मुलांची मानसिकता हिंसक होत आहे, खलनायकांना नायक मानतात आणि वास्तविक जीवनात होते कृतीची पुनरावृत्ती

मानसोपचार तज्ज्ञांचा असाही विश्वास आहे की मेंदूच्या अनुकूलतेमुळे मुले चित्रपट, व्हिडिओ गेम आणि टीव्ही कार्यक्रमातील पात्रांवर सहज प्रभावित होतात आणि त्यांना आपला नायक मानतात आणि स्वत: त्या नायकांसारखे वागू लागतात.अर्थात, मुले वास्तविक आणि बनावट जगामध्ये फरक करू शकत नाहीत आणि वास्तविक जीवनात ते त्यांच्या नायकांच्या हिंसक वर्तनाची पुनरावृत्ती करतात. अलिकडच्या वर्षांत, भारतासह जगभरात गुन्हेगारी प्रकरणांमध्ये अल्पवयीन मुलांचा सहभाग आश्चर्यकारकरित्या वाढला आहे. अलीकडच्या काळात भारतात अशा अनेक घटना उघडकीस आल्या आहेत, ज्यामध्ये लहान मुले आणि किशोरवयीन मुले लहानसहान गोष्टींवरून हिंसक होतात आणि खून आणि बलात्कारासारख्या अत्यंत क्रूर घटनाही घडवतात.उदाहरणार्थ, उत्तर प्रदेशातील कानपूर ग्रामीणमध्ये पाच वर्षांच्या मुलीशी सात वर्षांच्या मुलाने दुष्कर्म केले.

अशाच प्रकारे सुमारे दोन महिन्यांपूर्वी कानपूरमध्येच मित्राशी बोलण्यासाठी एका तेरा वर्षीय विद्यार्थ्याने आपल्या पंधरा वर्षांच्या वर्गमित्राचा गळ्यावर चाकूने सहा वार करून व्यावसायिक किलरप्रमाणे खून केला होता. या घटनेचा तपास करण्यासाठी शाळेत पोहोचलेले पोलीस आणि फॉरेन्सिक टीम किशोरच्या क्रौर्याने आणि बेधडकपणाने हैराण झाली. सुमारे तीन महिन्यांपूर्वी उत्तर प्रदेशातील रायबरेली लालगंज पोलीस स्टेशन परिसरात एका पंधरा वर्षीय अल्पवयीन मुलाने 5 लाख रु. खंडणीसाठी उन्हाळ्याच्या सुट्टीत मामाच्या घरी आलेल्या नऊ वर्षांच्या मुलाचे अपहरण करून हत्या केली होती. दुर्दैवाने, आजकाल देशाच्या विविध भागांत अशा घटना वारंवार घडताना दिसतात.   आजकाल लहान मुलं ह्रदय पिळवटून टाकणाऱ्या घटना अगदी सहज आणि कसलाही संकोच न बाळगता करू लागली आहेत. ही अत्यंत चिंताजनक बाब म्हटली पाहिजे. लहान मुले आणि किशोरवयीन मुले अत्यंत गंभीर गुन्ह्यांमध्ये सामील असल्याच्या घटनांच्या बातम्या देशभरातून वारंवार  येत आहेत.

नॅशनल क्राईम रेकॉर्ड ब्युरो (NCRB) च्या आकडेवारीनुसार, 2020 मध्ये नोंदवलेल्या 29,768 केसेसच्या तुलनेत 2021 मध्ये देशभरात एकूण 31,170 बालगुन्हेगारांवर गुन्हे नोंदवले गेले.म्हणजे अवघ्या एका वर्षात बालगुन्हेगारीचे प्रमाण ६.७ टक्क्यांवरून ७.० टक्क्यांवर पोहोचले. याचा अर्थ असा की 2021 मध्ये देशातील शंभरपैकी सात किशोरवयीन मुले कोणत्या ना कोणत्या गुन्हेगारी कृतीत गुंतलेली होती. जर आपण आकडेवारीवर नजर टाकली तर, गुन्हेगारी आणि कायद्याच्या उल्लंघनात गुंतलेल्या सर्व केंद्रशासित प्रदेशांमधील एकूण 3129 अल्पवयीन मुलांपैकी 2643 एकट्या राजधानी दिल्लीतील आहेत, तर राजस्थानसारख्या मोठ्या राज्यात 2757 प्रकरणे नोंदवण्यात आली होती आणि तामिळनाडू मध्ये नोंदणीकृत 2212 प्रकरणे होती. एनसीआरबीच्या मते, वीस लाखांहून अधिक लोकसंख्या असलेल्या एकोणीस महानगरांमध्ये अशा गुन्ह्यांच्या संख्येत सातत्याने घट होत आहे, जी 2019 मध्ये 6885, 2020 मध्ये 5974 आणि 2021 मध्ये 5828 होती, तर दिल्ली या यादीत अव्वल स्थानावर आहे. सर्वाधिक प्रकरणे 2021 मध्ये 2618, 2019 मध्ये 2760 आणि 2020 मध्ये 2436 प्रकरणे नोंदवली गेली.

विशेष म्हणजे ही सर्व आकडेवारी पोलिसांच्या कागदपत्रांमध्ये नोंदवलेल्या घटनांचीच आहे. या व्यतिरिक्त देशभरात अशा किती तरी घटना घडत असतील, ज्या कधीच समोर येत नसतील. कल्पना करा की ज्या वयात मुलं मिठाई, खेळणी यावर हट्ट करतात आणि खेळायला जातात, त्या वयात ते खून, बलात्कार, अपहरण यांसारख्या पाशवी कृत्ये करू लागले आहेत. ही समाजासाठी किती चिंताजनक परिस्थिती आहे, असे म्हणावे लागेल. निश्‍चितच, मुलांना वाढवणारे पालक आणि शिक्षकच नव्हे, तर आपले कौटुंबिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि शालेय वातावरणही याला मोठ्या प्रमाणात जबाबदार आहे. आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे  मुलांना हिंसक बनवण्यात मोबाईल आणि टीव्हीचाही मोठा वाटा आहे. हिंसक बनणारी बहुतांश मुले मोबाइल किंवा टीव्हीवरील हिंसक दृश्यांमुळे प्रेरित होतात. आपल्या वर्गमित्राची निर्घृण हत्या करणाऱ्या एका तेरा वर्षांच्या तरुणाने कोणताही आढेवेढे न घेता आणि चेहऱ्यावर सुरकुत्या न ठेवता ऑनलाइन, गुगल आणि यूट्यूबवर सर्च करून हत्येची पद्धत शिकल्याचे पोलिसांना सांगितले होते. 

आज सर्वत्र हिंसेचा घटक प्रभावी ठरला आहे, ज्याचा प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे मुलांच्या मानसिकतेवर परिणाम होत आहे. सिनेमा असो की टीव्ही, मोबाईल असो वा व्हिडीओ गेम्स, सर्वत्र हिंसाचाराचा बोलबाला  हाेतो आहे.  इंटरनेटचे विस्तीर्ण जग देखील हिंसक दृश्ये आणि कार्यक्रमांनी भरलेले आहे. आजकाल बातम्या आणि जाहिरातीही हिंसाचाराच्या दृश्यांनी भरलेल्या असतात.  एक काळ असा होता की घरातील मोठ्या मुलांना देश आणि जगात घडणाऱ्या घडामोडींची माहिती व्हावी, यासाठी बातम्या पहायला आणि ऐकायला सांगितलं जात असे. विविध स्पर्धांची तयारी करणाऱ्या मुलांनी सामान्य ज्ञान वाढवण्यासाठी बातम्या पाहणे आणि ऐकणे आवश्यक होते. त्याचप्रमाणे याआधी टीव्हीवरील जाहिराती खूप मनोरंजक होत्या.  काही वेळा हे कार्यक्रमांपेक्षा चांगले वाटायचे, पण आता तेही हिंसाचाराने भरले जाऊ लागले आहेत. डास, झुरळे इत्यादींना मारणाऱ्या उत्पादनांच्या जाहिराती इतक्या हिंसक असतात की मुले त्यांच्या स्वप्नातही या कीटकांशी सामान्यपणे वागू शकत नाहीत, मग दयाळूपणा तर सोडूनच द्या. अशा परिस्थितीत, हिंसक दृश्ये आणि वर्तनापासून मुलांचे संरक्षण कसे होऊ शकते?

मानसोपचार तज्ज्ञांचा असाही विश्वास आहे की मेंदूच्या अनुकूलतेमुळे मुले चित्रपट, व्हिडिओ गेम आणि टीव्ही कार्यक्रमातील पात्रांवर सहज प्रभावित होतात आणि त्यांना आपला नायक मानतात आणि स्वत: त्या नायकांसारखे वागू लागतात. अर्थात, मुले वास्तविक आणि बनावट जगामध्ये फरक करू शकत नाहीत आणि वास्तविक जीवनात ते त्यांच्या नायकांच्या हिंसक वर्तनाची पुनरावृत्ती करतात. खेळण्यासारखी बंदूक हातात घेऊन त्यांचे नायक ज्या सहजतेने कोणालाही मारतात त्यामुळे मुलांना असे वाटते की एखाद्याला बंदुकीने मारणे हे त्यांच्या खेळासारखे सामान्य वर्तन आहे. हळूहळू ही वागणूक त्यांचा स्वभाव बनतो, जो ते सोडू शकत नाहीत. अशा परिस्थितीत, जेव्हा कोणी त्यांना व्हिडिओ गेम खेळण्यापासून किंवा टीव्ही पाहण्यापासून थांबवते तेव्हा ते त्यांच्या भावनांवर नियंत्रण गमावतात आणि हिंसक बनतात. मोबाईल गेम खेळण्यापासून रोखले म्हणून आईला आणि बापाला ठार मारल्याच्या घटना आपल्या महाराष्ट्रातही घडल्या आहेत. वास्तविक अधिक गुन्हेगारी दृश्ये पाहिल्यामुळे मुलांमध्ये संयम बाळगण्याची क्षमता झपाट्याने कमी होत आहे.  त्यामुळे ते अत्यंत चिडचिडे आणि संतप्त होऊ लागले आहेत.

त्यामुळे केवळ हिंसक दृश्ये पाहून मुलांमध्ये हिंसेची भावना निर्माण होत नाही, तर त्यांचा मेंदू सभोवतालच्या वातावरणातील बदल आणि मानवी वर्तन स्वीकारण्यास असमर्थ ठरतो, तेव्हादेखील त्यांच्यात हिंसक प्रवृत्ती विकसित होते. साहजिकच या झपाट्याने बदलणाऱ्या जगाचा रंग आणि वातावरणातील यादृच्छिकतेचा मुलांच्या वागणुकीवरही मोठा परिणाम होतो. त्याच वेळी दुसऱ्या मुलांना अनेक वेळा महागडे छंद असलेल्या आणि आपल्या मैत्रिणींना महागड्या भेटवस्तू देताना पाहून मुलांना आपली देण्याची इच्छा पूर्ण होत नाही, तेव्हा त्यांच्यात वाढणारी मानसिक निराशा आणि दबाव यामुळे राग येतो. याचा अर्थ असा होतो की मुले कधीकधी हिंसक वर्तनातून त्यांच्या आंतरिक भावना व्यक्त करतात.तथापि, कारण काहीही असो, पालक आणि पालकांचे प्रेम, जवळीक आणि भावनिक आधार मुलांच्या वागणुकीत बदल घडवून आणू शकतो. आई-वडील आणि पालकांपासूनचे अंतरही मुलांना घाबरवून सोडते, हे सर्वेक्षणात सिद्ध झाले आहे.  दुर्दैवाने, आजकाल आईवडील आणि पालकांना मुलांसाठी वेळ नाही. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली