डिजिटल संपत्तीचे काय होणार?

हिंदुस्थानसारख्या काही देशांमध्ये डिजिटल संपत्तीच्या भविष्याबाबत गांभीर्य किंवा चिंता फारशी नाही. त्याला एक कारण म्हणजे अद्याप आपल्याकडे डिजिटल अज्ञान आहे. आजसुद्धा आपल्या देशातली काही कुटुंबे अशी आहेत की, त्या कुटुंबातला कुणी एखादीच व्यक्ती डिजिटल साक्षर आहे. म्हणजे कुटुंबातील उर्वरित लोक इंटरनेटच्या जगताशी अथवा कॉम्प्युटर साक्षरतेशी संबंधित नाहीत.

     जगभर इंटरनेटचा वापर वाढला आहे. आपल्याला उपयुक्त ठरणारी माहिती, तंत्रज्ञान, दस्तावेज माणूस या माहितीच्या मायाजाळात शोधत आहे आणि ती स्वत:साठी डिजिटल स्वरूपात एकत्रित करीत आहे. पूर्वी एखादा संशोधक किंवा अभ्यासक माहिती मिळविण्यासाठी भ्रमंती करायचा. दस्तावेज मिळवायचा. त्यांचा एकत्रित संचय करून त्यावर संशोधन करायचे. पूर्वीपासून भौतिक, लिखित आणि मौखिक साधनांद्वारा इतिहासाचा वेध घेतला जात आहे. अजूनही त्यात फारसा फरक पडलेला नाही, पण आता अभ्यासकांना-संशोधकांना इंटरनेट ही एक नवीन सोय निर्माण झाली आहे आणि ती त्यांना फार सोयीचीही झाली आहे.
      काही अभ्यासक आपल्या भटकंतीतून मिळविलेली सामग्री डिजिटल स्वरूपात नेटवर टाकत आहेत किंवा आपल्या युजरनेम-पासवर्डच्या आधाराने त्याची फाईल बनवून ठेवत आहे. जी सामग्री प्रकाशित केली आहे, त्याचा उपयोग अन्य अभ्यासकांना होत आहे. ज्याला आपली सामग्री प्रकाशित करायची नाही, तोही डिजिटलचा वापर करू लागला आहे. अत्याधुनिक साधनांचा वापर वाढल्याने अभ्यासकही त्याचीच कास धरून चालू लागल्याने तो अशा स्वरूपाची माहिती एकत्रित संकलित करीत आहे. त्याला ते फार सोयीचे आणि सुरक्षिततेचे वाटू लागले आहे. परंतु थोडा विचार केला तर आपल्या लक्षात येईल की, ही आपली डिजिटल सामग्री भविष्यात एक दस्तावेज म्हणून पुढच्या पिढीला उपयोगी पडणार आहे. नव्हे त्याचा सध्याच्या घडीला वापरही सुरू आहे. मात्र आज जी माणसे डिजिटल विश्‍वात वावरताहेत ती मंडळी आपल्या पश्‍चात आपण जमवलेल्या माहितीचे, दस्तावेजचे काय होणार, याचा कधी विचार करतात का, असा प्रश्‍न पडतो. प्रत्यक्षात बहुतांश लोक याबाबत अद्यापि गंभीर नसल्याचेच दिसते आहे. कारण त्यातले त्यांना गांभीर्यच कळले नाही, पण परदेशात मात्र यावर गंभीरपणे विचार केला जात असून त्याच्या भवितव्याचा निकाल लावला जात आहे. आपण आपल्याकडे मृत्युपत्रात ज्याप्रकारे घर, शेतीवाडी, बंगले अथवा अन्य प्रकारच्या इस्टेटीचा उल्लेख करतो, त्याप्रमाणे पासवर्ड-युजरनेम अथवा अन्य सामग्रीचाही उल्लेख मृत्युपत्रात होऊ लागला आहे.
     एक उदाहरण आहे. अमेरिकेतल्या वॉशिंग्टनमध्ये बरीच वर्षे काढल्यानंतर प्रदीप कुलकर्णी हा सॉफ्टवेअर इंजिनीअर हिंदुस्थानात परत आला. त्याचं आयुष्य म्हणजे इंटरनेटशिवाय जगू न शकणारं. कारण तिथे त्याची बहुतांश कामे इंटनरेटशी जुडलेली. बँकांचा सगळा कारभार तो इंटरनेटच्या माध्यमातून निपटायचा. त्याच्याजवळ ई-पुस्तकांचा मोठा खजिनाही आहे की, ज्याची किंमत हजारो डॉलरमध्ये आहे. त्याच्याजवळ ऑनलाइन चित्रपट पाहण्यासाठीची कित्येक वेबसाईटसची सदस्यता आहे. ‘फेसबुक’ या सोशल नेटवर्क साईटवर तो सतत व्यस्त असतो. शिवाय ‘ट्विटर’सारख्या मायक्रोब्लॉगिंड साईटवरही तो नियमितपणे ट्विट करीत असतो, पण दुर्दैवाने त्याला काही झालं तर त्याच्या या डिजिटल संपत्तीचे काय होणार? प्रदीप कुलकर्णीने सुद्धा या साशंकतेचा कधी गंभीरपणे विचार केला नव्हता; नव्हे, असा विचार त्याच्या डोक्यात कधी शिवला नव्हता, पण इंटरनेटरूपी कपाटात बंद असलेल्या आपल्या खजिन्याची एक दिवस त्याला ओळख झाली. मग त्याच्या डोक्यात लख्ख प्रकाश पडला. एक दिवस बोलता बोलता त्याच्या एका मित्राने असा प्रश्‍न उपस्थित केला. त्याला सगळ्या गोष्टीचा उलगडा झाला. आता त्याने आपल्या बँका, सर्व सोशल नेटवर्किंग साईटस्, ई-मेल खाती आणि अशाच प्रकारच्या ऑनलाइन व्यवहारांना संचलित करणारी युजरनेम-पासवर्डची एक डिजिटल फाईल बनवली आहे. या फायलीचा ऍड्रेस त्याने आपल्या अगदी क्लोज असणार्‍या दोन माणसांना दिला आहे. डिजिटल ओळख हीच आपल्या वास्तविक ओळखीचा विस्तार असणार आहे याची त्याला कल्पना आली आणि आपल्या निधनानंतर या ‘आयडेंटी’चे काय करायचे, याचे विवरणही त्याने त्यात भरून ठेवले आहे.
     हिंदुस्थानात याबाबत अद्याप गंभीरपणे विचार सुरू नसला तरी विकसित देशांमध्ये मात्र याबाबत गंभीरता दिसून येत आहे. गेल्या वर्षी ब्रिटनच्या गोल्डस्मिथ युनिव्हर्सिटी ऑफ लंडनने याविषयीचा एक रोचक असा अहवाल प्रसिद्ध केला होता. या रिपोर्टनुसार १० पैकी एक ब्रिटिश नागरिक आपल्या मृत्युपत्रात आता फेसबुक आणि फ्लिकरसारख्या अनेक वेबसाईटस्च्या पासवर्डचा उल्लेख करतो आहे. कारण त्यामुळे त्याच्या मृत्यूनंतर संबंधीच्या आप्तगण किंवा त्याचे खास मित्र संचित डिजिटल सामग्रीचा वापर करू शकतील आणि या कंटेंटचा दुरुपयोगही होणार नाही. डिजिटल सामग्रीच्या मृत्यूनंतरच्या वापरासंबंधीची आवश्यकता अमेरिकेत आता कळू लागली आहे.
     मृत व्यक्तीच्या बँक किंवा सोशल नेटवर्किंग साईटचे पासवर्ड मिळवणे कठीण असले तरी शक्य नाही असे नाही. अद्यापि डिजिटल संपत्तीबाबत कायदेकानू ठोस प्रकारे बांधले गेले नाहीत. मृत्यूनंतर एखाद्याच्या सामग्रीबाबतचे पासवर्ड कायदेशीररीत्या मिळविण्यासाठीच्या कायद्यांचा अभाव दिसून येत आहे. मात्र हा प्रकार फार दिवस असाच राहणार नाही. सध्या इंटरनेटवर बनावट प्रोफाईलचा वावर वाढला आहे. बनावट प्रोफाईल बनवून ठकविण्याबरोबरच किंवा फिशिंगच्या दरम्यान मृत व्यक्तींचे प्रोफाईल गुन्हेगारांसाठी फायदाचे ठरू शकते. त्यामुळे या गोष्टीसाठी सुरक्षितता महत्त्वाची आहे.
     हिंदुस्थानसारख्या काही देशांमध्ये डिजिटल संपत्तीच्या भविष्याबाबत गांभीर्य किंवा चिंता फारशी नाही. त्याला एक कारण म्हणजे अद्याप आपल्याकडे डिजिटल अज्ञान आहे. आजसुद्धा आपल्या देशातली काही कुटुंबे अशी आहेत की, त्या कुटुंबातला कुणी एखादाच व्यक्ती डिजिटल साक्षर आहे. म्हणजे कुटुंबातील उर्वरित लोक इंटरनेटच्या जगताशी अथवा कॉम्प्युटर साक्षरतेशी संबंधित नाहीत. त्यामुळे त्याचा सरळ अर्थ असा की, घरातल्या त्या डिजिटल साक्षर व्यक्तीच्या आकस्मिक निधनाने कुटुंबातले इतर सदस्य त्याच्या डिजिटल संपत्तीविषयी जागरूक राहण्याचा आणि जाणून घेण्याचा प्रयत्नच करीत नाहीत.
मच्छिंद्र ऐनापुरे
saamana 2/1/2013