पशु-पक्ष्यांची घ्या काळजी

आपल्या आजूबाजूला, परिसरात अनेक पशु- पक्षी व प्राणी रहातात. काही पशु-पक्षी आपण पाळतो, काही प्राणी -पक्षी जंगलात वास करतात. या सगळ्यांमध्ये आपण माणूस म्हणून जन्माला आलो आहे आणि सर्व प्राण्यांमध्ये माणूस हा सर्वश्रेष्ठ प्राणी आहे. आपण आपल्या बुद्धीबलाने खुप प्रगती केली आहे. मात्र आपल्या आजूबाजूला असलेल्या पशुपक्षी यांनाही आपल्याप्रमाणे मुक्तपणे जगण्याचा हक्क आहे. त्यामुळे त्यांच्या हक्कावर गदा येऊ नये,याची काळजी आपण घेतली पाहिजे. 'जगा आणि जगू द्या' हा नियम माणसानेही पाळला पाहिजे, यासाठीच आपल्या देशाच्या राज्य घटनेतही याचा अंतर्भाव केला गेला आहे. 

 भारतीय राज्यघटनेने देशातील प्रत्येक नागरिकाला जगण्याचा हक्क दिला आहे आणि तिथेच नागरिकांची कर्तव्येही घटनेत विहित आहेत.  जिथे अधिकार आहेत तेथे कर्तव्येदेखील आहेत.  घटनेच्या अनुच्छेद 51 (अ) मध्ये नमूद केलेल्या बिंदू (छ) नुसार नैसर्गिक पर्यावरणाचे रक्षण करणे आणि त्यास प्रोत्साहन देणे हे प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे.  भारतातील प्रत्येक नागरिकाने प्राण्यांवर दया केली पाहिजे हे त्यांचे मूळ कर्तव्य आहे.

कोणत्याही पाळीव प्राण्याचा किंवा भटक्या प्राण्याचा छळ करणे, त्याला मारणे किंवा त्याचा द्वेष करणे हा भारतीय दंड संहितेच्या कलम 828 आणि 429 अन्वये दंडनीय गुन्हा आहे.  आस्थाच्या नावाखाली होणारी पशुबळीसारखे अमानुष कृत्ये रोखण्यासाठी स्लॉटर हाऊस नियम 2001 नुसार देशाच्या कोणत्याही भागात पशुबळी देणे अवैध आहे.  तसेच, प्रतिबंधात्मक क्रूरतेचा प्राणी अधिनियम 1960 आणि अन्न सुरक्षा नियमनच्या नियमांनुसार कोणत्याही प्राणी व पक्ष्यांची कत्तलखान्यातच हत्या केली जाऊ शकते.  आजारी आणि गर्भवती प्राण्यांची कत्तल करण्यास मनाई आहे.

याच अधिनियमाच्या कलम 22 (2) नुसार करमणुकीसाठी विशेष अनुसूचित प्राण्यांना प्रशिक्षण देणे आणि वापर करणे बेकायदेशीर आहे.  कायद्याने पक्षी किंवा सरपटणाऱ्या प्राण्यांच्या अंडी फोडणे किंवा छेडछाड करणे किंवा त्यांना आश्रय देणारी झाडे तोडणे किंवा तोडण्याचा प्रयत्न करणे ही शिकार करण्याच्या व्याख्येतून येते.  यासाठी दोषींना कारावास व आर्थिक दंडाची तरतूद सुचविण्यात आली आहे.  कोणत्याही वन्य प्राण्याला पकडणे, छळ करणे, सापळा लावणे, विष देणे देखील गुन्हा आहे.  मानवाप्रमाणेच कायद्यातील प्राण्यांच्या हक्कांचे उल्लंघन केल्यास त्यांना तुरूंगातही डांबले जाऊ शकते.

प्राण्यांवर क्रूरतेचा प्रतिबंध अधिनियम 1960 च्या कलम 11 मध्ये प्राण्यांवर होणाऱ्या कोणत्याही प्रकारच्या क्रौर्याविरूद्ध शिक्षेची तरतूद आहे.  पाळीव प्राणी सोडल्यास, उपाशी राहणे, वेदना, भूक आणि तहान लागल्याने प्राण्यांचा मृत्यू यासाठीही दोषींवर गुन्हा दाखल होऊ शकतो.  प्राणी आणि पक्ष्यांच्या प्रजातींच्या संरक्षणासाठी विविध कायद्यांतर्गत तरतुदी केल्या आहेत.  या उल्लंघनांसाठी दंडात्मक तरतुदी आहेत.  सर्व प्रकारच्या प्राण्यांचे संरक्षण हे केवळ भारतीय नागरिकांचे संवैधानिक मूलभूत कर्तव्यच नाही तर समाज आणि निसर्गाकडे असलेले कर्तव्य देखील आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली