महासागरांमधील वाढतं प्रदूषण चिंताजनक

महासागर म्हणजे केवळ आपल्या पृथ्वीवरील जीवनाचे प्रतीक नसून पर्यावरण संतुलनातही त्यांची मोठी भूमिका आहे.पृथ्वीवरील जीवनाची उत्पत्ती महासागरातून झाली असे मानले जाते, ज्यामध्ये प्रचंड जैवविविधता आहे. पृथ्वीचा सुमारे सत्तर टक्के भाग महासागरांनी वेढलेला आहे. पृथ्वीवर उपलब्ध असलेल्या पाण्यापैकी सुमारे ९७ टक्के पाणी महासागरांमध्ये आहे. महासागरांच्या विशालतेचा अंदाज यावरून लावता येतो की, पृथ्वीवरील सर्व महासागरांचा एकच महासागर मानला तर पृथ्वीवरील सर्व खंड तुलनेने लहानशा बेटांसारखे वाटतील. 

दरवर्षी ८ जून रोजी जगभरात जागतिक महासागर दिवस साजरा केला जातो. 1987 मध्ये, ब्रुंडलँडच्या अहवालात असे म्हटले होते की जगातील महासागरांकडे फारसे लक्ष दिले जात नाही. या अहवालापासून प्रेरित होऊन कॅनडाने जागतिक महासागर दिवस साजरा करण्याचा प्रस्ताव ठेवला. 1992 मध्ये, कॅनडाच्या इंटरनॅशनल सेंटर फॉर ओशन डेव्हलपमेंटने युनायटेड नेशन्सच्या पृथ्वी शिखर परिषदेत हा दिवस साजरा करण्याचा प्रस्ताव दिला. पहिला जागतिक महासागर दिवस 8 जून 2009 रोजी साजरा करण्यात आला.  तेव्हापासून दरवर्षी ८ जून रोजी जागतिक महासागर दिन साजरा केला जातो. दरवर्षी, जागतिक महासागर दिनानिमित्त, महासागराशी संबंधित विषयांवर जगभरात विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात, जे महासागराच्या सकारात्मक आणि नकारात्मक पैलूंबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यात मोठी भूमिका बजावतात. 

आज जगाच्या एकूण लोकसंख्येपैकी तीस टक्के लोकसंख्या किनारी भागात राहते, अशा परिस्थितीत महासागर त्यांच्यासाठी अन्नाचा मुख्य स्त्रोत ठरू शकतो. महासागर त्यांच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक महत्त्वामुळे अत्यंत उपयुक्त आहेत. पृथ्वीवर जीवसृष्टीचे अस्तित्व केवळ वातावरण आणि महासागर यांसारख्या काही घटकांमुळेच शक्य झाले आहे. त्याच्या स्थापनेपासून आजपर्यंत, महासागरांनी विविध प्रकारचे जीवन जगवले आहे. पृथ्वीच्या विस्तीर्ण भागात पसरलेल्या अफाट पाण्याचा साठा असण्याबरोबरच, महासागर त्यांच्या आणि आजूबाजूच्या अनेक लहान नाजूक परिसंस्थांना आश्रय देतात, ज्यामुळे त्या ठिकाणी विविध प्रकारचे प्राणी आणि वनस्पती वाढतात. अन्नाचा एक प्रमुख स्त्रोत असल्याने, आपली अर्थव्यवस्था मजबूत करण्यासाठी महासागरांचा मोठा वाटा आहे. आज विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने पेट्रोलियमसह अनेक महत्त्वाची नैसर्गिक संसाधने महासागरांतून काढली जात आहेत. याशिवाय हवामान बदलासह अनेक हवामान घटना समजून घेण्यासाठी महासागरांचा अभ्यासही महत्त्वाचा आहे.

पृथ्वीवरील जीवनाची उत्पत्ती केवळ महासागरांमध्ये झाली आहे.  आजही महासागर जीवनासाठी आवश्यक परिस्थिती टिकवून ठेवण्यास मदत करतात. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या एक तृतीयांशपेक्षा जास्त भाग महासागरांनी व्यापलेला आहे. त्यामुळे, सागरी परिसंस्थेमध्ये थोडासा बदल झाल्यास पृथ्वीच्या संपूर्ण प्रणालीमध्ये व्यत्यय आणण्याची त्यांच्यात क्षमता आहे.सध्या मानवी क्रियाकलापांचा प्रभाव महासागरांवरही दिसून येत आहे. महासागरांच्या किनारी भागात प्रदूषणाची पातळी दिवसेंदिवस वाढत आहे.  जेथे किनारी भाग, विशेषत: नद्यांच्या मुखाशी, सूर्यप्रकाशाच्या पुरेशा उपलब्धतेमुळे उच्च जैवविविधतेचे क्षेत्र म्हणून ओळखले जात होते, परंतु आता या भागांच्या समुद्राच्या पाण्यात मोठ्या प्रमाणात प्रदूषक आढळल्याने, तिथे जीवाला धोका आहे तेलवाहक जहाजांमधील टँकरमधून होणारी तेलाची गळती आणि समुद्राचे पाणी दूषित झाल्याने सूर्यप्रकाश त्या ठिकाणी खोलवर पोहोचत नाही, त्यामुळे तेथे जीवन जगणे कठीण होऊन त्या ठिकाणी जैवविविधतेवरही परिणाम होत आहे.

अलीकडच्या काळात महासागरांमधील वाढते प्रदूषण हा चिंतेचा विषय बनत आहे. दरवर्षी अब्जावधी टन प्लास्टिकचा कचरा समुद्रात जातो.  हा कचरा सहजासहजी विघटित होत नसल्याने समुद्रात तसाच पडून राहतो. भारतीय उपखंडातून एकट्या हिंदी महासागरात पोहोचणारे जड धातू आणि क्षार प्रदूषणाचे प्रमाण दरवर्षी लाखो टन आहे. दररोज विषारी रसायनांच्या संपर्कात आल्याने सागरी जैवविविधतेवरही परिणाम होतो.पण हवा आणि इतर प्रकारच्या प्रदूषणाच्या तुलनेत, समुद्र इतके प्रदूषित होण्याबद्दल त्या प्रमाणात चिंता व्यक्त केली जात नाही.तर विषारी रसायनांमुळे सागरी वनस्पतींच्या वाढीवरही विपरीत परिणाम होत आहे. पृथ्वीवरील जीवसृष्टी टिकवून ठेवणाऱ्या परिसंस्थांमध्ये महासागराची उपयुक्तता लक्षात घेता, आपण सागरी परिसंस्थेचा समतोल राखणे आवश्यक आहे.  तरच आपले भविष्य सुरक्षित राहील.

त्याच्या स्थापनेपासून आजपर्यंत, महासागरांनी विविध प्रकारचे जीवन जगवले आहे.पृथ्वीच्या विस्तीर्ण भागात पसरलेल्या पाण्याचा एक विशाल भाग म्हणून, हे समुद्र त्यांच्या आणि आजूबाजूच्या अनेक लहान नाजूक परिसंस्थांना आश्रय देतात, ज्यामुळे त्या ठिकाणी विविध वनस्पती आणि प्राणी यांचे संगोपन होते.त्याचप्रमाणे, किनारी भागात असलेल्या खारफुटी-समृद्ध वनस्पती अनेक सागरी जीवांसाठी रोपवाटिका म्हणून काम करताना विविध जीवांना आश्रय देतात.महासागरांमध्ये, जगातील सर्वात मोठ्या प्राणी व्हेलपासून अगदी छोटे छोटे आणि सूक्ष्म जीवांपर्यंत सजीव आढळतात.एका अंदाजानुसार, महासागराच्या आत जवळपास 10 लाख जलचर प्रजाती असू शकतात. महत्त्वाचे म्हणजे, पॅसिफिक महासागर हा पृथ्वीवरील सर्वात मोठा महासागर आहे.  तो पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा सुमारे तीस टक्के भाग व्यापतो. या महासागराची खोली पस्तीस हजार फूट असून त्याचा आकार त्रिभुज (त्रिकोणा)सारखा आहे. प्रशांत महासागरात सुमारे पंचवीस हजार बेटे आहेत.  अटलांटिक महासागर हा क्षेत्रफळ आणि व्याप्तीच्या दृष्टीने जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा महासागर आहे.  यात पृथ्वीचा एकवीस टक्क्यांहून अधिक भाग आहे.अटलांटिक महासागराचा आकार इंग्रजीतील आठ क्रमांकासारखा आहे.  या महासागरातील काही वनस्पती स्वतःच चमकतात, कारण सूर्यप्रकाश येथे पोहोचत नाही. 

हिंदी महासागर हा जगातील तिसरा सर्वात मोठा महासागर आहे. तो पृथ्वीच्या सुमारे चौदा टक्के आहे.हिंदी महासागराला रत्नसागर असेही म्हणतात.  हिंद महासागर हा एकमेव महासागर आहे ज्याला कोणत्या तरी देशाचे नाव देण्यात आले आहे. अंटार्क्टिका हा महासागरांमध्ये चौथा सर्वात मोठा महासागर आहे.या महासागरात हिमखंडासारखे दिसणारे बर्फाचे महाकाय तुकडे तरंगताना दिसतात. अंटार्क्टिकाच्या बर्फाळ प्रदेशात चारशेहून अधिक सरोवरे आहेत.आर्क्टिक महासागर हा पाच महासागरांपैकी सर्वात लहान आणि उथळ महासागर आहे.त्याला उत्तर ध्रुवीय महासागर असेही म्हणतात.  हिवाळ्यात हा महासागर पूर्णपणे बर्फाने झाकलेला असतो. श्वासोच्छवासासाठी आपण जेवढा ऑक्सिजन वापरतो त्यातील दहा टक्के ऑक्सिजन आपल्याला समुद्रातून मिळतो. समुद्रातील सूक्ष्म जीवाणू किंवा मोठे जीवाणू ऑक्सिजन उत्सर्जित करतात जे पृथ्वीवरील जीवनासाठी खूप महत्वाचे आहे.प्लॅस्टिकमुळे समुद्रात होणाऱ्या प्रदूषणामुळे हे जीवाणू वाढू शकत नाहीत, त्यामुळे समुद्रातील ऑक्सिजनचे प्रमाणही सातत्याने कमी होत आहे.आधीच हवामान बदलामुळे किंवा इतर कारणांमुळे, समुद्रांच्या स्वरूपामध्ये अनेकदा तीव्र बदल होत आहेत, ज्यामुळे काहीवेळा व्यापक विनाश होऊ शकतो. जर आपण वेळीच सावध केले नाही तर ते प्राणी आणि पक्षी तसेच मानवांसाठी मोठा धोका बनू शकतो.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली