चित्रपटगृहांसमोर OTTचे आता आव्हान उरले नाही

बदल लवकर स्वीकारले जात नाहीत.  काळाच्या आगीत त्याला होरपळून निघावे लागते.  2020 च्या कोरोना काळात ओव्हर द टॉप (OTT) चा प्रसार वाढला. लोक घरबसल्या प्रसिद्ध स्टार्सचे बिग बजेट चित्रपट पाहू लागले, तेव्हा व्यावसायिक तज्ज्ञांनी सिनेमा हॉलचे दिवस संपल्याचा अंदाज बांधायला सुरुवात केली होती.  आदित्य चोप्रासारख्या काही प्रतिष्ठित निर्मात्यांनी आकर्षक ऑफर असूनही त्यांनी त्यांचे चित्रपट थिएटरमध्येच प्रदर्शित केले पण OTT साठी चित्रपट दिले नाहीत.  आज तोच आदित्य चोप्रा OTT मध्ये 500 कोटींची गुंतवणूक करणार आहे.  म्हणजे बॉलीवूडने ओटीटीचा स्वीकार केला आहे,हेच दिसून येते.

2020 मध्ये बरेच अंदाज बांधले जात होते.  कोरोनाच्या काळात सर्व चित्रपटगृहे बंद होते,त्यामुळे यापुढे चित्रपटगृहे कधीच सुरू होणार नाहीत, असे बोलले जात होते.  लोक OTT वर घरी बसून चित्रपट पाहू लागले.  12 जून 2020 रोजी अमिताभ बच्चनचा 'गुलाबो सिताबो' आणि 9 नोव्हेंबर 2020 रोजी अक्षय कुमारचा 'लक्ष्मी' ओटीटी वर रिलीज झाला तेव्हा या अंदाजला आणखी जोर येऊ लागला.  अमिताभ बच्चन आणि अक्षय कुमार यांसारख्या दिग्गज अभिनेत्यांचे चित्रपट ओटीटीवर प्रदर्शित होत असताना आता कोणता मोठा स्टार उरला आहे, असे बोलले जात होते.

मात्र असे असतानाही अनेक निर्माते चित्रपटगृहातच चित्रपट दाखवण्यावर ठाम होते.  रिलायन्सने घोषणा केली आहे की तो आपला 'सूर्यवंशी' चित्रपट फक्त थिएटरमध्येच दाखवेल, कितीही वाट पाहावी लागली तरी चालेल.  आदित्य चोप्रानेही स्पष्ट सांगितले की तो त्याच्या अर्धा डझन चित्रपटांपैकी एकही चित्रपट OTT वर दाखवणार नाही.  चोप्रा यांना ओटीटीकडून मोठ्या रकमेच्या ऑफर येत होत्या.  पण ते आपल्या मतावर ठाम राहिले. जवळपास एक वर्ष असेच गेले.  जेव्हा चित्रपटगृहे अर्ध्या क्षमतेने उघडली गेली, तेव्हा सलमान खानचा 'राधे' चित्रपट 13 मे 2021 रोजी OTT वर आणि चित्रपटगृहांमध्ये एकाच वेळी प्रदर्शित केला गेला.  हा प्रयोग सपशेल फसला.  'राधे' चुकीच्या पद्धतीने प्रदर्शित झाला आणि त्याला चित्रपटगृहांमधून केवळ 18 कोटी रुपये कमावता आले.

चित्रपटसृष्टीत ओटीटीला थिएटरचा शत्रू म्हणून पाहिले जाऊ लागले होते.  मात्र निर्मात्यांनाही ओटीटीसाठीही  चित्रपट बनवावे लागतील आणि त्यामुळे त्यांचा व्यवसाय वाढेल, हे विसरले होते. जवळपास दोन वर्षे उलटून गेल्यानंतर आता चित्रपटसृष्टीलाही कळून चुकले की  थिएटर्स आणि ओटीटी दोन्ही मिळून गुण्यागोविंदाने पुढे जाऊ शकतात. पूर्वी टीव्ही, व्हिडीओजही सुरू झाले,तेव्हा त्यांच्या आगमनानंतर आपला व्यवसाय मंदावेल, अशी भीती सिने व्यावसायिकांना होती.  घरात बसून सिनेमा बघायला मिळाल्यावर लोक सिनेमागृहाकडे का जातील, असा सवाल उपस्थित होत होता. आता जे सिनेमा व्यवसायापुढे ओटीटीला आव्हान मानत होते,तेच आता 'ओटीटी'मध्ये गुंतवणूक करत आहेत. शाहिद कपूर निर्माता म्हणून ओटीटीसाठी वेब सीरिज बनवत आहे.  आदित्य चोप्रा  एक स्वतंत्र चित्रपट निर्मिती युनिट तयार करत असून याद्वारे फक्त OTT साठी चित्रपट बनवणार आहे. यासाठी त्याने 500 कोटी राखून ठेवले आहेत. म्हणजे  आदित्य चोप्रा या दोन वर्षांत OTT वर एकही  चित्रपट प्रदर्शित करण्यास तयार नव्हता, तो आता 500 कोटींची गुंतवणूक करणार आहे.  आदित्य चोप्रा सारखे अजून बरेच निर्माते आहेत जे OTT साठी चित्रपट बनवणार आहेत. अवघ्या दोन वर्षांत बॉलीवूड निर्मात्यांचा ओटीटीकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदललेला दिसतो आहे.  आता चित्रपटगृहेही सुरू राहतील आणि लोक OTT वरही चित्रपट पाहत राहतील.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

अॅक्शन, कॉमेडी चित्रपटांचा बोलबाला

दोन वर्षात लोकांनी इतके नैराश्य आणि वेदना पाहिल्या आहेत की त्यांना आता फक्त मनोरंजन…मनोरंजन… आणि मनोरंजनच बघायचे आहे.  त्यामुळे अक्षय कुमारचा अॅक्शन-कॉमेडी चित्रपट 'सूर्यवंशी' प्रदर्शित झाला तेव्हा प्रेक्षकांनी त्याला डोक्यावर घेतला.  बॉलीवूड यामुळे चकित झाले असल्यास नवल नाही.  निर्मात्यांनीही मान्य केले की अक्षय-रणवीर सिंगचा विनोद आणि प्रेक्षकांची मनोरंजनाची भूक 'सूर्यवंशी'च्या यशामागे आहे.  त्यामुळे आता निर्माते अॅक्शन-कॉमेडी चित्रपट बनवण्यावर अधिक भर देणार हे उघड आहे.

अक्षय कुमारच्या 'सूर्यवंशी' या अॅक्शनपॅक चित्रपटाने प्रेक्षकांना पुन्हा थिएटरमध्ये आणले आणि बॉलिवूडने सुटकेचा नि:श्वास सोडला.  आता बॉलीवूडचे निर्माते अ‍ॅक्शनसह विनोदी क्षण असलेले चित्रपट लवकर प्रदर्शित करण्याचा आग्रह धरत आहेत.  आजपासून आदित्य चोप्राचा 'बंटी और बबली 2' हा चित्रपट प्रदर्शित होत आहे, ज्यामध्ये सैफ अली खान आणि राणी मुखर्जीची जोडी प्रदर्शित होणार आहे.  हा एक कॉमेडी चित्रपट आहे.  'मर्दानी' आणि 'मर्दानी 2'मध्ये गंभीर भूमिका साकारल्यानंतर राणी मुखर्जी 'बंटी और बबली 2'मध्ये कॉमेडी करताना दिसणार आहे.

रोमान्स आणि साहस यावर भर

 आपल्या चित्रपटांमध्ये नेहमीच काहीतरी वेगळे करण्याचा प्रयत्न करणारा आयुष्मान खुराना लवकरच 'चंडीगढ करे आशिकी'मध्ये रोमान्स करताना दिसणार आहे.  या चित्रपटासाठी आयुष्मानने विशेषतः वजन वाढवले ​​आहे.  करण जोहरला देखील प्रेक्षकांची आवड समजली असून त्याने त्याचा नवीन रोमँटिक कॉमेडी चित्रपट 'राकी और रानी की प्रेम कहानी' सुरू केला आहे.यात रणवीर सिंग आणि आलिया भट्ट प्रमुख भूमिकेत आहेत.  प्रेक्षकांना केवळ रोमान्सच नाही तर थ्रिलही हवा आहे, त्यामुळे 'सूर्यवंशी' रिलीज झाल्यानंतर दिग्दर्शक रोहित शेट्टी आता त्याच्या 'सिंघम' या हिट अॅक्शन चित्रपटाच्या तिसऱ्या भागाकडे लक्ष पुरवणार आहे. असं ऐकायला मिळतंय की, यावेळी रोहित 'सिंघम 3' मध्ये अजय देवगण, अक्षय कुमार आणि रणवीर सिंग या त्रिकुटांना घेऊन चित्रपट बनवणार आहे.

हॉरर आणि कॉमेडी

 गेल्या काही काळापासून हॉरर कॉमेडी चित्रपटांचा ट्रेंडही सुरू आहे.  त्यामुळे निर्माते प्रेक्षकांना खळखळून हसवायला तयार आहेत.  हॉरर-कॉमेडी चित्रपटांमध्ये कार्तिक आर्यन कियारा अडवाणीसोबत 'भूल भुलैया 2' या हॉरर कॉमेडी चित्रपटात त्याच्या खास शैलीत दिसणार आहे.  त्याचप्रमाणे आजचा हिट स्टार वरुण धवनही हॉरर कॉमेडी चित्रपट करत आहे. 'भेडिया'मध्‍ये वरुण धवन आणि कीर्ती सेनन ही जोडी प्रेक्षकांना हसवण्‍याबरोबरच घाबरवतानाही दिसणार आहे.

आमिर खानच्या 'लाल सिंह चड्ढा' या चित्रपटाकडेही प्रेक्षकांच्या नजरा लागलेल्या आहेत.  हा चित्रपट ख्रिसमसला प्रदर्शित होणार होता पण आता तो पुढच्या वर्षी प्रदर्शित होणार आहे.  कार्तिक आर्यनच्या 'प्यार का पंचनामा' या चित्रपटाचा सिक्वेल येणार असल्याच्या बातम्या आहेत.  आयुष्मान खुरानाचा 'डॉक्टर जी' हाही एक कॉमेडी चित्रपट आहे.  'राधे'च्या प्रचंड अपयशानंतर सध्या सलमान खानही कॉमेडी चित्रपटांचा विचार करत आहे. हा प्रसिद्ध हिरो 'नो एंट्री में एंट्री' घेऊन येणार आहे.  हा त्याच्या 'नो एंट्री' या चित्रपटाचा सिक्वेल आहे.  या चित्रपटात त्याच्यासोबत अनिल कपूर आणि फरदीन खान देखील आहेत.  'ब्लॉकबस्टर'मध्ये संजय दत्त अॅक्शन आणि कॉमेडी करताना दिसणार आहे.  शत्रुघ्न सिन्हा यांचा मुलगा लव सिन्हा 'भवानी मंदिर टशन' या अॅक्शन कॉमेडी चित्रपटात पुन्हा एकदा स्वत:ला आजमावण्यासाठी सज्ज झाला आहे.  अक्षय कुमार, सुनील शेट्टी आणि परेश रावल 'हेरा फेरी' मालिकेच्या पुढच्या चित्रपटाची  तयारी करत आहेत.

 कॉमेडी अॅक्शन चित्रपट ठरले हिट

 चित्रपट निर्माता रोहित शेट्टी म्हणतो की, रोमान्स, अॅक्शन आणि कॉमेडी चित्रपट प्रेक्षकांना नेहमीच आवडतात, माझ्या 'गोलमाल' मालिकेतील चित्रपट असेच आहेत.  अमिताभ बच्चनचा 'सत्ते पे सत्ता' असो की गोविंदाचा 'दुल्हे राजा'. असे चित्रपट प्रेक्षकांनी डोक्यावर घेतले आहेत.रोहित म्हणतो, 'प्रेक्षकांना असे चित्रपट आवडतात, त्यामुळे माझे आतापर्यंतचे बहुतेक चित्रपट यशस्वी झाले आहेत.' असे अनेक अॅक्शन कॉमेडी चित्रपट आहेत जे प्रेक्षकांना खूप आवडले.  'बडे मियाँ छोटे मियाँ', 'अमर अकबर अँथनी', गोविंदाचा 'राजा बाबू', 'दुल्हे राजा', 'कुली नंबर वन', 'साजन चले ससुराल', सलमान खानचा 'दबंग', 'वॉन्टेड' हे असे चित्रपट आहेत. अक्षय कुमारचा 'भूल भुलैया', 'हेरा फेरी', 'वेलकम', संजय दत्तचा 'मुन्नाभाई एमबीबीएस' अशा अनेक चित्रपटांचा समावेश आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

मुलींचा,निसर्गाचा सन्मान करणारे गाव-पिपलांत्री

पिपलांत्री ही राजस्थानमधील राजसमंद जिल्ह्यातील एक ग्रामपंचायत आहे.  सुमारे 6000 लोकसंख्या असलेल्या या गावाची यशोगाथा आंतरराष्ट्रीय मंचांवर अभिमानाने सांगितली जाते.  गावातील एकात्मतेचे उदाहरण असे आहे की आज या गावात प्रत्येक हाताला काम आहे आणि प्रत्येक मुलीसाठी एक एफडी म्हणजेच मुदत ठेव आहे. हे गाव आदर्श गाव तर आहेच पण आता ते पर्यटन गावही बनले आहे.

 या गावाची यशोगाथा सन 2005 पासून सुरू होते. यावर्षीच्या ग्रामपंचायत निवडणुकीत गावातील श्याम सुंदर पालीवाल हा तरुण सरपंचपदी निवडून आला.  पाण्याची समस्या भेडसावणाऱ्या या गावात पावलापावलावर समस्या  होत्या.  बेरोजगार तरुणांची फौज ड्रग्जकडे वळली होती.  उंच-सखल टेकडीवर वसलेल्या या गावात सिंचनाची सोय नसल्याने शेते नापीक बनली होती. मुलांच्या शिक्षणाचे आबाळ चालले होते.

श्यामसुंदर पालीवाल यांनी सर्वप्रथम गावातील पाण्याची समस्या दूर करण्याचा निर्णय घेतला आणि सुमारे डझनभर ठिकाणी गावातील बेरोजगार तरुणांना पावसाचे पाणी गोळा करण्यासाठी तयार केले.  गावातील उजाड भागात वृक्षारोपणाचे काम सुरू केले. शिक्षण सुधारण्यासाठी शाळेच्या इमारतींची डागडुजी करून घेतली.  पाहता पाहता गावाचे चित्र बदलू लागले.  पावसाचे पाणी साठू लागले आणि काही वर्षांत जमिनीतील पाण्याची पातळी वाढू लागली.

 आज परिस्थिती अशी आहे की जिथे एकेकाळी पाण्याची पातळी 500 फूट खोल होती, तिथे आज शेकडो पाण्याचे झरे फुटत आहेत.  श्याम सुंदर गावातल्या स्वच्छतेबद्दल सांगतात की त्यांनी स्वच्छतेचे काम सुरू केले आणि स्वतः झाडू घेऊन साफसफाई करायला सुरुवात केली.  ते पाहून गावातील इतर लोकही स्वच्छतेसाठी पुढे येऊ लागले. 2007 मध्ये तत्कालीन राष्ट्रपतींनी पिपलांत्री गावाला स्वच्छ ग्रामपंचायतीचा पुरस्कार देऊन गौरविले.

 पाच वर्षांनंतर श्यामसुंदर  सरपंच पदावरून पायउतार झाले,पण त्यांनी घालून दिलेला आदर्श तसाच पुढे चालू राहिला. नंतर झालेले सरपंच त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली काम करू लागले. श्याम सुंदर सांगतात की त्यांनी गावातील मोकळ्या जागेवर आवळा आणि कोरफडीची लागवड करण्याचे काम केले.  सद्यस्थितीत गावात 25,000 गुजबेरीची झाडे आहेत.  ग्रामपंचायतीच्या जमिनीवर  कोरफडीची लागवड केली.  या कामासाठी महिलांचे बचत गट तयार करण्यात आले.  कोरफडीचे पीक तयार झाल्यावर गावातच कोरफडीवर प्रक्रिया करणारा कारखाना उभारण्यात आला.  गावातील महिला कोरफडीपासून ज्यूस, क्रीम इत्यादी तयार करून बाजारात विकू लागल्या.  याशिवाय गावात आवळा प्रक्रिया प्रकल्प आणि बांबू उद्योग उभारण्यात आला आहे.त्यामुळे गावातच महिलांना रोजगार मिळाला. 

श्याम सुंदर पालीवाल यांनी गावात आणखी एक योजना सुरू केली आहे.  येथे मुलीच्या जन्मानंतर तिच्या कुटुंबाकडून ठराविक रक्कम घेतली जाते तसेच गावही रक्कम गोळा करते आणि लग्नाच्या वयापर्यंत बँकेत फिक्ससाठी टाकले जातात.त्याचबरोबर मुलीच्या कुटुंबीयांकडून 51 रोपे लावली जातात आणि तेच त्यांची काळजी घेतात.  मुलगी लग्नाच्या वयात येईपर्यंत रोपांचे रूपांतर वृक्षात होईल. या झाडांच्या विक्रीतून मिळालेल्या पैशातून मुलीचे लग्न करण्याचे ठरवण्यात आले आहे. शिवाय  घरात कोणाचा मृत्यू झाला की त्याच्या स्मरणार्थ वृक्षारोपण करण्याचीही परंपरा आहे.  झाडे वाचवण्यासाठी महिला दरवर्षी रक्षाबंधनाच्या दिवशी झाडांना राखी बांधतात.  आणि यासाठी एक मोठा कार्यक्रम घेतला जातो.

आता पिपलांत्रीचे यश पाहून राजस्थान सरकारने राज्यातील 200 हून अधिक ग्रामपंचायतींचा पिपलांत्रीच्या धर्तीवर विकास योजना सुरू केली आहे.  श्याम सुंदर पालीवाल यांना  ग्रामस्वच्छता, जलसंधारण आणि वृक्षारोपण प्रकल्प याबाबत मार्गदर्शन करण्यासाठी देशभरातून आमंत्रित केले जाते.  श्याम सुंदर यांची महाराष्ट्र शासनाच्या जलसंधारण समितीमध्ये सन्माननीय सदस्य म्हणून निवड करण्यात आली आहे.

पिपलांत्री आणि श्यामसुंदर पालीवाल यांच्या यशाकडे पाहिल्यावर असे म्हणता येईल की, यशस्वी होण्यासाठी शहरी साधनसामग्रीची नव्हे, तर प्रामाणिकपणाने भक्कम इरादे आवश्यक आहेत.  आजही हे गाव पाहण्यासाठी देशातील,परदेशी पर्यटक येत असतात.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

जंगले वाचवा,जगाचा उद्धार करा

भारतात उत्तराखंड, झारखंड, कर्नाटक अशा काही राज्यांमध्ये वनसंवर्धनासाठी सामूहिक आणि वैयक्तिकरित्या प्रयत्न केले गेले आणि ते यशस्वीही झाले.  परंतु ज्या कारणांमुळे जंगलांची अंदाधुंद तोड सुरू आहे, ती कारणे नष्ट झालेली नाहीत.  ही वनसंवर्धनाच्या दृष्टीने मोठी समस्या आहे.

ग्लासगो येथे झालेल्या संयुक्त राष्ट्राच्या हवामान परिषदेत सहभागी देशांनी जागतिक तापमान वाढीला सामोरे जाण्यासाठी 2030 पर्यंत जंगलांची अनाहूतपणे होणारी तोड थांबवण्याचा संकल्प केला आहे.  यासाठी एकशे पाच देशांनी करारही केला आहे.  उल्लेखनीय म्हणजे शाश्वत विकास आणि सर्वसमावेशक ग्रामीण परिवर्तनाला चालना देण्यावर खुली चर्चा झाली.  पण आजवर जे काही दिसलं त्यावरून, विकसित देशांची ढिलाई आणि बेजबाबदार वृत्ती पूर्वीसारखीच कायम राहणार की त्यांनी पर्यावरणाच्या हितासाठी जंगल आणि सामान्य माणसाच्या चांगल्या जगण्याबाबत विचार बदलण्याचा विचार करतील?
जंगलतोड आणि ग्रामीण सर्वसमावेशक विकासावरील चर्चा आणि हरितगृह वायूंच्या वाढत्या समस्येला सामोरे जाण्यासाठी केलेले करार यासाठी महत्त्वाचे आहेत, कारण करारामध्ये समावेश असलेले ब्राझील, इंडोनेशिया आणि काँगो हे देश जगातील वन्यजीव समृद्ध उष्णकटिबंधीय जंगलांची घरे आहेत.  विशेष म्हणजे जीवाश्म इंधनाच्या वापरानंतर जंगलांची होणारी तोड हे हवामान बदलाचे एक महत्त्वाचे कारण आहे.  द फॉरेस्ट स्टीवर्डशिप कौन्सिल (FSC) च्या मते, मूलभूतपणे जगातील जंगले राजकीय जाहीरनाम्याद्वारे वाचवता येणार नाहीत. आपले उत्पन्न आणि उपजीविकेसाठी जंगलांवर अवलंबून असलेल्या लोकांसमक्ष वन संरक्षण आणि शाश्वत वन व्यवस्थापन हे आपल्या उत्पन्नासाठी आणि उपजीविकेसाठी जंगलांवर अवलंबून असलेल्या लोकांसाठी आर्थिकरूपाने समाधानकारक सादर केले पाहिजे.
जंगलांच्या अंधाधुंद कटाईचा वेगही संयुक्त राष्ट्राच्या चिंतेतून समजू शकतो.  संयुक्त राष्ट्रांच्या म्हणण्यानुसार, 1990 पासून आतापर्यंत 42 कोटी हेक्टर (1 अब्ज एकर) जंगलाचा नाश झाला आहे.  अन्नधान्याची वाढती मागणी पाहता शेतीचा विस्तार हे त्याचे प्रमुख कारण असल्याचे सांगितले गेले.  विशेष म्हणजे, 2014 मध्ये संयुक्त राष्ट्रांनी 2020 पर्यंत निम्म्याने जंगलतोड कमी करण्याचा आणि 2030 पर्यंत पूर्णपणे थांबवण्याचा करार जाहीर केला.  यानंतर 2017 मध्ये 2030 पर्यंत वनक्षेत्र तीन टक्क्यांनी वाढवण्याचे आणखी एक उद्दिष्ट ठेवण्यात आले.  मात्र हा करार होऊनही जंगलतोडीबाबत कोणीही पाऊल उचलले नाही.
एका आकडेवारीनुसार दर दशकाच्या हिशोबाने जंगलाचे सरासरी वनक्षेत्र नष्ट होत आहे.  1990 ते 2000 दरम्यान 78 लाख हेक्टर वनक्षेत्र नष्ट झाले असताना पुन्हा 2000-2010 या दशकात बावन्न लाख हेक्टर जंगल साफ करण्यात आले.  त्याचप्रमाणे 2010 ते 2020 या कालावधीत 47 लाख हेक्टर क्षेत्रावरील जंगले नष्ट झाली.  2002 ते 2020 या वर्षांमध्ये ब्राझीलमध्ये सर्वाधिक 2 कोटी 62 लाख हेक्टर क्षेत्राचे जंगल नष्ट झाले.  इंडोनेशियातील 97 लाख हेक्टर जंगल कायमचे साफ करण्यात आले.  काँगो या छोट्या देशात 53 लाख हेक्टर जंगल नष्ट झाले.  त्याचप्रमाणे दक्षिण अमेरिकन देश बोलिव्हियामध्ये तीस लाख हेक्टर जमिनीवर पसरलेल्या वन विकासावर परिणाम झाला आहे.
जंगलांच्या अंदाधुंद कटाईचे कारण केवळ शेती क्षेत्राचा विस्तारच नाही तर खाणकाम हे देखील एक मोठे कारण आहे.  लक्षणीयरीत्या वाढत्या लोकसंख्येसाठी अन्नाच्या गरजांची मागणी झपाट्याने वाढत असल्याने जंगलतोडीमागील एक प्रमुख कारण म्हणजे कृषी क्रियाकलापांचा विस्तार.  सोयाबीन आणि पामतेल यांसारख्या वस्तूंच्या उत्पादनासाठी जंगलतोड चिंताजनक दराने वाढत आहे.  त्यामुळे ग्लासगो अधिवेशनात जंगलतोड थांबविण्यावर विशेष लक्ष देण्यात आले आहे, असा प्रश्न उपस्थित होणे स्वाभाविक आहे, परंतु ज्या कारणांसाठी जंगले तोडली जात आहेत, त्याकडे लक्ष न देता जंगलतोड थांबवणे शक्य आहे का?
ब्राझील आणि इंडोनेशियासह इतर सर्व देशांची सरकारे, जिथे अमानुषपणे जंगलतोड झाली आहे, ते जंगल आणि वन्यजीव संरक्षणाचे मानक प्रामाणिकपणे ठरवू शकतील का?  जंगलतोड थांबवण्यासाठी ग्लासगो करारासाठी निधी उभारणी हा मोठा मुद्दा आहे.  आता फक्त एकोणीस अब्ज डॉलर्स आले आहेत.  हवामान वाटाघाटीमध्ये पन्नास जंगली उष्णकटिबंधीय देशांचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या रेनफॉरेस्ट नेशन्सच्या युतीचा अंदाज आहे की करार राखण्यासाठी पुढील दशकात प्रत्येक वर्षी अतिरिक्त 100 अब्ज डॉलर लागतील.  म्हणजे आता आणखी पैशांची गरज आहे.
वास्तविक जंगलतोड संदर्भात अशी कोणतीही चळवळ जगात उभी राहिलेली नाही ज्यामुळे सामान्य जनता आणि सरकारला जंगलतोड थांबवण्यास भाग पाडले जाईल.  भारतासह जगातील मोजक्याच देशांमध्ये जंगलतोड थांबवण्यासाठी वेळोवेळी क्षेत्रीय हालचाली सुरू करण्यात आल्या.  भारतात उत्तराखंड, झारखंड, कर्नाटक अशा काही राज्यांमध्ये वनसंवर्धनासाठी सामूहिक आणि वैयक्तिक प्रयत्न केले गेले आणि ते यशस्वीही झाले.  परंतु ज्या कारणांमुळे जंगलांची अंदाधुंद तोड सुरू आहे, ती कारणे नष्ट झालेली नाहीत.  ही वनसंवर्धनाची मोठी समस्या आहे.  विकसनशील देशांसाठी जंगले ही महत्त्वाची नैसर्गिक संसाधने आहेत हे समजून घेतले पाहिजे.
जंगलतोडीमुळे वनजमीन तर कमी होत आहेच, पण जैविक विविधताही हळूहळू संपत आहे.  महत्त्वाची वनस्पती, औषधे आणि जीवजंतू नष्ट होण्याचा धोका झपाट्याने वाढत आहे.  2014 मध्ये न्यूयॉर्क घोषणेवर स्वाक्षरी केलेल्या चाळीस देशांनी कराराप्रमाणेच ग्लासगो येथेही जंगलतोडीवर  करार झाला. त्यानुसार 2020 पर्यंत 50 टक्के जंगलतोड थांबवायची होती.  मात्र याची अंमलबजावणी झाली नाही.  ग्लासगो परिषदेत झालेल्या करारावर इंडोनेशियन राष्ट्राध्यक्षांच्या वक्तव्यात म्हटले आहे की, कार्बन उत्सर्जन किंवा जंगलतोडीच्या नावाखाली सुरू असलेला विकास थांबू नये.  निश्चितपणे अशा विधानांमुळे जंगलतोड रोखण्यात मदत होणार नाही आणि यामुळे जाहीरनाम्यात दर्शविलेल्या सामूहिक इच्छाशक्तीला खीळ बसेल.
या घोषणेवर स्वाक्षरी करून भारत केवळ जंगलतोड थांबवण्यासाठी कटिबद्ध नाही तर वनक्षेत्राच्या संरक्षणाबाबत प्रामाणिक विचारही करतो हे दाखवून दिले आहे.  पण एवढ्यावर भागणार नाही.  भारतातील वनस्पती झपाट्याने नष्ट होत असल्याने केंद्र सरकार काही कायद्यांद्वारेही त्यांचे भक्कम संरक्षण सुनिश्चित करू शकेल असे वाटत नाही.  विशेष म्हणजे जंगलतोड आणि त्याच्याशी निगडित वन्यजीव आणि वनस्पती नष्ट होणे ही सामान्य गोष्ट नाही.
जैवविविधता, औषध सुरक्षा, वन्यजीव संरक्षण, पर्यावरण आणि संस्कृती रक्षणाशी संबंधित हा मुद्दा आहे.  त्यामुळे जंगले वाचवण्यासाठी भारतासह त्या सर्व देशांनी तत्काळ अशी ठोस पावले उचलली पाहिजेत, जेणेकरून पर्यावरण, जैवविविधता, औषधी सुरक्षा आणि प्राण्यांची सुरक्षितता कोणत्याही परिस्थितीत सुनिश्चित करता येईल.  कार्बन उत्सर्जन आणि हवामान बदलामुळे वाढत असलेल्या धोकादायक समस्यांवर उपाय शोधण्यात यामुळे मदत होणार असली, तरी जंगलांच्या आधारावर राहणाऱ्या लोकांचेही संरक्षण होईल.  गरज आहे ती जगाच्या पातळीवर वनसंरक्षणासाठी सरकारे जितक्या जोमाने पावले उचलतील, तितके जबाबदार नागरिकांनाही पुढे यावे लागेल.  तरच जगाचा उद्धार होईल.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

अंमली पदार्थांच्या तस्करीचे मूळ आणि कूळ

अंमली पदार्थांच्या विळख्यात सापडलेल्या व्यसनी लोकांचे आणि समूहांचे त्यांच्यावाचून कसे हाल होतात,हे आपण सिनेमा किंवा अन्य माध्यमातून पाहात आलो आहोत. अंमली पदार्थ मिळवण्यासाठी ही व्यसनी मंडळी कुठल्याही थराला जातात,याचीही कल्पना किंवा त्यांच्या 'स्टोऱ्या' जाणून आहोत. हेरॉईन,चरस, गांजा इत्यादी अंमली पदार्थ  या वर्तुळातल्या लोकांना सहज मिळतात. ग्लॅमर वलय लाभलेल्या किंवा श्रीमंतीचा थाट जगणाऱ्या या क्षेत्रात सहज मिळून जातात. यासाठी मोठमोठी रॅकेटस पसरलेले आहे. सामान्य लोकांच्या आवाक्याबाहेरचे हे क्षेत्र असल्याने त्यांना त्याचे अप्रूप आहेच. स्थानिक पातळीवर या पदार्थांची तस्करी आणि अवैध धंदे करणाऱ्या टोळ्यांविरोधातही मोहीम राबविल्याची चर्चा आपल्याला वृत्तपत्र अथवा अन्य प्रासारमाध्यमांच्या माध्यमातून वाचायला- ऐकायला मिळतात.मात्र या अंमली पदार्थांच्या तस्करीची पाळेमुळे खोदून काढून ते नेस्तनाबूत केल्याचे काही ऐकण्यात आले नाही. सुरुवातीच्या काही बातम्या सोडल्या तर कारवाईचा शेवट काय झाला, हे गुलदस्त्यातच राहते. यावरून एक गोष्ट लक्षात येते,ती म्हणजे अंमली पदार्थांची तस्करी थांबलेली नाही. यातून अर्थ काय काढून घ्यायचा? तपासयंत्रणा आणि या तस्कर टोळ्या यांच्या संगनमताने सर्वकाही गुपचूप सुरू आहे. 

अलिकडे राज्य सरकार आणि विरोधी भाजप यांच्यात चाललेला कलगीतुरा यातून हेच स्पष्ट होत आहे. कोणाचेही सरकार सत्तेवर आले तरी अशा अवैध धंद्यांना अभय मिळत राहते आणि त्याचा लाभ कुणीतरी उपटत असतो. आता चिंता अशी की या अंमली पदार्थांच्या खरेदी-विक्रीचा हा जो भलामोठा कारोबार आहे,तो संपवण्याचा कधी प्रयत्न झाला का? या दिशेने आजवर कोणतेही ठोस प्रयत्न झालेले नाहीत. हे वास्तव आहे. आज  देशाच्या विविध भागातून अमली पदार्थांची तस्करी आणि ते जप्त केल्याच्या बातम्या वारंवार येत आहेत, परंतु स्थानिक पातळीवरील काही कारवाया वगळता  या समस्येचे मूळ आणि या व्यवसायाचे खरे स्त्रोत शोधण्यात तपास यंत्रणांना अपयशच आले आहे. असे म्हणायचे का? जर यंत्रणेला अपयश आले तर यंत्रणेत सुधारणा का झाली नाही? सरकारने ही बाब कधी गंभीरपणे घेतलीच नाही का? मग सरकारच्या लोकांचीही यात हात आहेत का? आज जो आरोप प्रत्यारोप होत आहे,ते उगाच होत आहे का? लोकांना मात्र यातले सत्य हवे आहे? ते त्यांच्यासमोर कधी येणार? 

विशेष म्हणजे, गेल्या काही दिवसांपासून गुजरातमधून अमली पदार्थ जप्त आणि काहींना अटक झाल्याच्या बातम्या येत आहेत.  शिवाय, नुकत्याच मुंबईत एका क्रूझ जहाजातून अमली पदार्थ जप्त केल्याच्या प्रकरणाने या प्रश्नाकडे संपूर्ण देशाचे लक्ष वेधले आहे.  सोमवारी गुजरातमधील दहशतवादविरोधी पथकाने सव्वाशे किलोग्राम हेरॉईन जप्त केले आणि तीन जणांना अटक केली.  आंतरराष्ट्रीय बाजारात एवढ्या मोठ्या प्रमाणात करण्यात आलेल्या कारवाईतील हेरॉईनची किंमत सहाशे कोटींहून अधिक असल्याचे सांगण्यात येत आहे.  यापूर्वी, गेल्या काही दिवसांत गुजरात पोलिसांनी अमलीपदार्थांच्या दोन मोठ्या खेपा जप्त केल्या होत्या.

त्याच वेळी, गुजरात दहशतवादविरोधी पथकाने 2016 पासून आतापर्यंत एकोणीस हजार कोटी रुपयांहून अधिक किमतीचे अंमली पदार्थ जप्त केले आहेत.  त्यातच यावर्षी नऊशे कोटी रुपयांचे अमली पदार्थ जप्त करण्यात आले.  यादरम्यान सत्तरहून अधिक जणांना अटकही करण्यात आली.  गुजरातमधील मुंद्रा बंदरातूनच सुमारे तीन हजार किलो अमली पदार्थ जप्त करण्यात आले.  छुप्या गुन्हेगारी कारवाया आणि प्रत्येक स्तरावर पाळत ठेवल्याचा दावा करणाऱ्या सरकारच्या आणि त्याच्या पोलिसांच्या डोळ्यांसमोर इतक्या मोठ्या प्रमाणावर अमली पदार्थांच्या तस्करीचे जाळे कसे उभं राहिले, हा प्रश्नच आहे!

 गुजरातची किनारपट्टी हा पाकिस्तान, इराण किंवा अफगाणिस्तानमधून भारतात करण्यात येणाऱ्या अमली पदार्थांच्या तस्करीसाठी पसंतीचा मार्ग बनला आहे.  तस्कर पाकिस्तानातून कच्छ किंवा गुजरातमधील भुज समुद्रात अमली पदार्थ घेऊन येतात.  गुजराथमधील अड्ड्यांवर छुप्या पद्धतीने पाठवल्यानंतर अवैध मार्गाने देशातील अन्य राज्यांमध्येही त्याची वाहतूक केली जाते. याला पायबंद घातला जाणार आहे का?-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

क्रिकेटर आणि शेतकरी

स्टेडिअममध्ये देश जिंकणे जितके आवश्यक असते, त्यापेक्षा शेतकऱ्यानं हिरव्यागार शेतात जिंकणं महत्त्वाचं आहे.  क्रिकेट सामन्यात एक एक विकेट जशी महत्त्वाची आहे,तसेच शेतीसाठी प्रत्येक शेतकऱ्याला स्वतःचे असे एक महत्त्व असते.  आज देशाची भूक मिटवणारे असंख्य शेतकरी उपासमार, असहाय्यता, कर्ज अशा विविध समस्यांमुळे आत्महत्या करत आहेत.आपला जो कोणी आवडता खेळाडू  असतो,त्याने शतक झळकावे म्हणून आपण देवाकडे साकडे घालतो, पण आपण कधी आपल्या आजूबाजूच्या किंवा ओळखीच्या शेतकऱ्यासाठी शंभर पोती धान्य पिकवावे म्हणून देवाकडे प्रार्थना केली आहे काय?  एक-दोन तास बॅट घेऊन मैदानात खेळणारा खेळाडू आपल्या नजरेत देव बनतो, पण आयुष्यभर आपल्या पोटाची भूक भागवणारा शेतकरी मात्र त्याला माणूस म्हणावं म्हणून तळमळत असतो.  हां, मात्र निवडणुकीच्या वेळी देशाचा कणा असलेल्या या अन्नदात्याला शब्दांच्या दागिन्यांनी मढवले जाते, ही  गोष्ट वेगळी. नंतर मात्र त्याची पुढच्या निवडणुकीपर्यंत साधी आठवण देखील काढली जात नाही.

देशाला जिंकण्यासाठी कमी चेंडूत जास्त धावा हव्यात हे पाहून आपण तणावाखाली येतो.  आम्ही अस्वस्थ होतो.  देशाला जिवंत ठेवणाऱ्या नद्या, तलाव, सरोवरे आणि जलस्रोत हळूहळू कोरडे होऊ लागले म्हणून क्रिकेटप्रमाणेच आपल्याला ताण येतो का?  कधीच नाही.  हाच तणाव आपल्यात निर्माण झाला असता, तर देशातील गावांची आणि शेतकऱ्यांची संख्या दिवसेंदिवस कमी झाली नसती.  आपल्या आवडत्या खेळाडूला प्रोत्साहन देण्यासाठी आपण त्याचे चाहते म्हणून  सर्वतोपरी प्रयत्न करतो.  त्याचबरोबर आपली भूक मिटवण्यासाठी जीवाची बाजी लावणार्‍या शेतकर्‍यांना प्रोत्साहन देणे तर दूरच, त्यांचा विचार करण्याची तसदीही घेत नाही.

जगभरातल्या किक्रेटच्या स्टेडियमची खेळपट्टी कशी आहे? याची आपल्याला खडा न खडा माहीती असते.  गोलंदाजी किंवा फलंदाजीसाठी कोणती खेळपट्टी योग्य आहे हे आपल्याला माहीत असते. पहिल्यांदा फलंदाजी केल्याने जिंकतो की  गोलंदाजी करून जिंकतो, याचा सगळा आढावा काढलेला असतो,मात्र  दुर्दैवाने आपल्याच गावची बाजारपेठ कशी आहे, याची आपल्याला अजिबात माहित नसते. ती कोणत्या स्थितीत आहे, तिथे पिकाचा बाजारभाव काय आहे? बाजारपेठेतील कारभार कसा चालतो किंवा तिथे शेतकऱ्यांची कशाप्रकारे फसवणूक केली जाते, याची आपल्याला यत्किंचितही कल्पना नसते.

पाकिस्तानच्या संघाला भारतात खेळू द्यावं की नाही,यावर किस पाडला जातो, पण कधी विचार केला आहे का की आपण खाणारे धान्य देशी आहे की विदेशी?  ती आयात केली जाते की निर्यात केली जाते?  तुमच्या मौल्यवान वेळेतून कधी एक क्षण काढला आहे का याचा विचार करण्यासाठी?  नाही ना? कसा काढणार?  जोपर्यंत वेदनेची आग हृदयाला जाळत नाही, तोपर्यंत मन या सगळ्याचा विचार करण्यापासून दूरच पळते.  देशाच्या क्रिकेट मंडळाने किंवा संघाने केलेल्या चुकांचा आम्ही बारकाईने आढावा घेतो, पण शेतीत कुठे चूक होते आहे आणि कोणाला दोषी ठरवायचे आहे हे शोधण्याचा आणि मोहीम राबवण्याचा कधीही प्रयत्न केला जात नाही. याला काय म्हणायचे?

ज्यांना समस्या आहे त्यांनीच त्यासाठी आवाज उठवायचा, अशी आमची आजवर धारणा झाली आहे. होत आहेही तसेच. शेतकरी आपल्या अस्तित्वासाठी स्वतःची लढाई स्वतःच लढत आहे.  दुर्दैवाने कोणत्या राज्यात किती शेतकरी मरत आहेत हेही आपल्याला माहीत नसते. का मरत आहेत?  कसे मरत आहेस?  हे सर्व आपल्याला निरर्थक आणि वेळेचा अपव्यय करणारे आहे, असे वाटते.

आधारभूत किंमत, खत, पाणी, वीज यासाठी लाठ्या-काठ्यांनी जखमी झालेले शेतकरी तुम्ही कधी पाहिले आहेत का?  कोणत्या देशाचा गोलंदाज कशी गोलंदाजी करतो, कोणत्या युक्त्या दाखवतो याची संपूर्ण माहिती आपल्याकडे आहे.  दुर्दैवाने दलालांकडून केल्या जाणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या लुटीची कोणतीही माहिती आपल्याकडे नाही.  शेतकर्‍यांची फसवणूक कशी होते आहे, फसवणुकीला ते कसे बळी पडत आहेत, हे जाणून घ्यायला किंवा ऐकायला आपल्याकडे वेळ नाही.

आपण कॉमेंट्री ऐकत टीव्हीवर टक लावून क्रिकेट पाहत असतो, त्यासाठी आपण चक्क कामाला किंवा ऑफिसला दांडी मारलेली असते, पण  शेतकऱ्यांबद्दलची चर्चा ऐकण्यासाठी कधी आपण वेळ काढला आहे का?  अकरा खेळाडूंनी खेळलेल्या खेळासाठी आपल्यापैकी लाखो लोक एक होतात.  त्याचवेळी करोडो लोकांची भूक मिटवणाऱ्या शेतकऱ्यासाठी मात्र आपण काही करतो का?  शेती करणे म्हणजे पुण्याचे काम मानले जाते, मात्र गेल्या काही वर्षांपासून हीच शेती देशोधडीला लागत आहे, याकडे आपले लक्ष आहे का?  हिरव्यागार शेतात हा अन्नदाता सुखी राहील,यासाठी आपण काही करणार आहे की नाही? त्याच्यासाठी याआपला थोडा वेळ देणार  आहोत की नाही? -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

 

महिला खेळाडूंवरील अत्याचार थांबतील कधी?

हरियाणात व्यवस्थेच्या पातळीवर विचित्र विरोधाभास दिसून येत आहेत. घोषणा काही वेगळ्या दिल्या जातात, पण घडतंय मात्र उलटंच.  मुला-मुलींच्या गुणोत्तर प्रमाणात सर्वाधिक तफावत असल्याचा कलंक हरियाणाला आजही सोसावा लागत आहे.  म्हणूनच पंतप्रधानांनी  'बेटी बचाओ बेटी पढाओ' योजना तिथून  सुरू केली. आता ही घोषणा संपूर्ण देशात दुमदुमत आहे, पण कदाचित हरियाणा सरकार त्याबाबत गंभीर दिसत नाही.  त्यामुळे महिला खेळाडूंवर बलात्कार आणि हत्येच्या घटना मोठ्या प्रमाणात घडताना दिसत आहेत.

याचे ताजे उदाहरण म्हणजे सोनीपत येथील कुस्तीपटू आणि त्याच्या भावाची झालेली हत्या.  खेळाडूच्या आईलाही गोळी लागली असून ती गंभीर जखमी झाली आहे.  कुस्तीचे प्रशिक्षण घेत असलेल्या खेळाडूचा स्पोर्ट्स अकादमीच्या मालकाने विनयभंग केल्याचा प्रकार समोर आला आहे. त्याला तिच्याशी अनैतिक संबंध ठेवायचे होते. त्याला विरोध केल्यावर त्याने त्या खेळाडूवर हल्ला केला.  यात तिचा आणि तिच्या भावाचा जीव गेला. या प्रकरणी अकादमीचा मालक फरार असला तरी त्याची पत्नी आणि मेहुण्याला पोलिसांनी अटक केली आहे.  या घटनेनंतर साहजिकच परिसरातील नागरिकांमध्ये संताप व्यक्त होत आहे.

हरियाणातली ही काही नवीन घटना नाही.  महिला खेळाडूंना त्यांच्या प्रशिक्षकांकडून अन्यायकारक वागणूक दिल्याचे अनेक किस्से,घटना आहेत.  महिला खेळाडूंवरील विनयभंग आणि हिंसक हल्ल्याची घटना घडत नाही, असे वर्ष क्वचितच गेले असेल.  या वर्षाचेच बोलायचे झाले तर, फेब्रुवारी महिन्यात रोहतकमध्ये एका महिला वेटलिफ्टरची हत्या झाली होती. तिच्या प्रशिक्षकाला तिच्याशी अवैध संबंध ठेवायचे होते आणि तिने विरोध केल्यावर तिची हत्या केल्याचे तपासात समोर आले आहे.  तसेच सप्टेंबर महिन्यात चरखी दादरी येथे एका कुस्तीपटूची तिच्याच प्रशिक्षकाने हत्या केली होती.  हरियाणात खेळाविषयी फक्त मुलांमध्येच नाही तर मुलींमध्येही खूप आकर्षण आहे.

तेथील अनेक मुलींनी ऑलिम्पिक आणि इतर राष्ट्रीय खेळांमध्ये आपले कौशल्य दाखवून देशाचे नाव उज्ज्वल केले आहे.  हे पाहता तेथील सरकार खेळाडूंना प्रोत्साहन देताना थकत नाही.  तसेच क्रीडा अकादमींना प्रोत्साहन देण्याचाही प्रयत्न करते.  पण जर त्या अकादमींमधील महिला खेळाडू सुरक्षित राहणार नसतील आणि, त्यांचे प्रशिक्षक प्रामाणिक आणि सच्चरित्र राहणार नसतील तर  मुली आणि त्यांचे पालक खेळाविषयी कसे उत्साही राहतील?.

हरियाणातच रुचिका गिरहोत्रा ​​प्रकरण तर इतके ढवळून निघाले होते की, त्यामुळे हरियाणा सरकारच्या अब्रूचे धिंडवडे निघाले होते.  तत्कालीन केंद्र सरकारलाही अपमान सहन करावा लागला होता. त्यावरून तेव्हा वाटले होते की, हरियाणातील क्रीडा अकादमीचे प्रशिक्षक आणि मालक काही तरी धडा घेतील, पण त्याचा काही एक परिणाम झाला नसल्याचे दिसून येत आहे. रुचिका गिरहोत्रा ​​ही लॉन टेनिसपटू होती आणि त्या क्रीडा अकादमीचा प्रभारी एक पोलीस अधिकारी होता.  त्या अधिकाऱ्याने रुचिकावर लैंगिक अत्याचार आणि मानसिक छळ केला आणि त्यामुळे तिने आत्महत्या केली.

त्यानंतर त्या अधिकाऱ्याने त्याच्या कुटुंबीयांना त्रास देण्यास सुरुवात केली आणि त्यामुळे त्याचे संपूर्ण कुटुंब उद्ध्वस्त झाले.  क्रीडा अकादमी आणि अशा इतर संस्थांमध्ये मुलींवर होणाऱ्या अत्याचाराच्या घटना थांबायचे नावच घेत नाहीत.  कारण हरियाणा सरकार अशा घटना गांभीर्याने घ्यायलाच तयार नाही. निदान आता तरी सरकार जागे हवे आणि दोषींवर कठोर कारवाई व्हावी, असा इंतजाम करायला हवा. अकादमी संचालक,मालक यांच्या डोक्यात पुन्हा असे पापी कृत्य येऊ नये, अशा पद्धतीची शिक्षा मिळायला हवी आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

अक्षय ऊर्जा निर्मितीच देशाला तारेल

आपली वीजनिर्मिती ही पर्यावरण मारक कोळशाच्या ज्वलनातून निर्माण होते. हे प्रमाण साधारण 80 टक्के आहे. राजकीय इच्छाशक्ती आणि भांडवल यांचा मेळ बसला तर  यापुढील दशकभरात पर्यावरणस्नेही मार्गानी आपली 50 टक्के किंवा त्याहून अधिक  ऊर्जानिकड भागू शकेल. मात्र यामुळे खर्चिक कोळशावरील अवलंबित्व कमी करण्यास मदत होईल. पर्यावरणस्नेही मार्गानी वीजनिर्मिती वाढल्याने कर्बउत्सर्जनही कमी होईल. हा मुद्दा लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे. परवा कर्बउत्सर्जन 2070 पर्यंत शून्यावर आणण्याचे भारताचे उद्दिष्ट असल्याचे म्हटले आहे. 

देशात आपली अणुऊर्जा वीजनिर्मिती तीन टक्के इतकीही नाही.देशातील नद्यांवर धरणे बांधण्यावर मर्यादा आहेत. त्यामुळे जलविद्युतीचा हात आखडताच आहे. मात्र पवन ऊर्जा आणि सौर ऊर्जा यांच्या माध्यमातून कोळशावरचे अवलंबित्व कमी करता येईल. सध्याला आपल्याला हेच महत्त्वाचे आहे. हवेतील प्रदूषण नियंत्रणात आणताना आणि पेट्रोल-डिझेलच्या दरवाढीवर मात करण्यासाठी  बॅटरीवर चालणाऱ्या वाहनांचा वापर वाढला पाहिजे. कोळसा आणि वाहन इंधन यांवर भारताचा पैसा बराच खर्च होत आहे. 

भारत स्वतंत्र झाला तेव्हा देशाची वीजनिर्मिती क्षमता केवळ 1.4 गिगावॉट (एक गिगावॉट म्हणजे एक हजार मेगावॉट) होती. ती जवळजवळ 150 पटींनी वाढून 2012 साली ऑक्टोबरमध्ये 209 गिगावॉट झाली. यातील औष्णिक विद्युत (कोळसा, डीझेल, नैसर्गिक इंधन वायू), जलविद्युत, पुनर्निर्माणक्षम स्रोत आणि अणुवीज यांचा वाटा अनुक्रमे 65.6, 20, 12 आणि 2.5 टक्के आहे. जलविद्युत, पुनर्निर्माणक्षम स्रोत यांच्यातून वीज निर्मिती वाढली पाहिजे.

प्रत्यक्ष पवन विद्युतनिर्मितीमध्ये प्रदूषण, किरणोत्सार होण्याचा प्रश्न नाही. त्यामुळे ही अक्षय ऊर्जा बऱ्याच प्रमाणात स्वच्छदेखील आहे. समुद्रकिनारी आणि उंचावर वारा जास्त वेगाने वाहतो. अशा जागा  पवन ऊर्जेसाठी उपयुक्त आहेत. ‘एनर्जी स्टॅटिस्टिक्स-2013’ या प्रकाशनातील ऊर्जा सांख्यिकीनुसार मार्च 2012 पर्यंत भारतात 17.3 गिगावॉट शक्तीची पवन ऊर्जानिर्मिती केंद्रे प्रत्यक्ष उभारलेली आहेत. जास्त उंचीच्या पवनचक्क्या उभारल्या तर देशात सुमारे 50 गिगावॉट (उंची 50 मीटर) किंवा 2000 ते 3000 गिगावॉट दरम्यान (उंची 100 आणि 120 मीटर) पवन विद्युतनिर्मितीक्षमता उभारणे शक्य आहे. बर्कली विद्यापीठाचा अहवाल म्हणतो की भारताला ऊर्जेचा प्रश्न सोडविण्यासाठी खर्चीक, जोखमीच्या, किरणोत्सारी अणुऊर्जेचा विचार करायची गरज नाही. या अहवालाची चिकित्सा करून पवन ऊर्जा या पर्यायाचा गंभीरपणे विचार केला पाहिजे.

सूर्य हा पृथ्वीवरील बऱ्याचशा ऊर्जास्रोतांचा उगम आहे.  जगाचा 2004 साली सर्व प्रकारच्या ऊर्जेचा वापर जेवढा होता, साधारण तेवढीच ऊर्जा सूर्य दर तासाला पृथ्वीकडे प्रक्षेपित करतो आणि पृथ्वीच्या अंतापर्यंत हे काम चालू राहील. वर्षांचे तास 8766 असल्याने ही ऊर्जा जागतिक गरजेच्या सुमारे 8 हजार पट तरी जास्त आहेच. मुख्यत: प्रकाश आणि उष्णता या दोन रूपांत सौर ऊर्जा आपल्यापर्यंत पोहोचते.

ही वीजनिर्मिती कसलेही प्रदूषण किंवा किरणोत्सार वाढवत नाही. सौर वीजनिर्मिती केंद्र वर्षांच्या आत उभारले जाऊ शकते. या तुलनेत अणुवीजनिर्मिती आणि औष्णिक वीजनिर्मिती केंद्र उभे करण्यासाठी अनुक्रमे आठ ते बारा आणि चार ते सहा वर्षे लागतात. असे असले तरी कमी कार्यक्षमता आणि प्रति युनिट वीजनिर्मितीचा जास्त खर्च या दोन अडचणी सौर ऊर्जेशी निगडित होत्या आणि आजही काही प्रमाणात आहेत. अलीकडे या रूपांतराची कार्यक्षमता साधारणपणे 15 ते 20 टक्क्यांपर्यंत पोहोचली आहे. ही वीज बॅटरीत साठवून नंतर वापरणे खर्चीक असते. तुलनेने ती ग्रिडला जोडून वापरली, तर तिची किंमत निम्मी होते. सोलार फोटोसेलच्या तंत्रज्ञानात वेगाने सुधारणा होत आहेत. त्यामुळे 2010 सालीच काही विकसित देशांतील सौरवीज आणि अणुवीज निर्मिती खर्च एका पातळीवर आलेला आहे.   भारतातही जवाहरलाल नेहरू सौर ऊर्जा मिशनने तर 2030 सालापर्यंत सौर विजेची किंमत दगडी कोळसा जाळून केलेल्या विजेएवढीच असेल अशी तयारी चालविली आहे. 

तंत्र-वैज्ञानिक प्रगतीमुळे  पुनर्जीवि (रीयुजेबल) विजेचा उत्पादन-खर्च गेल्या  दहा वर्षांत एकपंचमांश झाल्याने इतर कोणत्याही  विजेपेक्षा पुनर्जीवि वीज स्वस्त झाली आहे. त्यामुळे  कारखाने, कचेऱ्या, रेल्वे, इ.साठी दिवसा लागणारी सर्व वीज थेट पवन वा सौर- वीज- केंद्रातून मिळवणे  शक्य आणि परवडणारे झाले आहे. दुसरे म्हणजे  बॅटरी-तंत्रज्ञानातील क्रांतीमुळे गेल्या दहा वर्षांत  बॅटरीच्या किमती 89 टक्के घसरल्या. त्यामुळे पवन  वा सौर-वीज-केंद्रातून जादा वीज बनवून ती बॅटरीमध्ये साठवायची आणि रात्री वा वारा पडलेल्या  वेळात ती वापरायची असे धोरण घेणे शक्य व  परवडणारे झाले आहे. त्यातून 2035 पर्यंत  कोळसा- विजेला निरोप देऊन पुनर्जीवि विजेचा  वाटा 100 टक्के करू असे अमेरिकन सरकारने जाहीर केले आहे. भारतातही कोळसा-विजेला घटस्फोट देणे शक्य आहे कारण पवन व सौर ऊर्जा मिळून त्यासाठीचे ऊर्जा स्रोत पुरेसे आहेत असे संशोधन सांगते. पुरेसे पुनर्जीवि-वीज प्रकल्प उभारण्यासाठी पुरेसे भांडवल उभारण्याचा प्रश्न आहे. जगाला पर्यावरणीय विनाशाच्या उंबरठ्यावर आणून ठेवणाऱ्या श्रीमंत राष्ट्रांनी ठरल्याप्रमाणे पुरेसे अनुदान दिले तर हे पुरेशा वेगाने होईल.  पुनर्जीवि वीज-क्षेत्रातील क्रांतीमुळे अमेरिकेत 2030 पर्यंत सर्व मोठी, मध्यम वाहने व 2035 पर्यंत सर्व लहान मोटारी बॅटरीवर चालणारी असतील असे अमेरिकन सरकारने जाहीर केले आहे. श्रीमंत राष्ट्रांनी पुरेसे अनुदान, तंत्रज्ञान दिले तर भारतातही तसे करणे शक्य आहे. उद्योजक आणि सरकारने याकडे गांभीर्याने पाहायला हवे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

नोटबंदीचा निर्णय फसल्याचे सरकार मान्य का करत नाही?

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी 8 नोव्हेंबर 2016 रोजी संपूर्ण देशात नोटबंदी जाहीर केली. देशातला काळा पैसा नष्ट करणे, दहशतवाद्यांस होणारा निधीपुरवठा उद्ध्वस्त करणे आणि बनावट नोटा नेस्तनाबूत करणे आदी अनेक उद्दिष्टे सरकारने हा निर्णय घेताना दिला होता. आज या निर्णयाला पाच वर्षे उलटली आहेत. त्यावेळी नोटबंदीमुळे लोकांना अतोनात त्रास झाला. पैसे काढण्यासाठी  बँकेसमोर गर्दीच्या रांगेत उभारलेल्या अनेकांना जीव गमवावा लागला. अनेकांना गरजेला पैसा मिळाला नसल्याने दिवस तापदायक गेले.

जनतेस त्या वेळेस होत असलेल्या प्रचंड हालअपेष्टांवर सरकारने ‘दीर्घकालीन भल्या’ची फुंकर मारली होती. म्हणजे या निर्णयाने त्या वेळी तूर्त त्रास होत असला तरी अंतिमत: दीर्घकालात त्याचा फायदाच होईल, असे सरकारने म्हटले होते. आज या निर्णयाला जवळपास पाच वर्षे होऊन गेली आहेत. त्यामुळे आज याचा काय फायदा झाला कळायला मार्ग नाही. आपला नोटबंदीचा निर्णय पूर्णपणे फसला आहे, हे सांगायला सरकारकडे उदार मनही नाही. चांगल्या गुंतवणूक योजना पाच-सहा वर्षांच्या असतात आणि त्यातील गुंतवणूक दीर्घकालीन मानली जाते. त्यामुळे पाच वर्षांचा कालावधी उलटल्यानंतर या नोटबंदी निर्णयाचा जमाखर्च मांडणे आवश्यक ठरते.अर्थव्यवस्था अधिकाधिक औपचारिक करून रोख रकमेचा विनियोग कमी करणे हेही नोटबंदी निर्णयामागील महत्त्वाचे उद्दिष्ट होते,मात्र आज काय परिस्थिती आहे? उलट आज सर्वाधिक व्यवहार रोख रकमेने होत आहे. 

आर्थिक व्यवहारातील चलनी नोटांचे प्रमाण कमी होण्यासाठी 500 आणि 1000 रुपयांच्या नोटा रद्द करत व्यवस्थेतील जवळपास 84 टक्के रक्कम सरकारने या निर्णयाद्वारे एका झटक्यात काढून घेतली. त्यामुळे 15.41 लाख कोटी रु. तरी रक्कम निकालात निघाली. पण त्यातील 99.99 टक्के इतकी रक्कम बँक आणि इतर मार्गाने अर्थव्यवस्थेत परतली. म्हणजे काळा पैसा दूर करण्याचा दावा तेथल्या तेथेच निकालात निघाला. आता रोख रकमेचा वापर कमी होण्याच्या उद्दिष्टाचे काय झाले हेही दिसून आले.पाच वर्षांपूर्वी नोटबंदी धाडसी, धडाडीपूर्ण इत्यादी निर्णय घेतला जाण्याआधी आपल्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेत सुमारे 18 लाख कोटी रुपयांची रोख रक्कम होती. आज नोटबंदीला पाच वर्षे पूर्ण झाले  असताना व्यवस्थेत असलेली रोख रक्कम 28 लाख कोटी रुपयांहून अधिक आहे. म्हणजेच या पाच वर्षांत 10 लाख कोटी रुपयांची अतिरिक्त रोकड चलनात आली. याचाच अर्थ असा की नोटबंदी निर्णयानंतर दरवर्षी दोन लाख कोटी रु. इतक्या मोठय़ा वेगाने उलट हे रोख रकमेचे प्रमाण वाढत गेले. म्हणजे नोटबंदीने साधले काय हा प्रश्नच विचारण्याची आता गरज नाही; कारण पाच वर्षांत रोकड-वापर वाढला, सकल राष्ट्रीय उत्पन्नही घसरले अशी कटू उत्तरे समोर आहेत.

इतकेच नव्हे तर या काळात एकूण रोख रकमेतील वजनदार चलनी नोटांचा वाटा तसूभरही कमी झालेला नाही. नोटबंदीचा निर्णय घेतला गेला तो पाचशे आणि हजार रुपयांच्या नोटा रद्द करण्यासाठी. सरकारने एक हजार रुपयांच्या नोटा रद्द केल्या खऱ्या. पण त्या बदल्यात दुप्पट म्हणजे दोन हजार रुपयांच्या नोटा आणल्या. त्या वेळी चलनात पाचशे रुपयांच्या नोटांचा वाटा होता 44.4 टक्के इतका. त्यापाठोपाठ 39.6 टक्के इतका वाटा होता एक हजार रुपयांच्या नोटांचा. दोन्ही मिळून हे प्रमाण 84 टक्के होते. त्यात पाचशे रुपयांच्या नोटा रद्द करून पुन्हा पाचशे रुपयांच्याच नोटा आणण्यामागील अथवा हजार रुपयांच्या नोटा रद्द करून दोन हजार रुपयांच्या नोटा आणण्यामागील कार्यकारणभाव सरकारने कधीही जनतेसमोर मांडला नाही. पण आजची परिस्थिती अशी की आज चलनात पाचशे रुपयांच्या नोटांचे प्रमाण आहे 68.4 टक्के आणि दोन हजार रुपयांच्या नोटा आहेत 17.3 टक्के. म्हणजे हे दोन्ही मिळून होतात 85.7 टक्के. या आकडेवारीस अधिक भाष्याची वा स्पष्टीकरणाची गरज नाही. तेव्हा या निर्णयाने साधले काय या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्याची गरज नाही, इतके वास्तव स्पष्ट आहे. शिवाय सुमारे नऊ टक्क्यांनी वाढणारी आपली अर्थव्यवस्था नोटबंदीनंतर तीन टक्क्यांपर्यंत घसरली. पाठोपाठ जीएसटी कर आला आणि तो स्थिरावयाच्या आत सुरू झाला करोनाकाळ. आगीतून उठून फुफाटय़ात पडल्यासारखे झाले. नोटबंदीमुळे  पैशांच्या देवघेवीसाठी डिजिटल मार्ग वापरण्याचा प्रघात पडू लागला, ही एक चांगली गोष्ट घडली. क्रेडिट कार्ड, ऑनलाइन पेमेंट, युनिफाइड पेमेंट इंटरफेस (यूपीआय)चे गूगल पे, पेटीएम, फोनपे आदी मार्ग असे बरेच काही या काळात विकसित झाले. अर्थात नोटबंदीच्या निर्णयाची कटू वृक्षाची गोड फळे कोणास मिळाली हेही समोर आले. डिझिटल कंपन्या फायद्यात आल्या. पण या पाच वर्षात पुन्हा रोख रक्कम चलनात वाढली त्याचे काय?  अर्थव्यवस्थेच्या डिजिटायझेशनची गती वाढू शकली असती. पण सरकारी धोरणशून्यतेमुळे जे काही घडले त्याचे भयकारी चित्र समोर आल्याने घराघरांत रोख रक्कम बाळगण्याचे प्रमाण वाढले. न जाणो आपल्यावर कोणता प्रसंग कधी येईल हे सांगता येत नाही, या अनिश्चिततेतून पुन्हा एकदा रोखीचे महत्त्व वधारले. त्यामुळे डिजिटल पेमेंट मार्गाचा किती उदोउदो करायचा हा प्रश्नच आहे. पण तरीही केंद्र सरकार नोटबंदीचा निर्णय पूर्णपणे फसला आहे,हे का मान्य करत नाही? -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

दैनिक ललकार व दैनिक संकेत टाइम्स मध्ये हा लेख प्रसिद्ध झाला आहे.

 

(लघु कथा) निर्णय

घुबडाने आग्रह केला - हे माता लक्ष्मी !  मी तुम्हाला या घरावर अजिबात उतरवणार नाही. भव्य सजावटीसह अनेक घरांमध्ये तुमची पूजा पूर्ण भक्तिभावाने केली जात आहे.  तरीही तुम्ही तुमच्या निवासासाठी हे साधे घर निवडले आहे.  शिवाय, मी काल या घरावरून उडत जाताना या घरातला मुलगा आणि सून मोठ्या आवाजात आईशी वाद घालत असल्याचे ऐकले आहे. मग या घरावर का कृपादृष्टी. मला जाणून घ्यायचं आहे, देवीमाता.'

 लक्ष्मीने हसून घुबडाची शंका सोडवली - 'घुबडा, तू घुबड ते घुबडच राहशील.वेडा कुठला.  या घरात सुरू असलेला वाद ऐकलास, पण वाद का झाला हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला नाहीस.  वादाचे मुख्य कारण - या घरात आधीच एक मुलगी आहे.  सून पुन्हा दुसऱ्यांदा गरोदर राहिली आहे. तिची  लिंग चाचणी घेण्यावरून वादाची परिस्थिती निर्माण झाली होती.

शेवटी कठोर निर्णय घेत आईने मुलाला आणि सुनेला अंतिम निर्णय दिला की माझ्या हयातीत या घरात कोणतीही लिंग चाचणी होणार नाही आणि स्त्री भ्रूणहत्याही होणार नाही.

 आईचा निर्णय ऐकून मुलगा आणि सून माफी मागत म्हणाले -' आई !  आम्हालाही तेच हवे होते.  फक्त तुझं म्हणणं जाणून घ्यायचं होतं. तुला नातवाची तर इच्छा नाही ना हे पाहत होतो. आता आम्हाला खूप आनंद झाला आहे. बाबांनीदेखील तुझ्या या निर्णयालाच पाठींबा दिला आहे.आता आम्ही दोघेही निश्चिन्त झालो.'  हे ऐकून घुबड शांतपणे त्या घराच्या छतावर उतरले.- मीरा जैन (अनुवाद-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली)

आनंदी राहण्याचा मार्ग

मला आजही आठवते की दर रविवारी आजी एक आणे म्हणजे सहा पैसे द्यायची.  आम्हा सर्व भावा-बहिणींना सारखाच आणा यायचा. त्या एक आण्यासाठी आम्ही तो रविवार कधी येईल याची आतुरतेने वाट पहायचो.  त्या एक आण्यात आमची खूप सारी स्वप्ने असायची.  दुपारपासून संध्याकाळपर्यंत बाजारात फिरत असताना आमच्याकडे मोठा खजिना आहे आणि  त्या बाजारात सर्व काही खरेदी करता येते, असा विश्वास वाटायचा.

सुट्टीचा दिवस असायचा.शाळा आणि पुस्तकं विसरून जायचो. आम्ही ग्रुप करून बाजारात जात असल्याने पालकांनाही काळजी नसायची.  बाजार हे आमचे आनंदाचे ठिकाण होते.  एका दुकानातून दुसऱ्या दुकानात, दुसऱ्याकडून तिसऱ्या, तिसऱ्यापासून चौथ्या आणि पाचव्या..!  अशा रीतीने एका भेटीत आपल्या आवडीचे सर्व काही खरेदी होईल या आशेने संपूर्ण बाजारपेठेची चक्कर मारायचो. खरं तर त्याकाळी एक आणा ही सर्वात लहान रक्कम होती.  तरीही अशाप्रकारे बाजारात फेरफटका मारण्यात आनंद वाटायचा.  त्यामुळे उरलेल्या सहा दिवसांसाठी उपयोगी पडेल अशी नवीन उर्जाही त्यातून मिळायची.  बाजारात ना शिक्षकांची 'काठी' असायची ना बापाची 'बारीक' नजर. स्वतंत्र पक्ष्यासारखा मोकळ्या आकाशात असल्यासारखं वाटायचं.

पालकांनाही फारशी काळजी घ्यावी लागत नव्हती. खरं  तर त्यांच्या अपेक्षा फार माफक होत्या. परिधान करण्यासाठी कपडे, वेळेवर जेवण आणि चांगल्या शाळेत शिक्षण एवढीच त्यांची कर्तव्ये होती. आजच्या पालकांप्रमाणे मुलाने लंडन, अमेरिकेला जावं, अशी त्यांची कुठली अपेक्षा नव्हती. त्यांना फक्त  मुलानं चांगलं शिक्षण घ्यावं, अशी अपेक्षा होती. त्यांनी मुलांवर ना कलेक्टर होण्याचे स्वप्न लादले ना डॉक्टर, इंजिनियरचे!

हेच त्यांच्या 'हॅपिनेस'चे म्हणजेच आनंदी राहण्याचे रहस्य होते.  आज मात्र पालकांना सर्व प्रकारची चिंता आहे.  आणि त्यांच्यासोबत मुलांनाही!  कारण लहानपणापासूनच स्वप्नांची जाडजूड 'बॅग' मुलाच्या खांद्यावर असते.  या प्रवाहात वाहणाऱ्या प्रत्येकाचा प्रश्न आहे - तुम्ही मोठे होऊन काय बनणार आहात, डॉक्टर की इंजिनियर?  तीच मोठी स्वप्ने मुलांच्या सुप्त मनात भरायला लागतात.

आणि स्वप्ने यशस्वी झाली नाहीत तर निराशेच्या अंधकारात मुलं हरवून जातात.अनेकदा मला वाटतं की या मुलांची किती स्वप्नं त्यांची आहेत आणि किती त्यांच्या डोक्यावर लादलेली आहेत!  आपल्या मुलांना चांगला, समजूतदार आणि संवेदनशील माणूस बनवण्याऐवजी त्यांना 'मोठा माणूस' बनवण्याचे स्वप्न दाखवून ते स्वप्न पूर्ण करण्याचे ओझे मुलांच्या डोक्यावर लादून पालक त्यांच्यावर कोणता सूड उगवत आहेत? मुलं  या परक्या स्वप्नांचे ओझे किती समर्थपणे पेलतात, हे आजच्या मुलांच्या चेहऱ्यावर खऱ्याखुऱ्या सुख-दु:खाच्या रूपात आपल्याला पाहायला मिळतं.  शेवटी आज आनंद जगण्याऐवजी लक्षात ठेवण्याचा विषय होत आहे?

आजकाल 'हॅपीनेस इंडेक्स' म्हणजेच आनंदाच्या निर्देशांकाची चर्चा जोरात सुरू आहे.  मध्यप्रदेश ते पहिले राज्य आहे, जिथे या उद्देशाने 'आनंद भवन' स्थापन करण्यात आलेलं आहे. परंतु प्रत्यक्षात 'हॅपिनेस'मध्ये तो प्रदेश मागे राहिला असल्याचे सर्वेक्षणातून समोर आले आहे.  या शर्यतीत मिझोराम, अंदमान आणि निकोबारसारखी छोटी राज्ये आघाडीवर आहेत.  वैवाहिक स्थिती, वय, शिक्षण आणि उत्पन्न यांचा थेट आनंदाशी संबंध असतो. त्याचबरोबर कामाच्या आधारावर उत्पन्न, कुटुंब, नातेसंबंध, शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य हेही महत्त्वाचे आहे. सामाजिक स्तरावर धार्मिक आणि अध्यात्मिक पैलू हे त्याचे निकष आहेत.

प्रश्न असा आहे की आपण कमी खर्चात किती आनंद घेऊ शकतो!  याच संदर्भात त्या एका आण्यात आम्ही कधी पतंग विकत घेऊन यायचो  तर कधी भोवरा खरेदी करायचो.  कधी गोल फिरणाऱ्या पाळण्यात बसायचो, कधी मिठाई गल्लीतल्या मिठाईच्या दुकानातून आवडीची मिठाई आणायची आणि मग मिळून वाटून खायची.  कधी सुट्ट्यांमध्ये  गावातल्या नदीवर आंघोळीला जात असे तर कधी गावात भरलेल्या जत्रेत. घरच्यांकडून कसलेही बंधन नव्हते आणि त्यांना चिंता-काळजीही नव्हती.  आनंदी-आनंदी होते सगळे… सगळा वेळ आनंदात घालवत असे.

आजच्या परिस्थितीत मात्र पालक जास्त चिंतेत आहेत. त्यांना  मुलाला नेहमी डोळ्यांसमोर ठेवायचे आहे.  अशा प्रकारे मुलाला  एका घट्ट बांधलेल्या कंटाळवाण्या चक्रात फिरायला  बांधील केलं आहे.  बंधनात कसलं आलंय  'हॅपिनेस' किंवा सुख? त्याच्या मनात नेहमी जाडजूड पुस्तकं, शाळा आणि कोचिंग इन्स्टिट्यूट असतात, जिथून शिक्षण घेतल्यानंतर त्याला चैनीचे जीवन जगायचे असते.

रात्रंदिवस त्याच मृगजळात धावत राहतो.  किंवा काहीवेळा त्याच्या 'कथित' आनंदासाठी त्याला मोठ्या शहरात किंवा परदेशात पाठवले जाते, जिथे त्याच्या वयाची बहुतेक वर्षे पालकांशिवाय घालवावी लागतात  आणि या घाई-गडबडीतच 'हॅपिनेस'… 'खरा आनंद' मागे राहून जातो.  तथापि, त्याच्या आजूबाजूला आनंद घेण्याची अनेक माध्यमे असतात.  ही साधनेदेखील त्याला व्यावहारिक बनवतात.  शिक्षणाचा उद्देश असा नाही की मुलाने पुस्तकांकडे डोळे फाडून पाहात राहावं… तो त्याच्या आनंदापासून विचलित व्हावा, जे त्याच्या-आपल्या आसपास आहे, सर्व उपलब्ध आहे. आणि  कोणताही एक पैसा खर्च न करता मिळणारे आहे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली

(बालकथा) राजूचं सरप्राइज

आजोबांचा चष्मा फुटला होता.  याकडे घरातल्या एकाही सदस्याचे लक्ष नव्हते. राजू खूप दिवसांपासून आजोबांचा फुटलेला चष्मा पाहात होता.त्याला खूप वाईट वाटत होतं. फुटलेल्या चष्म्यातून ते कसे पाहत असतील? त्यांना फारच त्रास होत असेल. त्यानं ठरवलं, आजोबांना नवीन चष्मा आणून द्यायचा.  रविवारी दुपारी आजोबा जेवण करून झोपले असताना राजूने त्यांचा फुटलेला चष्मा हळूच घेतला आणि चष्म्याच्या दुकानात गेला. जुना चष्मा दुकानदाराला दाखवून नवीन चष्मा बनवायला सांगितला.  दुकानदाराने नवीन चष्मा बनवून राजूला दिला. तो चष्मा घेऊन घरी आला.

इकडे आजोबा घरात चष्मा न मिळाल्याने हडबडून गेले  होते.  राजूला पाहताच त्यांनी विचारले, ''बेटा, तू माझा चष्मा पाहिलास का?  मी झोपण्याआधी टेबलावर ठेवला होता. परंतु मला जाग आल्यावर पाहिलं तर तिथे चष्मा नाही. मला चष्म्याशिवाय काहीच नीट दिसत नाही."

 राजूने पिशवीतून नवा चष्मा काढला आणि आजोबांच्या हातात दिला आणि म्हणाला, ''हा घ्या तुमचा चष्मा.''

 आजोबांनी चष्मा घातला तेव्हा त्यांना आश्चर्य वाटले.  त्यांनी राजूला विचारले, ''बेटा, माझा चष्मा तुटलेला होता.  हा तर नवीन चष्मा आहे. हा कुठून आला?''

राजू आजोबांना म्हणाला, "आजोबा, तुम्ही झोपला होतात तेव्हा मीच तुमचा जुना चष्मा घेऊन गेलो होतो.  दुकानदाराला जुना चष्मा दाखवून तुमच्यासाठी नवीन चष्मा आणला. तुम्हाला  फुटलेल्या चष्म्यातून बघायला खूप त्रास व्हायचा ना?  आता तो होणार नाही.''

 राजूचा हा समजूतदारपणा पाहून आजोबा भावूक झाले, म्हणाले, "बेटा, एवढा पैसा आणलास कोठून? नवा चष्मा बनवायला खूप पैसे लागले असतील."

आजोबांच्या प्रश्नावर राजू हसला आणि म्हणाला, 'आजोबा, माझ्या पिगी बँकेत खूप पैसे जमा झाले होते.  त्यातून मी तुम्हाला नवीन चष्मा बनवून आणला."

 राजूचे उत्तर ऐकून आजोबांचे डोळे पाणावले. त्यांनी राजूला मिठी मारली आणि म्हणाले, 'शाब्बास बेटा! तू माझं मन जिंकलेस."

''आजोबा, अजून एक सरप्राईज बाकी आहे.''  राजू हसत म्हणाला.  'ते काय बेटा?'  आजोबांनी उत्सुकतेनं विचारलं.

 राजूने बॉक्समधून केक काढला आणि म्हणाला, ''हॅपी बर्थडे डिअर आजोबा...''

 राजूने आजोबांच्या हस्ते केक कापला.  राजूचा समजूतदारपणा पाहून त्यांना फार आनंद झाला.  आजोबांनी राजूला विचारले, 'बेटा, हे सर्व काम करण्यासाठी तुला पैसे वाचवण्याची प्रेरणा कुठून मिळाली?'

राजू लगेच म्हणाला," तुमच्याकडूनच आजोबा..."

" तुम्हीच मला मागच्या वर्षी बचतीचा पाठ शिकवलात आणि छोटी छोटी बचत करायला सांगितलंत.  तेव्हाच मी माझ्या आई-बाबा आणि नातेवाईकांकडून मिळणारे पैसे गोळा करायला सुरुवात केली. बघता बघता पिग्गी बँकेत एवढा पैसा जमा झाला की, त्यातून तुमच्यासाठी नवीन चष्मा आणि केक घेऊ शकलो."

आजोबांना राजूचा खूपच अभिमान वाटला. त्यांनी राजूच्या डोक्यावरून मायेने हात फिरवला आणि म्हणाले, 'खूप छान बेटा!  बचत वेळेवर कामी येते.  काही अडचण आली तर आपल्याला सावरते. आपण थोडे थोडे करून खूप पैसे वाचवू शकतो. थेंबा थेंबाने घागर भरते."

तेवढ्यात राजूचे आई-बाबादेखील बाजारातून खरीददारी करून आले.  राजूने आजोबांसाठी फुटलेल्या चष्म्याऐवजी नवीन चष्मा आणल्याचे कळताच त्यांनाही त्याचा खूप अभिमान वाटला. मात्र वडिलांच्या फुटलेल्या चष्म्याकडे आपले लक्ष का गेले नाही,या विचाराने ते खजील झाले.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली 

महारानी एलिजाबेथ के लंबी उम्र का राज

ब्रिटिश राजशाही में कई राज छिपे हैं।  इनमें से कई रहस्य आज तक सामने नहीं आए हैं।  लेकिन उन रहस्यों को लेकर दुनियाभर में कौतूहल है।  'खुला' रहस्यों में से एक है ब्रिटिश शाही परिवार की लंबी उम्र!  ताजा उदाहरण ब्रिटेन की महारानी एलिजाबेथ द्वितीय का है।  महारानी एलिजाबेथ अब 95 वर्ष की हो गई हैं, और इसमें कोई संदेह नहीं है कि वो उम्र की शंभरी आसानी से पार कर लेगी।  क्योंकि इस उम्र में भी वे फिट हैं।

पिछले 69 वर्षों से वह ब्रिटिश राजशाही की गद्दी संभाल रही हैं।  शाही परिवार के किसी भी सदस्य ने इतने लंबे समय तक शासन नहीं किया।  उनसे पहले उनके खपरपंजी ने 63 साल तक गद्दी संभालने का रिकॉर्ड अपने नाम किया था।  महारानी एलिजाबेथ द्वितीय का जन्म 21 अप्रैल 1926 को हुआ था।  वह अपने पिता, किंग जॉर्ज (VI) की मृत्यु के बाद 6 फरवरी, 1952 को रानी बनीं;  हालाँकि, उन्हें 2 जून, 1953 को रानी का ताज पहनाया गया था।  तब से वह लगातार गद्दी संभाल रहे हैं। उनकी लंबी उम्र और युवावस्था के रहस्यों के बारे में लंबे समय तक  ब्रिटिश राजशाही का अभ्यास कर रहे  ब्रायन कोज़लोव्स्की ने हाल ही में  एक किताब 'लॉन्ग लिव द क्वीन' लिखी है।  इसमें उन्होंने रानी की लंबी उम्र के कुछ राज खोले हैं... क्या हैं ये राज?

1.  नियमित रूप से व्यायाम 

 हालाँकि महारानी एलिजाबेथ सौ की कगार पर हैं, फिर भी वह कुछ कम, लेकिन नियमित व्यायाम करती हैं।  यही मुख्य कारण है कि उनके माथे पर कोई निशान नहीं है, उसके अंग झुर्रीदार नहीं हैं।  उन्होंने टहलने जाना या बग्गी में सुबह की सवारी करना नहीं छोड़ा है।  शोधकर्ताओं का कहना है कि इस प्रकार का व्यायाम न केवल आपकी उम्र को रोकता है, बल्कि आपको खुश भी रखता है।

2- आहार पर असाधारण नियंत्रण

 महारानी एलिजाबेथ का आहार बहुत ही मामूली और पौष्टिक होता है।  द्वितीय विश्व युद्ध के समय वह एक किशोरी थी।  उन्होंने भूख के उन क्लिकों का अनुभव किया है जो लोगों को बैठे थे।  इतना ही नहीं उन्हें खाने की 'राशनिंग' भी करनी पडी थी।  वे बहुत सादा, सात्विक भोजन करते हैं।  उन्हें खासतौर पर दार्जिलिंग की चाय पसंद है।  उन्हें दोपहर में चाय के साथ सैंडविच और जौ के आटे से बना केक पसंद है.  शाही परिवार के लोग शराब का गिलास उठाते है... यह कई लोगों के लिए नया नहीं है।  इसके मुताबिक महारानी एलिजाबेथ भी शराब के कुछ घूंट लेना पसंद करती हैं।  सुबह में कुछ जिन कॉकटेल, दोपहर के भोजन में कुछ वाइन या शैंपेन और शाम को 'ड्राय मार्टिनी' के कुछ घूंट यही उनकी दिनचर्या है। भोजन, हालांकि, वे बहुत सावधानी से करते हैं।

3.  सुंदरता के रास्ते

आज तक, शाही परिवार ने कभी भी बड़े ब्रांड के सौंदर्य प्रसाधनों पर अपनी पसंद का 'शाही मोहोर' नहीं लगाया है।  रानी भी कोई अपवाद नहीं है।  मूल रूप से उन्हें बहुत अधिक मेकअप पसंद नहीं है।  हालांकि, वे रोज मिल्क मॉइश्चराइजर का इस्तेमाल नियमित रूप से करती हैं।  उन्होंने हमेशा खुद को चिलचिलाती धूप से बचाया है।

4.तरोताजा दिमाग

महारानी एलिजाबेथ ने अपने दिमाग को कभी आलसी नहीं होने दिया।  आज भी इस उम्र में खूब पढ़ते हैं।  इसमें संसदीय रिपोर्टों से लेकर विभिन्न प्रकार के खुफिया दस्तावेजों तक सब कुछ शामिल है।  उन्होंने सबेरे नाश्ते के समय में भी पेपर पढ़ने से कभी नहीं चूका।  इसलिए वे हमेशा राजनीतिक और सामाजिक घटनाओं पर अप टू डेट रहते हैं।

5.सकारात्मक रवैया

चाहे कितनी भी मुश्किलों का सामना करना पड़े, उन्होंने 'ग्लास आधा भरा हुआ है' की सकारात्मक दृष्टि को कभी नहीं छोड़ा।  परिवर्तन का विरोध करने के बजाय, उन्होंने हमेशा इसके अनुकूल होने का प्रयास किया है।  इसलिए उन्होंने खुद को हमेशा के लिए तनाव से मुक्त रखा है।-मच्छिंद्र ऐनापुरे, सांगली (महाराष्ट्र)

(बाल कहानी) एहसान का पुनर्भुगतान

रामू नाम का एक किसान है।  शाम को खेत का काम खत्म करके जब वह अपनी झोपड़ी के पास पहुंचता है, तो उसे पीछे की तरफ अंधेरे में दो आंखें चमकती दिखाई देती हैं।  वह बहुत डरा हुआ है।  डर से काँपने लगता है। वह मन ही मन सोचता है कि शायद बाघ तो नहीं है। इतने में घनी झाड़ी से बाघ ही बाहर आता है और रामू किसान के सामने खड़ा हो जाता है।  रामू पसीने से भीग जाता है।

बाघ उससे कहता है, "मैं पानी पीना चाहता हूँ।

 मैं पास के जंगल से गांव आया हूं।  मुझे बहुत प्यास लगी है।  मुझे पानी पीने दो, मैं तुम्हारा एहसान कभी नहीं भूलूंगा।"

 वह झटपट झोंपड़ी के पीछे जाता है और साहसपूर्वक अपने कुएँ से पानी निकाल कर लाता है।  पानी पी कर संतुष्ट होकर बाघ रामू को नुकसान पहुंचाए बिना जंगल के लिए निकल जाता है। जाते जाते, वह रामू से कहता है, "मैं तुम्हारा एहसान कभी नहीं भूलूंगा।"  जैसे ही जीवन बच जाता है, रामू राहत की सांस लेता है, दोनों हाथ मिला कर भगवान को अभिवादन करता है।

दो दिन बाद, रामू अपनी पत्नी और छोटी बच्ची के साथ सुबह-सुबह खेत पर जाने के लिए निकलता है।  खेत का रास्ता जंगल से होकर जाता है।  रास्ते में एक भेड़िया अचानक छोटी बच्ची पर हमला कर देता है।  रामू जोर से चिल्लाने लगता है और भेड़िये पर कुल्हाड़ी से हमला करने की कोशिश करता है।  सौभाग्य से, पास के जंगल में बाघ अपने उपकारी रामू की आवाज को पहचान लेता है।वह तेजी से दौड़ता है और भेड़िये पर कूद पड़ता है।

घायल भेड़िया नीचे गिर जाता है और भाग जाता है।  रामू, उसकी बेटी और पत्नी सभी सुरक्षित रहते हैं।  बाघ बेटी की जान बचाकर एहसान चुका देता है।  बाघ रामू को देखता है और  जंगल में चला जाता है।   आपही समझ लो की, एहसान चुकाने वाला जंगली बाघ दुष्ट है या  बिना किसी कारण बाघ को मारने वाला मानव दृष्ट है। - रश्मी गुजराथी अनुवाद-मच्छिंद्र ऐनापुरे,सांगली 

(बोधकथा) गुरुज्ञान

जगातील विविध भाषा- संस्कृतींमध्ये अशा अनेक लोककथा आहेत, ज्या आजही वाचल्या आणि ऐकल्या जातात आणि लोक त्यांच्यापासून प्रेरणा घेतात.  अशीच एक गुरु आणि त्यांच्या दोन शिष्यांची कथा आहे.  एक शिष्य अभ्यासात खूप हुशार होता आणि दुसरा आळशी. साहजिकच हुशार शिष्याची सर्वत्र स्तुती आणि सन्मान केला जात असे.  दुसऱ्या शिष्याकडे लोक दुर्लक्ष करत आणि  त्याच्याविषयी काहीही बोलत.  एके दिवशी दुसरा शिष्य रागाने गुरूंकडे गेला आणि म्हणाला, 'गुरुजी!  त्याच्या आधीपासून मी तुमच्याकडे शिकत आहे. तरी पण तुम्ही त्याला माझ्यापेक्षा जास्त शिकवलंत.'

गुरुजी थोडा वेळ गप्प राहिले आणि म्हणाले, 'आधी तू एक गोष्ट ऐक. एक वाटसरू कुठेतरी चालला होता.  वाटेत त्याला तहान लागली.  थोड्या अंतरावर त्याला एक विहीर दिसली. तिथे बादली होती, पण दोरी नव्हती.  म्हणून तो पुढे गेला.  थोड्या वेळाने दुसरा वाटसरू तिथे पोहोचला.  विहिरीवर दोरी न दिसल्याने त्याने आजूबाजूला पाहिले.  जवळच मोठे गवत वाढले होते. त्याने गवत उपटले आणि त्याची दोरी वळू लागला.

थोड्या वेळाने एक लांबलचक दोरी तयार झाली, त्याच्या साहाय्याने त्याने विहिरीतून पाणी शेंदले आणि आपली तहान भागवली.’ गुरुजींनी शिष्याला विचारले, ‘आता तूच सांग कोणता वाटसरू जास्त तहानलेला होता?’ शिष्याने उत्तर दिले,'दुसरा!'

गुरुजी म्हणाले, 'दुसऱ्या वाटसरूला जास्त तहान लागली होती, असं आपण म्हणू शकतो कारण त्याने आपली तहान शमवण्यासाठी परिश्रम घेतले.  त्याचप्रमाणे तुझ्या वर्गमित्राला ज्ञानाची तहान आहे. ती शमवण्यासाठी तो कठीण मेहनत करतो. तू मात्र असं काही करत नाहीस.'

दुसऱ्या शिष्याला त्याच्या प्रश्नाचे उत्तर मिळाले होते.  तोही मग मेहनत करू लागला. वास्तविक, जिज्ञासा, ज्ञान आणि कृती हे तिन्ही शब्द एकाच धाग्यात गुंफलेले आहेत.  यापैकी एक जरी नसेल तर मानवी जीवन निरर्थक होऊन जाते.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली 

झोप विकत घेता येत नाही

जगातील प्रत्येक वस्तूची देवाणघेवाण होऊ शकते.  आपण सुख-दु:ख वाटून घेऊ शकतो, पण झोप ही अशी गोष्ट आहे, जी आपण कधीही शेअर करू शकत नाही.  ती  कुठली संपत्तीही नाही,ज्याचा साठा करून ठेवावा. खरे तर आजच्या युगात, ज्याला चांगली झोप लागते, त्याच्यापेक्षा श्रीमंत आणि आनंदी दुसरा कोणीही नसेल.  जे जागल्या डोळ्यांनी पूर्ण रात्र जागून काढतात त्यांना फुटपाथवर निवांत झोपलेल्या माणसांचा हेवा वाटल्याशिवाय राहणार नाही, पण त्याच्याकडून  काही होऊ शकत नाही.

काहींना सर्व सुविधा असतानाही झोप लागत नाही, तर काहींना नुसती हाताची उशी करून जमिनीवर झोपलं तरी गाढ झोप लागते.  काही लोकं रात्र या अंगावरून त्या अंगावर काढून थकून जातात तर काहींना आडवं व्हायचा अवकाश लगेच घोरायला लागतात. बाजारात झोप  विकत मिळत नाही हे खरे आहे.  कित्येकदा खूप वेळ मेहनत करूनही झोप येत नाही.  डुलकी ही झोपेची छोटी बहीण मानली जाऊ शकते.  दुपारच्या जेवणानंतरची एक छोटीशी डुलकीदेखील अनेक तासांच्या गाढ झोपेइतकीच असते.  शरीरातील अनेक आजार चांगल्या झोपेने दूर होतात.

झोपेचा संबंध थेट मेंदूशी आहे. जन्मानंतर, मूल पूर्णपणे निष्पाप असते, म्हणून अठरा तासांपर्यंत झोपते.  जसजसा तो मोठा व्हायला लागतो, तसतसा तो चुका आणि वाईट विचारांत गुरफटायला लागतो, त्यामुळे त्याच्या वाट्याची झोप त्याला मिळत नाही. ज्याने कधीही कोणाचे नुकसान केलेले नाही, त्याचे घोडे मात्र पूर्णपणे विकले गेलेले असतात, म्हणजेच तो चांगल्या  झोपेला पात्र आहे.  झोपेचा थेट संबंध आपल्या रोजच्या दिनक्रमाशी असतो.  दिवसभर चांगला विचार करा, चांगलं काम करा, कुणाचं वाईट करू नका, वाईट चिंतू नका, कुणालाही वाईट बोलू नका, तर रात्री नक्की खूप चांगली झोप लागेल.  पण आजकाल हे कोणाला जमू शकतं? त्यामुळे तो चांगल्या आणि पूर्ण झोपेपासून वंचित राहतो.

पुरेशी झोप घेण्यासाठी तुम्हाला काहीही द्यावं लागत नाहीत.  फक्त निर्दोष असायला हवं.  पण निर्दोष असणं मोठं कठीण आहे.  चांगल्या झोपेसाठी अंथरुणावर चांगले विचार आणणं आवश्यक आहे.  तुमचा ताण खोलीच्या बाहेर ठेवा.  झोपेचा आणि  टेन्शनचा आकडा छत्तीसचा आहे.  जिथे टेन्शन असेल तिथे झोप येत नाही.  जिथे चांगली झोप लागते तिथे टेन्शन असू शकत नाही.  एकाद्या दिवशी एकाद्या गरजवंताला मदत करण्याचा प्रयत्न करा, बघा त्यादिवशी तुम्हाला चांगली झोप लागल्याचे दिसेल. काही मिळवण्याचा आनंद चांगली झोप देईल अथवा नाही देईल,पण काही देऊन आपण  चांगली झोप मिळवू शकतो. ते देणं चांगल्या विचारांचं का असेना!  एखाद्याला हलके स्माईल देऊनही चांगली झोप येते.  झोप शारीरिक स्थितीपेक्षा मानसिक स्थितीवर अधिक नियंत्रण ठेवते.  मन स्थिर असेल तर उत्तम आणि शांत झोपेसाठी ते अधिक उपयुक्त ठरते.

आपण झोप विकत घेऊ शकत नाही, पण त्यासाठी  गोळ्या घेऊ शकतो.  तेही डॉक्टरांच्या सांगण्यावरून. परंतु यानंतरही झोप येईलच याची शाश्वती नाही.  येऊही शकत नाही. जरी ती आली तरी शरीराला विश्रांती देऊ शकत नाही,उलट ती आपल्या शरीराला दुसऱ्या आजारासाठी तयार करेल. तुम्हाला इच्छा असूनही चांगली झोप येत नाही.  लहानपणी ऐकलेली अंगाई झोपताना गुणगुणल्यास कदाचित तुम्हाला झोप येऊ शकेल. कारण लहानपाणीच्या अंगणात भटकल्याने आपलं बालपणही परत येतं. आपल्या बालपणात झोपेची कधीच वेळ ठरलेली नसते. कित्येकदा असं घडतं की, झोपड्यांमध्ये घोरण्याचा आवाज घुमतो मात्र महाल रात्रभर जागाच असतो.  याचे एकमेव कारण म्हणजे झोपडपट्टीतले लोक आपापसात आणि कुटुंबात प्रेमाने राहतात.  छोट्याशा घरात एक कुटुंब शांततेत राहतं.  पण  राजवाड्यांत किंवा मोठ्या बंगल्यात जाण्यासाठी प्रेम तळमळत राहतं. 

नैसर्गिकरित्या झोपेने पेंगुळलेले डोळे फक्त मुलांचे असतात, कारण ते निष्पाप असतात.  चांगल्या झोपेनंतर जेव्हा डोळे उघडतात तेव्हा त्यातून प्रेम टपकतं. आपल्या आजूबाजूला अनेक निष्पाप डोळे आहेत, त्यांना ओळखण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.  हे डोळे एक तर लहान मुलांचे असतात किंवा वृद्धांचे!  निरागसतेची भावना तरुणांच्या डोळ्यात क्वचितच दिसते.  त्यामुळे जेव्हा केव्हा तुम्हाला चांगली झोप घेण्याची इच्छा असेल, तेव्हा दिवसभरात काही ना काही चांगले काम कराच, त्याचबरोबर  मुलाला तुमच्या शेजारी झोपवा, त्याच्या निरागस डोळ्यांकडे बघून तुम्हालाही चांगली झोप लागेल.  हा एक छोटासा प्रयोग आहे, एकदा करून बघा, तुम्ही चांगल्या झोपेचे धनी व्हाल.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली