देशातील 1.3 टक्के जंगले हिमालयाने व्यापलेली आहेत. हिमालय हा घनदाट आणि अमर्याद जैवविविधतेचा प्रदेश आहे. हे ठिकाण सुमारे 5.7 लाख चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळात पसरलेल्या हजारो प्राणी आणि वनस्पतींच्या दुर्मिळ प्रजातींचे घर आहे. हिमालय पर्वत, तेथील परिसंस्था, वन्यजीव, मौल्यवान वनस्पती ही आपल्या देशाची अमूल्य नैसर्गिक संपत्ती आहे. केवळ हिमालयामुळेच आपल्या देशाचे पर्यावरण संतुलित आहे. नॅशनल इन्स्टिटय़ूट ऑफ हायड्रोलॉजी रुरकीच्या एका संशोधनात असे समोर आले आहे की हिमालयातील वातावरण झपाट्याने बदलत आहे. आज हिमालयातील पर्यावरणाची स्थिती अत्यंत संवेदनशील बनली आहे.
एनआय एच (NIH) च्या शास्त्रज्ञांच्या मते, हिमालयातील पाऊस आणि बर्फवृष्टीची वेळ गेल्या 20 वर्षांत बदलली आहे. हिमालयातील हिमनद्या वितळल्यामुळे सरोवरे तयार होण्याची प्रक्रियाही सुरू झाली आहे.मानवी हस्तक्षेप आणि प्रदूषणामुळे हिमालयाच्या पर्यावरणीय आरोग्यावर परिणाम झाला आहे. विकासाच्या नावाखाली बेसुमार वृक्षतोड, जंगलातील अमूल्य नैसर्गिक संपत्तीचे सतत होणारे शोषण हिमालयीन पर्यावरणासाठी धोकादायक बनले आहे. आज हिमालयीन प्रदेशातील संपूर्ण जैवविविधता धोक्यात आली आहे. याची अनेक कारणे आहेत. हिमालयातील जंगलांचे सततचे शोषण, तेथे वारंवार लागणाऱ्या अनियंत्रित आगी, तापमान वाढीमुळे हिमनद्या वितळणे, जैवविविधता मोठ्या प्रमाणात कमी होणे किंवा नष्ट होणे, अनेक मोठ्या नद्या कोरड्या पडणे अशी हिमालयीन पर्यावरणाच्या ऱ्हासाची प्रमुख कारणे आहेत.
याशिवाय खालावणारे भूजल स्त्रोत, विकासाच्या नावाखाली डोंगर निकामी करणे, त्यातच मानवाने पसरवलेला कचरा आणि प्रदूषण हे हिमालयातील पर्यावरणीय आरोग्यासाठी घातक आहेत. निकृष्ट वनव्यवस्थापन आणि लोकांमध्ये जागरुकतेचा अभाव हीदेखील हिमालयीन पर्यावरणाच्या धोक्याची कारणे आहेत. विकासाच्या नावाखाली मोठमोठ्या इमारती बांधून रस्ते रुंदीकरण केले जात आहेत. स्फोटकांच्या अंदाधुंद वापराने झालेल्या पडझडीमुळे पर्वत इतके कमकुवत झाले आहेत की थोडा पाऊस पडला की ते कोसळू लागले आहेत. भूस्खलन मोठ्या प्रमाणात होत आहे.
उच्च हिमालयीन प्रदेशांमध्ये, पर्यावरण आणि हवामान बदलाच्या परिणामांमुळे 50 हून अधिक हिमनद्या आकुंचन पावत आहेत. हिमनदी कमी झाल्याचा थेट परिणाम हिमालयातील वनस्पती, प्राणी आणि जंगले तसेच खालच्या हिमालयातील पिकांवर आणि हिमालयाच्या प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांवर होत आहे. अशा परिस्थितीत संपूर्ण देशच त्याच्या प्रभावापासून कसा अस्पर्शित राहील? त्यामुळे हिमनद्या लहान होण्यापासून वाचवण्यासाठी वेळीच उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे हिमालयातील जैवविविधता धोक्यात आली आहे. हिमालयातील बदलते वातावरण आणि परिसंस्था हे आपल्या येणाऱ्या पिढीसाठी हवा, पाणी आणि अन्नाच्या कमतरतेचे कारण असू शकते.
हवामानातीय बदल, हिमनदी वितळणे, पाऊस आणि बर्फवृष्टी यांच्या समय चक्रात होत असलेले बदल ,समुद्र पातळीत होत असलेल्या वाढीमुळे जगापुढे आणखी एक नवे संकट उभे ठाकले आहे. अशा परिस्थितीला समोरे जाणं मानवासाठी खरेच मोठे आव्हान आहे. आपण एक गोष्ट विसरून गेलो आहोत की, हिमालय सुरक्षित राहिला नाही तर आपण आणि आपली येणारी पिढी देखील सुरक्षित राहणार नाही.
त्यामुळे हिमालय सुरक्षित ठेवण्याची आणि सांभाळण्याची जबाबदारी आपल्या सर्वांची आहे. हिमालयातील नैसर्गिक सौंदर्य आणि जैवविविधता हिमालयीन पर्यावरणासाठी जितकी आवश्यक आहे,तितकीच ती आपल्यासाठीही गरजेची आहे. हिमालय संवर्धन तेव्‍हाच शक्य होइल जेव्‍हा आपण सर्वानी हिमालयाचे महत्‍त्‍व आणि हिमालयाचे उपकार समजून घेतले पाहिजेत. स्थानिक लोकांबरोबरच देशातील आपली भावीपिढी ,खासकरून सध्याची तरुणपिढी देखील हिमालयाच्या संरक्षणासाठी जागरूक राहिली पाहिजे. तसेच पुढे येऊन त्याच्या हितासाठी काम केले पाहिजे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली
पृथ्वीचे तापमान वाढत आहे आणि त्याचे फटके आपल्याला बसत आहेत. तापमानवृद्धीचा एक महत्त्वाचा परिणाम म्हणजे हिमनद्या वितळणे. पृथ्वीवरील गोडय़ा पाण्याचा ६९ टक्के भाग साठवून ठेवणाऱ्या या हिमनद्या म्हणजे पृथ्वीवरची काही लाख वर्षांची श्वेतसंपदा आहे. ती तशीच राहाणे आवश्यक आहे. या हिमनद्यांमध्ये असलेले सूक्ष्म जीव तर पर्यावरणाच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहेतच, शिवाय पृथ्वीचे सूर्यापासून रक्षण करण्याची या नद्यांची क्षमताही अनन्यसाधारण आहे. मात्र गेल्या काही वर्षांत जगातील जवळपास सर्वच हिमनद्यांचे स्वरूप बदलत गेले आहे.
ReplyDeleteहिमनद्यांचे एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे पृथ्वीवर पडणारा सूर्यप्रकाश आपल्या श्वेतकांतीवरून परावर्तित करणे. या परावर्तनामुळे पृथ्वीचे तापमान मर्यादित राहते. हिमनद्या जसजशा आक्रसत आहेत, तसतसा सूर्याचा अधिकाधिक प्रकाश पृथ्वी शोषून घेत आहे आणि त्यातून पृथ्वीचे तापमान वाढत आहे. विज्ञानाच्या माध्यमातून हे चक्र उलटे फिरवण्याचा एक प्रयत्न इटलीत करण्यात आला. हिमनद्यांवर पांघरूण घालण्याचा हा प्रयत्न आहे आणि तो बऱ्यापैकी यशस्वीही झाला आहे. हे पांघरूण ‘जिओटेक्सटाईल’चे आहे. याचा मुख्य गुणधर्म म्हणजे मातीला किंवा इतर पदार्थाना धरून राहणे. या जिओटेक्सटाईलचा मूळ घटक असतो पॉलिएस्टर किंवा पॉलिप्रोपोलीन.
ही मोहीम इटलीतील क्रिस्टीयानो क्यासारोटो यांच्यामुळे सुरू झाली. त्यांची निम्मी हयात हिमनद्यांच्या अभ्यासात गेली आहे. ते म्हणतात, ‘हिमनद्या आक्रसताना, त्यांनी पोटात दडवलेली गुपिते उघडय़ावर पडताना मी अनुभवली आहेत.’ हिमनद्यांच्या वरच्या थरांचे वितळणे आणि दरवर्षी होणारा नवा हिमसंचय यांचा समतोल बिघडला की हिमनद्या आपला पसारा आवरू लागतात. यावर उपाय म्हणून हिमकडय़ांना किंवा बर्फाच्या उतारांना बांधून ठेवणारे ‘कापड’ वापरण्याची कल्पना त्यांनी मांडली.
ते अभ्यास करत असलेल्या सातपैकी काही हिमनद्यांचा ठरावीक भाग आच्छादित करण्यात आला. कापडाने हिम पकडून ठेवण्यासाठी आणि स्वत: घरंगळू नये, यासाठी त्यात वाळू भरण्याचेही प्रयोग झाले. आच्छादनाने हिमनद्यांची आधीपेक्षा ६९ टक्के कमी क्षती होते, असे शास्त्रीय निरीक्षण सांगते. ही आच्छादने प्रामुख्याने सूर्याचा प्रखर प्रकाश स्वत: झेलतात आणि त्याची झळ हिमनद्यांना लागू देत नाहीत. तसेच प्रकाश परावर्तित करण्याची हिमनद्यांची क्षमता जवळपास ५० टक्क्यांनी वाढवतात. स्वाभाविकच, हिमनद्यांचा आच्छादने असलेला भाग आणि आच्छादने नसलेला भाग यांच्या उंचीत काही ठिकाणी पाच मीटरचा फरक पडला आहे. निसर्ग आणि विज्ञान यांचे एकत्रित असणे किती महत्त्वाचे आहे, हे या प्रयोगातून स्पष्ट होते.
हिमनद्या वाचवू या (कुतूहल लोकसत्ता) 4 ऑगस्ट 22
भारतातील सुमारे 30 लाख लोकांना हिमनदी तलावांच्या पुरांचा धोका असून जगात ही संख्या सर्वाधिक आहे, असा निष्कर्ष ब्रिटनमधील न्यूकॅस्टल विद्यापीठाच्या नेतृत्वाखालील आंतरराष्ट्रीय संशोधकांच्या गटाने काढला आहे.
ReplyDeleteहिमनदी तलावाच्या पुराच्या धोक्याबद्दलचे हे अशा प्रकारचे पहिलेच जागतिक संशोधन आहे. ‘नेचर’ या नियतकालिकामध्ये त्याचे निष्कर्ष प्रकाशित झाले आहेत. जगभरात हिमनद्यांच्या तलावामुळे येणाऱ्या पुराचा दीड कोटी जणांना धोका असल्याचाही इशारा संशोधकांनी दिला आहे.संशोधकांनी म्हटले आहे, की जगातील हिमनदी तलावांच्या पुराचा धोका असलेल्या लोकसंख्येपैकी निम्मी लोकसंख्या भारत, पाकिस्तान,चीन व पेरू या देशांत आढळते. त्यातही भारत व पाकिस्तानातील लोकसंख्या सर्वाधिक आहे. भारतात हिमनदी तलावांच्या पुराचा 30 लाख तर पाकिस्तानात 20 लाख लोकांना धोका आहे.
हिमाचल प्रदेश: भूस्खलनाच्या घटना दोन वर्षांत सहा पट वाढल्या, 2022 मध्ये आली 117 वेळा आपत्ती
ReplyDeleteगेल्या वर्षी कुल्लूला सर्वाधिक फटका बसला होता. येथे भूस्खलनाची २१ प्रकरणे नोंदवली गेली, तर मंडी (२०), लाहौल आणि स्पीती (१८), शिमला (१५), सिरमौर (९), बिलासपूर (८), कांगडा (५), किन्नौर (३), सोलन (३) ) ) आणि उना (1) प्रकरणे नोंदवली गेली. तर हमीरपूरमध्ये गुन्हा दाखल झाला नाही.हिमाचल प्रदेशात दोन वर्षांत भूस्खलनाच्या घटनांमध्ये सहा पटीने वाढ झाली आहे. आपत्ती व्यवस्थापन विभागाच्या आकडेवारीनुसार, 2020 मध्ये राज्यात भूस्खलनाच्या केवळ 16 प्रकरणांची नोंद झाली होती, तर 2022 मध्ये ही प्रकरणे सहा पटीने वाढून 117 झाली. विभागानुसार, राज्यात 17,120 भूस्खलन-प्रवण स्थळे आहेत, त्यापैकी 675 स्थळे गंभीर पायाभूत सुविधा आणि वसाहतींच्या जवळ आहेत. ही ठिकाणे चंबा (133), मंडी (110), कांगडा (102), लाहौल आणि स्पिती (91), उना (63), कुल्लू (55), शिमला (50), सोलन (44), बिलासपूर (37), सिरमौर (21) आणि किन्नौर (15)
अतिवृष्टीबरोबरच डोंगर उतार किंवा पायथ्याशी खडकांची झीज ही भूस्खलनाची प्रमुख कारणे असल्याचे तज्ज्ञांचे मत आहे. भूस्खलनातील वाढीचे श्रेय भूगर्भशास्त्रीय तज्ज्ञ प्राध्यापक वीरेंद्र सिंह धर यांनी रस्ते बांधणी आणि रुंदीकरण, बोगदे, जलविद्युत प्रकल्प आणि खाणकामासाठी मोठ्या प्रमाणावर डोंगरउतारांची तोडणी यांना दिले. मुख्यमंत्री सुखविंदर सिंग सुखू यांनी अलीकडेच सांगितले की, भारतीय राष्ट्रीय महामार्ग प्राधिकरण (NHAI) राज्यातील रस्त्यांच्या विस्तारामुळे होणारे भूस्खलन कमी करण्यासाठी आणि रोखण्यासाठी उपाययोजना सुचवण्यासाठी एक संकल्पना पेपर काढेल आणि त्यासाठी 300 कोटी रुपये खर्च केले जातील. आवश्यक उपाययोजना केल्या जातील. नॅशनल रिमोट सेन्सिंग सेंटर, इस्रोने तयार केलेल्या लँडस्लाईड अॅटलस ऑफ इंडियानुसार, हिमाचल प्रदेशातील सर्व 12 जिल्ह्यांमध्ये भूस्खलनाचा धोका आहे.