भविष्यात बर्फाच्या दुष्काळाचा धोका

हवामान बदलाचे अनेक दुष्परिणाम पाहाय

ला मिळत आहेत. यातलाच एक उत्तर आणि दक्षिण ध्रुव प्रदेशातील वाढत्या तापमानामुळे बर्फ वितळण्याचा प्रकार आहे.  अतिउष्णता किंवा अतिथंड हवामान हे देखील यामागचे कारण असल्याचे मानले जाते.  अंटार्क्टिकामध्ये तरंगत असलेल्या फ्रान्सपेक्षा मोठ्या आकाराच्या हिम तुकड्यांच्या वितळल्याची माहिती अंदाजापेक्षा मोठ्या प्रमाणात आढळून आल्याने  शास्त्रज्ञांनी चिंता व्यक्त केली आहे.

हवामान बदलामुळे जगात हळूहळू मोठे बदल होत आहेत.  त्याचा परिणाम अमेरिकेसह जगातील अनेक भागात स्थानिक पातळीवरही स्पष्टपणे दिसून येत आहे.  अलीकडे, याचा मोठा परिणाम अमेरिकेच्या पश्चिम भागात दिसून आला आहे, ज्यामुळे भविष्यात अमेरिकेत बर्फाचा दुष्काळ पाहायला मिळू शकतो.  हे संशोधन 'नेचर' या विज्ञान नियतकालिकात 'रिव्ह्यूज अर्थ अँड एन्व्हायर्नमेंट' या शीर्षकाने प्रकाशित झाले आहे.  संशोधनानुसार, अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील कॅलिफोर्नियासारख्या राज्यांमध्ये बर्फ उपलब्धतेचे संकट येऊ शकते.  त्यामुळे झाडे-वनस्पती, प्राणी-पक्षी, नदी-तलाव, जंगलाला आग लागण्याच्या घटना झपाट्याने वाढू शकतात.  संशोधकांचा दावा आहे की जीवाश्म इंधनाचे उत्सर्जन थांबवले नाही तर 2050 पर्यंत काही पर्वतराजींवरील बर्फ पंचेचाळीस टक्क्यांपर्यंत कमी होऊ शकतो.  हिमवर्षावाचे हवामान एकतर फार कमी दिवस टिकेल किंवा बर्फाशिवाय राहील.  भारतातील काही हिमालयीन प्रदेशातही बर्फ झपाट्याने कमी होत आहे.

अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील भागात चिंताजनक बदल दिसून येत आहेत.  संशोधनानुसार, सिएरामधील सत्तर टक्क्यांहून अधिक स्थानिक जल व्यवस्थापकांचं म्हणणं आहे की पश्चिम अमेरिकेमध्ये अवलंबलेली जल-व्यवस्थापन धोरणे भविष्यातील हवामान बदलासाठी उपयुक्त नाहीत.  परिणामी, पश्चिम युनायटेड स्टेट्सच्या सिएरा-नावेदामध्ये  पडणारा बर्फ कॅलिफोर्नियाच्या पाण्याच्या मागणीच्या 30 टक्के भाग पूर्ण करतो.  पण आता राज्यात अनेक वेळा बर्फाचा दुष्काळ पडत आहे.  2021 च्या वसंत ऋतूमध्ये, सिएराला फक्त एकोणपन्नास टक्के बर्फाळ पाणी मिळाले.  मे महिन्यातील उष्णतेने दहा टक्के बर्फाचे बाष्पात रूपांतर करण्याचे काम केले.  जूनमध्ये सर्व बर्फ वितळले आणि पाण्यात रूपांतर होऊन वाहून गेले.  ही बर्फाच्या दुष्काळाची स्पष्ट चिन्हे आहेत.  या अभ्यासाचे प्रमुख संशोधक अॅलन ऱ्होड्स आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील राज्यांमध्ये बर्फाचे प्रमाण कमी आणि वाढीचा कालबद्ध अभ्यास केला.

अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की 2050 पर्यंत अमेरिकेतील सर्व प्रदेशांमध्ये बर्फाच्या टोप्यांची (शिखरे)  झपाट्याने झीज होईल, ज्यामुळे या प्रदेशाला बर्फाचा दुष्काळ पडू शकतो.  खरं तर, या प्रदेशातील सिएरा, नेवाडा आणि कॅस्केड्स यांसारख्या उष्ण प्रशांत महासागरातून येणारे ओलसर वारे, जे कॅलिफोर्निया पर्वतरांगांचा बर्फ वेगाने वितळवण्याचे काम करतात.  जागतिक कार्बन उत्सर्जन मोठ्या प्रमाणात थांबवले नाही, तर पस्तीस ते साठ वर्षांनंतर या हिमखंडांची धूप नियमितपणे दिसून येईल.  हा अभ्यास दर्शवितो की वाढत्या जागतिक तापमानाचा स्थानिक हवामानावर कसा परिणाम होत आहे.  ही परिस्थिती भविष्यात लोकसंख्येच्या मोठ्या भागासाठी जलसंकटाचे आपत्तीजनक कारण बनू शकते.  त्यामुळे इंधन आणि ऊर्जास्रोतांचे रूपांतरण योग्य प्रकारे झाले नाही तर बर्फाचा दुष्काळ वाढतच जाईल.

त्यामुळे समुद्राची पातळी वाढण्याची भीतीही व्यक्त केली जात आहे.  यूएस नॅशनल स्नो अँड आइस सेंटर, सेंट्रल वॉशिंग्टन विद्यापीठाच्या पॉल बिनबेरी यांनी केलेल्या अभ्यासात दावा केला आहे की उत्तर ध्रुवावरील बर्फ 32.90 लाख चौरस किलोमीटर क्षेत्रातून वितळला आहे.  हे क्षेत्र भारतापासून नऊ हजार आठशे त्रेसष्ट किलोमीटर अंतरावर आहे.  युनिव्हर्सिटी ऑफ मेरीलँडचे भूभौतिकशास्त्रज्ञ डॅनियल लॅथ्रोप म्हणतात की, याचे कारण पृथ्वीच्या बाहेरील थरातील हालचाल आहे.  पृथ्वीच्या गाभ्यामध्ये लोह आणि निकेल धातूंचा गरम द्रव महासागर आहे आणि या हालचालीमुळे विद्युत क्षेत्र निर्माण होते.  तथापि, चुंबकीय ध्रुव वेगाने सरकण्याचे नेमके कारण भूगर्भशास्त्रज्ञांना कळू शकलेले नाही.

वास्तविक जेम्स क्लार्क रास या कॅनेडियन शास्त्रज्ञाने 1830 मध्ये प्रथमच अशी माहिती दिली होती.  2000 साली पृथ्वीच्या उत्तर ध्रुवाने आपली दिशा ग्रीनविच मेरिडियन (लंडन) कडे वळवली आहे, असे आणखी एका अभ्यासातून समोर आले आहे.  पृथ्वीवरील पाण्याचे वितरण आणि ध्रुवीय बर्फ वितळल्यामुळे हा बदल झाला असल्याचा अंदाज आहे.  हे हवामान बदलाचे कारण असल्याचे मानले जाते.  विसाव्या शतकात टोरंटो आणि पनामा शहराला जोडणारी उत्तर ध्रुव, रेखांशाची रेषा कॅनडाच्या हडसन उपसागराकडे सरकत आहे.  या बदलाचे कारण म्हणजे शेवटच्या हिमयुगानंतर पृथ्वीच्या कवचात वस्तुमानाचे पुनर्वितरण झाले.  पण सन 2000 मध्ये या दिशेत 75 अंशाचा फरक पडला आणि पृथ्वीचा अक्ष ग्रीनविच मेरिडियनकडे जाऊ लागला.  असे मानले जाते की ग्रीनलँड आणि अंटार्क्टिकाच्या बर्फाचा थर कमी झाल्यामुळे हे घडले आहे.

या संदर्भात केलेल्या आणखी एका अभ्यासात असे दिसून आले आहे की पृथ्वीवरील पाण्याचे पुनर्वितरण आणि भरण हे देखील याचे एक कारण आहे.  नासाच्या जेट प्रोपल्शन प्रयोगशाळेचे सुरेंद्र अधिकारी या अभ्यासाचे प्रमुख आहेत.  त्यांच्या मते, जागतिक स्तरावर पाण्याचे पुनर्वितरण आणि भरण पृथ्वीच्या परिभ्रमणावर परिणाम करते.  भारतीय उपखंड आणि कॅस्पियन समुद्रात मोठ्या प्रमाणावर पाण्याची झपाट्याने घट होत आहे.  2003 मध्ये ग्रीनलँडमध्ये दरवर्षी दोन हजार सातशे वीस ट्रिलियन किलोग्रॅम बर्फ वाहून गेला.  त्याचप्रमाणे पश्चिम अंटार्क्टिकामधून एक हजार दोनशे चाळीस ट्रिलियन किलोग्रॅम बर्फ आणि पूर्व अंटार्क्टिकामधून सातशे चाळीस ट्रिलियन किलोग्रॅम बर्फ वाहून जात आहे.  या अभ्यासासाठी ग्रेस उपग्रहाचा डेटा (आकडे) वापरण्यात आला आहे.  या उपग्रहाच्या माध्यमातून 2002 ते 2015 या कालावधीत या वस्तुस्थितींचा शोध घेण्यात आला आहे की, पृथ्वीच्या अक्षाच्या परिभ्रमणाच्या दिशेचा पाण्याच्या वितरणावर काय संबंध आहे.  त्याच्या परिणामांवरून हे देखील दिसून आले की या जलस्रोतांच्या प्रभावाखाली पृथ्वी देखील दोलन करते.

पृथ्वीच्या परिसंस्थेवर ध्रुवीय बदलाच्या परिणामाबद्दल भूगर्भशास्त्रज्ञ एकमत नाहीत.  काही तज्ञ हा बदल आपत्तीजनक मानतात, ज्यामध्ये भूकंप आणि त्सुनामीसारखे धोके आहेत.  पण इतर शास्त्रज्ञ या आपत्तीजनक अंदाजांना निराधार ठरवतात.  त्यांचा असा विश्वास आहे की पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्र बदलले आहे, त्यांच्या अंदाजानुसार, गेल्या दीडशे वर्षांत अकराशे चौरस किलोमीटर  सरकला आहे.पस्तीस दशलक्ष वर्षांत हे सुमारे चारशे वेळा घडले आहे.  या बदलाला एक हजार किंवा त्याहून अधिक वर्षे लागतात.

हवामान बदलाच्या या सर्व कारणांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी या वर्षी नोव्हेंबरमध्ये ग्लासगो येथे हवामान शिखर परिषद आयोजित करण्यात आली होती.  यामध्ये 'पॅरिस कराराचे कलम 6 नियम' अस्तित्वात आणण्यात आले आहेत.  यामुळे कार्बन बाजाराचे महत्त्व, त्याच्याशी संबंधित संभाव्यता आणि आव्हाने यावरील चर्चेची व्याप्ती वाढली आहे.  पण त्याचे परिणाम किती सार्थ ठरतात, हे सध्या भविष्याच्या गर्भात आहे.  या संदर्भात बर्फाच्या दुष्काळाचे आव्हान पेलायला लागू नये, यासाठी औद्योगिक उत्पादनाला आळा घालणे आवश्यक आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली