ऋतुचक्रातील बदलाचा परिणाम केवळ सामाजिक जीवनावरच नाही तर सांस्कृतिक आणि आर्थिक परिस्थितीवरही!

यंदाच्या पावसाळ्यात देशातील अनेक भागांत अभूतपूर्व उष्णतेची लाट आणि अनेक भागांत तीव्र आर्द्रता यामुळे नागरिकांना त्रास सहन करावा लागत आहे. दुसरीकडे, हिमाचल, गुजरात, महाराष्ट्र आणि उत्तराखंड इत्यादी ठिकाणी अतिवृष्टीमुळे मोठ्या प्रमाणावर जीवित, वित्त, गुरेढोरे आणि पिकांचे नुकसान होत आहे. भूस्खलनाने हिमाचल प्रदेश आणि उत्तराखंडमधील अनेक गावे गाडली गेली आहेत. तर दुसरीकडे देशाच्या अनेक भागात दुष्काळसदृश परिस्थिती पाहायला मिळत आहे.म्हणजेच हवामान बदलाचा परिणाम देशभर दिसून येत आहे.  पावसाअभावी हजारो शेतकऱ्यांना खरीप पिकाची पेरणी करता आली नाही, त्यामुळे आवश्यकतेनुसार पाऊस न झाल्याने शेतातील उभी पिके सुकू लागली आहेत.हवामान तज्ज्ञ या परिस्थितीकडे हवामानाचा धोका म्हणून पाहत आहेत.  'क्लेमेंट सेंट्रल' येथील हवामान शास्त्रज्ञांनी केलेल्या विश्लेषणात असे दिसून आले आहे की, गेल्या दोन महिन्यांत पावसाळ्यातील अनपेक्षित उष्णतेची लाट ही ऋतुचक्रातील बदल आणि असमतोलाचे सूचक आहे. 

विशेष म्हणजे, ज्या भागात मान्सूनचा पाऊस उशिरा किंवा खूपच कमी झाला त्या भागात या असामान्य घटना अधिक दिसून येत आहे.क्लेमेंट सेंट्रलच्या विश्लेषणात असे आढळून आले की, मानवीनिर्मित हवामानातील बदलांमुळे लोकांना जूनमध्ये तीव्र उष्णता अनुभवावी लागली. ती सामान्य उष्णतेपेक्षा खूपच जास्त होती.  शेकडो लोकांना रुग्णालयात दाखल करावे लागले आणि अनेक लोक मरण पावले.  गेल्या दशकभरापासून हवामान बदलाचे परिणाम देशात दिसू लागले आहेत, परंतु यंदा जून, जुलै आणि ऑगस्टमध्ये पावसाळ्यात नेहमीप्रमाणे परिस्थिती राहिली नव्हती.शास्त्रज्ञांच्या म्हणण्यानुसार, हवामानातील बदल अधिक तीव्र झाल्यामुळे पूर, उष्णतेच्या लाटा आणि चक्रीवादळ यासारख्या आपत्तीजनक घटना गंभीर होत राहतील.  बदलत्या हवामान चक्रातील वाढत्या धोक्यांना सामोरे जाण्यासाठी तातडीने हवामान उपाययोजना, अनुकूलन उपाय आणि जागतिक हरितगृह वायू कमी करण्यावर काम करण्याची गरज आहे.

हवामानाच्या या अनपेक्षित बदलांमुळे ऋतूंच्या स्वरुपात होणारे बदल, नवनवीन रोग, जनावरांना धोका, पिण्याच्या पाण्याची समस्या, पिकांची नासाडी, फळबागांचे प्रचंड नुकसान, जमीन नापीक, मोठ्या प्रमाणात गुरेढोरे मृत्यू, वाढती महागाई यासारख्या समस्या सातत्याने वाढत आहेत. हरितगृह वायूंचा परिणाम आता अतिशय घातक दिसून येत आहे.  असे असूनही, हरितगृह वायूंचे प्रमाण कमी करण्याबाबतची बांधिलकी जगातील काही देश सोडले तर कुठेच दिसून येत नाही. शास्त्रज्ञांच्या मते, तीव्र पाऊस, तीव्र थंडी आणि तीव्र उष्णता किंवा उन्हाळ्याच्या महिन्यांत उष्णता न येण्याचे कारण म्हणजे ऋतू चक्रातील बदल, हे ग्लोबल वॉर्मिंग आणि सततच्या विस्कळीतपणामुळे होत आहे. येत्या काळात पावसाळ्यातील उष्णतेच्या लाटेची वारंवारता वाढू शकते आणि त्याचा परिणाम होऊन अनेक गंभीर समस्या आणि आजार उद्भवू शकतात, असा अंदाज हवामान शास्त्रज्ञांनी व्यक्त केला आहे. 

भारतातील पावसाचा हा आताचा असामान्य कालावधी वास्तविक  हंगामी चक्रातील बदलांचा सूचक आहे, जो जागतिक तापमानात वाढ आणि पावसाच्या बदलत्या ट्रेंडशी जोडलेला आहे. विशेष म्हणजे, जागतिक तापमान आणि वादळे, बर्फाची वादळे, थंडीचा दीर्घ कालावधी आणि जूनमध्ये तापमानात सातत्याने होणारी वाढ यामुळे या गंभीर समस्येचे निराकरण कसे करायचे, अशी अनेक आव्हाने जगातील शास्त्रज्ञांसमोर निर्माण झाली आहेत. पृथ्वीवरील जीवसृष्टीच्या अस्तित्वावरील वाढत्या संकटाचे हे प्रारंभिक लक्षण आहे, ज्याकडे कोणताही देश दुर्लक्ष करू शकत नाही. पाश्चिमात्य आशियाई देशांत ऋतूचक्रात सतत होत असलेल्या बदलाचा परिणाम केवळ सामाजिक जीवनावरच नव्हे तर सांस्कृतिक आणि आर्थिक परिस्थितीवरही होत आहे. त्यामुळे जिथे नवनवीन रोग, आजार निर्माण होऊ लागले आहेत, तिथे पिके, फुले, फळे, सुकामेवा यांच्या उत्पादनावरही परिणाम होत आहे.  ताज्या अभ्यासानुसार हिमालयातील हिमनद्या खूप वेगाने वितळत आहेत.

त्यामुळे आगामी काळात भारत आणि पाकिस्तानमधील जलसंकट मोठ्या प्रमाणात वाढू शकते. हिमनद्या वितळण्याचे कारण म्हणजे पृथ्वीचे वाढते तापमान. वातावरणात ज्या प्रकारे विषारी वायू सतत वाढत आहेत, त्यामुळे वातावरणाचा समतोल झपाट्याने बिघडत आहे. रोज अनेक प्रकारच्या समस्या निर्माण होत आहेत.  यामध्ये अनेक नवीन रोगांचा जन्म, हिमनद्या वितळणे, समुद्राच्या पातळीत वाढ, ऋतूचक्रात अडथळा, वनस्पती, प्राणी-पक्षी यांच्या स्वभावात होणारे बदल अशा अनेक समस्या पाहायला मिळतात. दोन वर्षांपूर्वी श्रीनगर येथील एका आंतरराष्ट्रीय कार्यशाळेत आलेल्या जगातील सर्व देशांतील शास्त्रज्ञ, पर्यावरणवादी आणि विचारवंतांना त्यांच्या अभ्यासात असे आढळून आले होते की, हिमालयातील कोलाहोई हिमनदी गेल्या पस्तीस वर्षांपासून वेगाने वितळत आहे.गेल्या सात वर्षांत त्याच्या वितळण्याचा वेग आणखी वाढला आहे.  गेल्या तीन दशकांत ते २.६३ चौरस किलोमीटरने कमी झाले आहे.

खरं तर हिमालयातील हिमनद्या हे पश्चिम आशियातील नऊ सर्वात मोठ्या नद्यांचे स्त्रोत आहेत.  भारताव्यतिरिक्त या नद्या प्रामुख्याने चीन, बांगलादेश, म्यानमार आणि पाकिस्तानमध्ये वाहतात.संशोधकांच्या मते, कोलाहोई हिमनदी दरवर्षी .08 चौरस किलोमीटर वेगाने वितळत आहे. याशिवाय काश्मीरमधील इतर हिमनद्याही तापमान वाढीमुळे सतत वितळत आहेत.  यामुळे हिमालयाच्या आजूबाजूच्या देशांमध्ये येत्या काही वर्षांत मोठा विध्वंस होऊ शकतो. गेल्या काही वर्षांमध्ये जम्मू-काश्मीर आणि उत्तराखंडच्या हवामानात अचानक झालेला बदल हे सिद्ध करतो की हवामान चक्रातील हा बदल आगामी काळासाठी चांगला संकेत नाही, त्यामुळे आताच सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे. खरं तर काश्मीरमध्ये अनेक महिने बर्फवृष्टी असायची, पण आता मोसमी बर्फवृष्टी तितकी होत नाही आणि अशा महिन्यांतही बर्फ पडायला सुरुवात झाली आहे ज्या काळात हवामान आल्हाददायक असायला हवे.

मान्सूनच्या काळात उष्णतेची लाट किंवा तीव्र उष्णतेची लाट, हिवाळ्यात खूप कमी थंडी किंवा फेब्रुवारीमध्ये सामान्यपेक्षा जास्त उष्णता, पावसाळ्यात काही भागात अतिवृष्टी, ही लक्षणे सामान्य नाहीत, जी पूर्वी कधी दिसून येत नव्हती. भारतात आता दिसत असलेली परिस्थिती सामान्य आहे असे म्हणून नाकारता येणार नाही. जागतिक तापमानवाढ कमी करण्यासाठी ज्या प्रकारचे सहकार्याची भावना देशांमध्ये असायला हवी, ती अनेक देश दाखवत नसल्याने शास्त्रज्ञ चिंतेत आहेत.त्यामुळे येत्या काही वर्षांत समस्या आणखी वाढणार असून, त्याचा परिणाम मानवासह पृथ्वीवर राहणार्‍या सर्व सजीव प्राण्यांवर होणार आहे. त्यामुळे जगातील सर्व देशांमध्ये याबाबत सामूहिक सहकार्याचे वातावरण निर्माण व्हायला हवे. हे लक्षात घेण्याजोगे आहे की गेल्या काही वर्षांत हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी करण्यावर कोणतेही एकमत झालेले नाही, त्यामुळे हरितगृह वायूंचे गंभीर होणारे संकट कमी होण्याची आशा धूसर झाली आहे. असे असले तरी आगामी काळात हरितगृह वायूंचा प्रश्न सोडवण्यासाठी जागतिक पातळीवर एकमत होऊन ऋतुचक्रातील बदलांमुळे घडणाऱ्या घटना कमी होतील, अशी आशा बाळगायला हवी.- मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली