विचाराच्या पुढचा प्रवास

उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत।’  कठोपनिषदाच्या पहिल्या अध्यायात आलेल्या या मंत्राची चर्चा जीवनातील सकारात्मक प्रवृत्तींच्या विकासासाठी आणि प्रेरणा देण्यासाठी उत्तम आहे.  या मंत्राच्या आधारे स्वामी विवेकानंदांनी 'उठा-जागे व्हा' हा नारा दिला.  कठोपनिषदाच्या या मंत्राच्या शाब्दिक अर्थापेक्षा थोडे खोल भाष्य केले तर हा मंत्र म्हणतो की ज्ञान मिळवण्याचा आणि जोपासण्याचा मार्ग हा शस्त्रांचा वापर करण्याइतकाच कठीण आहे.  येथे ज्ञानाचे एक शस्त्र म्हणून वर्णन केले आहे, म्हणजेच, ज्ञान मारक आणि संरक्षण दोन्ही परिस्थितीत ज्ञान हे एक प्रभावी शस्त्र आहे.  ज्ञानाचा वापर करण्याची पद्धत प्रत्येकासाठी उपलब्ध नाही.  म्हणूनच असे म्हटले गेले की ज्ञानी मंडळींकडे जाऊनच ज्ञान प्राप्त होऊ शकते.

कबीरांकडे आल्यावर हाच संदर्भ गुरूच्या महिमेत बदलून जातो आणि ते कोणत्याही गोंधळाशिवाय म्हणतात की गुरूचे स्थान ईश्वरापेक्षाही वर आहे.  कबीर सगुणवादी नाहीत, म्हणून त्यांच्यातील भक्ती म्हणजे थेट ज्ञान किंवा तत्त्वबोध.  जर आपण या दृष्टिकोनातून पाहिले तर कबीर ना कुठल्याही चुकांमध्ये पडतात किंवा ते त्यातून सावरत नाहीत.  होय, ऐहिक व्यावहारिकतेचे वस्त्र परिधान करून, सर्वप्रथम दुविधेच्या गोष्टी करतात आणि नंतर गुरु आणि ज्ञानासह चालण्याचा विवेक संमत निर्णय घेतात.

कठोपनिषदाचे दुसरे नाव 'नचिकेतोपाख्यान' आहे कारण त्यात ज्ञानप्राप्तीसाठी शोध घेणाऱ्या नचिकेतची कथा आहे.  ज्ञानाच्या तात्विक प्रवचनात एका गोष्टीवर विशेष भर दिला गेला आहे तो म्हणजे आत्मसाक्षात्कार.  ही जाणीव प्रत्यक्षात आत्मशक्तीची प्राप्ती आहे.  ओशो या संबंधात म्हणतात की मला प्रत्येक मनुष्यामध्ये अनंत शक्ती सुप्त अवस्थेत दिसतात.  यातील बहुतांश शक्ती झोपलेल्या राहतात आणि आपल्या जीवनाच्या निद्रेची शेवटची रात्र येते.  आम्ही या शक्ती आणि शक्यता जागृत करण्यास असमर्थ आहोत.  अशाप्रकारे आपल्यापैकी बहुतेक लोक फक्त अर्धवट राहतात किंवा त्यापेक्षा कमीच!

आधुनिकतेने मानवी जीवन यांत्रिक बनवले आहे, दुसरीकडे नैतिकता आणि मौलिकता दोन्ही गोष्टी जीवन आणि व्यवहारातून दूर गेल्या आहेत.  बाहेरील वाढत्या प्रभावाच्या दरम्यान, आपल्या अनेक शारीरिक आणि मानसिक शक्ती अर्धवटच वापरल्या जात आहेत  आणि आध्यात्मिक शक्ती तर  वापरात येतच नाहीत.  आम्ही आपल्यात लपलेल्या उर्जा स्त्रोतांना न्यूनतम मानून चालतो, हे आपल्या आंतरिक दारिद्र्याचे मूळ कारण आहे.

विल्यम जेम्सने आधुनिक माणसाच्या शोकांतिकेबद्दल म्हटले आहे की त्याची आग सावकाशीने जळते आणि म्हणूनच तो स्वतःच्या आत्म्यापुढे अत्यंत हिनपणे जगतो.  या कनिष्ठतेच्या वर उठणे खूप महत्वाचे आहे.  स्वतःच्या हाताने दीन-हीन राहणे यापेक्षा दुसरे कुठले मोठे पाप नाही.

जमीन खोदल्याने पाण्याचे स्त्रोत सापडतात, त्याचप्रमाणे जे स्वतःचे अनावरण करायला शिकतात, ते स्वतःमध्ये दडलेल्या अनंत शक्ती-स्त्रोतांना उपलब्ध असतात.  परंतु त्यासाठी सक्रिय आणि सर्जनशील असणे आवश्यक आहे.  ज्याला स्वतःची पूर्णता मिळवायची आहे , ते इतर विचार करत राहतात - सकारात्मक मार्गाने सक्रिय राहतात.  ज्याला थोडेसे माहित आहे, तो पहिल्यांदा त्याचे कृतीत रूपांतर करतो.  तो आणखी जाणून घेण्यासाठी थांबत नाही.  अशाप्रकारे, कुदळ चालवून, तो स्वत: मध्ये सत्तेची विहीर खोदतो, तर फक्त विचार करणारे बसूनच राहतात

विधायक सक्रियता आणि सर्जनशीलतेमुळेच निद्रित शक्ती जागृत होतात आणि व्यक्ती अधिकाधिक जिवंत बनतो. जी व्यक्ती त्याच्या पूर्ण संभाव्य शक्तींना सक्रिय करतो, तो संपूर्ण आयुष्य अनुभवण्यास सक्षम असतो आणि तो आत्म्याचा अनुभव देखील घेतो.  कारण जेव्हा स्वत: च्या सर्व शक्यता प्रत्यक्षात येतात तेव्हा साक्षात्कार होतो, तोच आत्मा आहे.

प्रसिद्ध हिंदी गीतकार गोपाल सिंह नेपाळी यांची एक प्रसिद्ध कविता आहे- 'तुम कल्पना करो, नवीन कल्पना करो'. दीर्घ गुलामगिरीनंतर मुक्त देशाच्या लोकांना जागे करण्यासाठी नेपाळी हे म्हणतात.  कवितेच्या शेवटी ते म्हणतात की जर भावना गुलाम राहिली तर गुलामी पुन्हा परत येऊ शकते.  आणि ते एकाच्या गुलामगिरीपासून सुरू होईल आणि संपूर्ण देशावर वर्चस्व गाजवेल.  नेपाळीच्या या कवितेत प्रेरणा आणि उत्साहाच्या दृष्टीने जे सांगितले आहे ते जर आपण तात्विक आकलनाच्या खोलीकडे नेले तर भावनेच्या  आपल्याला विचार ठेवून पाहावे लागेल.  प्रत्येक युगात वैचारिक स्वातंत्र्याची चर्चा होत आली आहे.

आज जेव्हा जग सत्याच्या पुढच्या  युगात  (पोस्ट ट्रुथ) पोहोचले आहे आणि जगात याविषयी तीव्र चर्चेची प्रक्रिया सुरू झाली आहे, तेव्हा माणूस आणि विचार यांच्यातील संबंध देखील नव्याने स्पष्ट केले जात आहेत.  तथापि, ओशो यांनी या संदर्भात सध्याच्या परिस्थितीपेक्षा पुढचे सांगून गेले आहेत.  विचार आणि जीवनाच्या संदर्भात ते म्हणतात - विचारांवरच थांबून राहू नका. पुढे चालत राहा आणि काहीतरी करा.  हजार मैल चालण्याचा विचार करण्यापेक्षा एक पाऊल चालणे जास्त मौल्यवान आहे, कारण ते कुठेतरी पोहोचते.  त्यांच्या शब्दात थोडा बदल करून, असे म्हटले जाऊ शकते की दोन प्रकारचे प्रवास असतात.  एक म्हणजे प्रेरणेचा आंतरिक प्रवास आणि दुसरे युगाच्या गरजा, चिंता पूर्ण करणारे कर्म आणि पुरुषार्थतेचा प्रवास. (रोहित कुमार यांच्या हिंदी लेखाचा मराठी अनुवाद) 

अनुवाद-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली