळ्यात आली होती. पण देशाच्या कानाकोपऱ्यात अशी किती तरी प्रकरणे घडत राहतात माहीत नाही, पण माध्यमांच्या मथळ्यांअभावी ती लोकांच्या नजरेत येत नाहीत.

परीक्षेच्या काळात प्रश्नपत्रिका नीट सोडवता न आल्याने तर कधी परीक्षेची नीट तयारी झाली नाही म्हणून आता काही विद्यार्थी हताश होऊन मरण स्वीकारायला लागले आहेत, अशी परिस्थिती चिंताजनक बनत चालली आहे.दहावी-बारावीच्या परीक्षांचे निकाल असोत किंवा वैद्यकीय आणि अभियांत्रिकीच्या प्रवेश परीक्षा, अशा परीक्षांमध्ये यश न मिळाल्याने काही विद्यार्थी आता आत्महत्येसारखे हृदयद्रावक पाऊल उचलत आहेत.  तरुणांमध्ये आत्महत्येचा हा वाढता कल आता सर्वांनाच गांभीर्याने विचार करायला भाग पाडणारा आहे.विद्यार्थी आत्महत्येची आकडेवारी पाहिली तर अत्यंत चिंताजनक चित्र समोर येते. राज्यसभेत दिलेल्या माहितीनुसार, 2018 ते 2023 या पाच वर्षांच्या कालावधीत देशातील आयआयटी, एनआयटी, आयआयएम यांसारख्या उच्च शैक्षणिक संस्थांमध्ये 61 विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्या, त्यापैकी तेहतीस विद्यार्थी आयआयटीचे होते. 

देशातील तरुणांमध्ये आणि विशेषत: अठरा वर्षांखालील मुलांमध्ये आत्महत्येची ही वाढती प्रवृत्ती चिंताजनक आहे. शिक्षण आणि करिअरमधील तीव्र स्पर्धा आणि पालक आणि शिक्षकांच्या वाढत्या अपेक्षांमुळे विद्यार्थ्यांवर अभ्यासाचा वाढता अनावश्यक दबाव हे सर्वात मोठे कारण आहे, ज्यामुळे त्यांच्यासमोर गंभीर परिस्थिती निर्माण झाली आहे. अनेक मुले हा दबाव हाताळू शकत नाहीत, त्यामुळे त्यांच्यात नैराश्य निर्माण होते. अनेक अभ्यासातून हे स्पष्ट झाले आहे की जसजशी परीक्षा जवळ येतात तसतशी विद्यार्थ्यांमध्ये चिंता आणि नैराश्य वाढू लागते आणि काही प्रकरणांमध्ये हेच वाढते नैराश्य त्यांच्या आत्महत्येचे कारण बनते. मुबलक जागांमुळे अभियांत्रिकी आणि वैद्यकीय महाविद्यालयांमध्ये आता चांगलीच स्पर्धा आहे, तर दिल्ली विद्यापीठासारख्या शैक्षणिक संस्थांमध्ये सर्वसाधारण पदवी अभ्यासक्रमांच्या प्रवेशासाठीही तीव्र स्पर्धा आहे.

अशा स्थितीत विद्यार्थी त्यांच्या शिक्षण आणि भविष्याबाबत संभ्रमात आहेत.काहींना करिअर किंवा नोकरीची चिंता असते, तर काहींना कौटुंबिक आर्थिक संकटाशी सामना करावा लागतो. काही मुले परीक्षेत अपेक्षेपेक्षा कमी गुण किंवा रँक मिळाल्यावर आत्महत्येचा मार्ग निवडतात, कारण त्यांना गुणांच्या शर्यतीत मागे पडल्यामुळे आपले भविष्य अंधकारमय झाले आहे, असे वाटते. नॅशनल क्राइम रेकॉर्ड ब्युरोच्या आकडेवारीवर नजर टाकली तर, २०२० मध्ये देशात एकूण १२,५२६ विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्या, २०२१ मध्ये हा आकडा १३,०८९ झाला. आत्महत्या केलेल्या विद्यार्थ्यांमध्ये 56.54 टक्के मुले आणि 43.49 टक्के मुली होत्या. अठरा वर्षांखालील 10,732 अल्पवयीन मुलांपैकी 864 परीक्षेत नापास झाल्यामुळे मृत्यूला कवटाळले.

2021 चे NCRB चे आकडे समाजाला हादरवून सोडण्यासाठी पुरेसे आहेत. त्यामुळे आत्महत्येची ही समस्या आता केवळ विद्यार्थ्यांपुरतीच मर्यादित राहिली नाही, तर देशात ज्याप्रकारे आत्महत्येच्या घटनांमध्ये वर्षानुवर्षे वाढ होत आहे, ती संपूर्ण समाजासाठी गंभीर चिंतेची बाब ठरत आहे. जागतिक आरोग्य संघटनेनुसार जगात दर चाळीस सेकंदाला एक व्यक्ती आत्महत्या करते. म्हणजेच जगभरात दरवर्षी सुमारे आठ लाख लोक आत्महत्येद्वारे आपले जीवन संपवतात, त्यापैकी 15 ते 29 वयोगटातील आत्महत्यांच्या घटना मोठ्या प्रमाणात घडतात, तर आत्महत्येचा प्रयत्न करणाऱ्यांची संख्या याहीपेक्षा खूपच जास्त आहे. WHO च्या आकडेवारीनुसार, जगातील 79 टक्के आत्महत्या निम्न आणि मध्यमवर्गीय देशांतील लोक करतात आणि अशा तरुणांची संख्या मोठी आहे, ज्यांच्या खांद्यावर  देशाचे भवितव्य अवलंबून आहे.गेल्या काही वर्षांत जगभरात आत्महत्येच्या घटनांमध्ये झपाट्याने वाढ झाली आहे, पण भारतात आत्महत्यांचे प्रमाण खूपच चिंताजनक आहे. 

लोकांमध्ये नैराश्य सतत वाढत आहे, त्यामुळे असे काही लोक आत्महत्येसारखे हृदयद्रावक पाऊल उचलतात. जीवनाला कंटाळून आत्महत्येचा वाढता कल गंभीर चिंतेचा विषय ठरत आहे. मानसोपचार तज्ज्ञांच्या मते, जेव्हा जेव्हा एखादी व्यक्ती किंवा तरुण गंभीर मानसिक तणावाने ग्रस्त असतो तेव्हा त्याच्या वागण्यात पूर्वीपेक्षा काही बदल दिसून येतात. अशा परिस्थितीत, अशा व्यक्तीला किंवा तरुणांना भावनिक, मानसिक किंवा शारीरिक, त्यांना कशाचीही गरज आहे, त्यांचे मनोबल वाढवण्याचा प्रयत्न करणे, त्यांना एकटे वाटू नये यासाठी त्यांच्या आजूबाजूला उपस्थित असलेले लोक आणि कुटुंबातील सदस्यांची मोठी जबाबदारी आहे. .  मनोचिकित्सकांच्या मते, आत्महत्या ही एक अतिशय गंभीर समस्या आहे आणि नैराश्य हे आत्महत्यांचे मुख्य कारण आहे, जे अशा प्रकरणांपैकी नव्वद टक्के प्रकरणांचे मुख्य कारण आहे. जेव्हा तो कोणत्याही अडचणीतून बाहेर पडू शकत नाही तेव्हा आत्महत्येची कल्पना माणसाच्या मनात निर्माण होते. 

विद्यार्थ्यांचा विचार केला तर त्यांच्यातील वाढत्या आत्महत्यांसाठी कुठेतरी पालकही दोषी आहेत. किंबहुना, बहुतेक बाबतीत असे दिसून येते की बहुतेक आईवडील किंवा पालक आपल्या मुलांची क्षमता आणि आवड नीट समजून घेत नाहीत आणि त्यांच्याकडून अवाजवी अपेक्षा ठेवतात, परीक्षेच्या वेळी देखील त्यांच्या मनःस्थितीबद्दल अनभिज्ञ राहतात. अनेक प्रकरणांमध्ये असे विद्यार्थी मानसिक दडपणामुळे चुकीचे पाऊल उचलतात.अशा वेळी विद्यार्थ्यांना मानसिक दडपणातून बाहेर काढण्यात पालक, जवळचे लोक आणि शिक्षक सर्वात मोठी भूमिका बजावू शकतात, ज्यांनी त्यांना सहानुभूतीपूर्वक समजावून सांगितले पाहिजे की त्यांचे आयुष्य कोणत्याही अपयशाने ठरत नाही आणि आपले हे जीवन एकच आहे, जे आम्ही पुन्हा मिळू शकत नाही.त्यांना प्रोत्साहन द्या की ते सकारात्मक विचाराने त्यांच्या क्षमतेनुसार कठोर परिश्रम करून देखील यशाच्या शिखरांना स्पर्श करू शकतात. 

विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्या हा कोणत्याही राजकीय पक्षासाठी निवडणुकीचा मुद्दा नसला तरी या आत्महत्या समाजासाठी निश्चितच चिंताजनक आणि दुर्दैवी आहेत.अलिकडच्या वर्षांत सरकार, सामाजिक संस्था आणि शैक्षणिक संस्थांकडून विद्यार्थ्यांना समुपदेशन आणि गरज पडल्यास वैद्यकीय सल्ला देण्याचे प्रयत्न केले जात असले, तरी या प्रयत्नांना आणखी गती देण्याची गरज आहे. विद्यार्थ्यांमध्ये मानसिक आरोग्याबाबत जागरुकता आणून आत्महत्येसारखी प्रकरणे कमी करता येतील. आत्महत्येचा विचार कोणत्याही तरुणाच्या मनात येऊ नये, असे वातावरण निर्माण करणे ही कुटुंबाची तसेच समाजाचीही मोठी जबाबदारी आहे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली