जीवनाची लय बिघडवणाऱ्या आभासी लाटा

वैवाहिक संबंधात दुरावा हा आज समाजाच्या चिंतेचा विषय बनला आहे. समाजाच्या प्रत्येक स्तरावर कुटुंबे तुटताना दिसत आहेत. मनाशी जोडण्याची भावना हरवत चालली आहे. संवादहीन सोबत ही आता प्रत्येक घरातली सामान्य गोष्ट झाली आहे. केवळ संभाषणच नाही तर भावनाही लोप पावत चालल्या आहेत. नवरा-बायको विचित्र अशा व्यस्ततेत अडकले आहेत. घरात हजर असलेली आणि अगदी शेजारी बसलेली व्यक्तीही प्रत्यक्षात घरात असूनही अनुपस्थित असते. गंमत अशी की, ज्या स्मार्ट फोनने आपल्या जवळच्या आणि प्रिय व्यक्तींचे हित जाणून घेण्याची सुविधा दिली आहे, तोच आता जवळच्या नात्यांमध्येही दुरावा निर्माण करत आहेत. आपल्याला जगाशी जोडण्याची सुविधा देणारा स्मार्टफोन आपल्याला आपल्या प्रिय व्यक्तींपासून आणि आपल्या सभोवतालपासून दूर करत आहे. आभासी जगात प्रशंसा शेअर करणाऱ्या आणि गोळा करणाऱ्या  तरुणांना भावना आणि जबाबदाऱ्यांच्या आघाडीवर अनावश्यकपणे मागे ढकलण्यासाठीची परिस्थिती निर्माण करत आहे.

'स्मार्टफोन आणि त्याचा मानवी संबंधांवर होणारा परिणाम - 2022' या विषयावर करण्यात आलेल्या अभ्यासात सत्तर टक्के लोकांनी कबूल केले आहे की ते त्यांच्या जोडीदारासोबत वेळ घालवतानाही फोनमध्ये डोकावत राहतात. ऐंशी टक्के लोकांनी सांगितले की ते त्यांच्या जोडीदाराशी उत्स्फूर्त संभाषण करण्यात कमी वेळ घालवू शकले, परंतु त्यांना हवे असल्यास जास्त वेळ घालवता आला असता. समोरासमोर बसणे चांगले असूनही स्मार्टफोनच्या अतिवापरामुळे जोडीदारासोबतचे नाते बिघडते, असे या अभ्यासात सहभागी असलेल्या 88 टक्के लोकांचे मत होते. या अभ्यासात दिल्ली, मुंबई, कोलकाता, चेन्नई, हैदराबाद, बंगळुरू, अहमदाबाद आणि पुणे या शहरांमध्ये राहणाऱ्या लोकांचा समावेश करण्यात आला. वास्तविक, स्मार्टफोनमुळे मानवी उत्स्फूर्तता आणि दिनचर्या या दोन्हींवर वाईट परिणाम झाला आहे. संवादाचे आणि माहितीचे माध्यम म्हणून आलेल्या फोनने लोकांचे आयुष्य वेधून घेतले आहे. प्रत्येक वयोगटातील लोक या उपकरणासह बराच वेळ घालवत आहेत.  याच अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की विवाहित वापरकर्ते फोनवर दिवसाचे सरासरी 4.7 तास घालवतात. हा कालावधी पती-पत्नी दोघांसाठी समान आहे. म्हणजेच दोघेही खऱ्या जगाऐवजी आभासी जगाला वेळ देत आहेत. 73 टक्के लोकांनी आपल्या जोडीदाराकडे ही तक्रार व्यक्त केली आहे की ते फोनमध्ये जास्त गुंतलेले असतात.

किंबहुना, ही केवळ आकडे समजून घेणे आणि तपासणे एवढीच बाब नाही. स्मार्टफोनच्या अतिवापराचा खरोखरच लोकांच्या विचारांवर आणि वागण्यावर विपरित परिणाम होत आहे. याच अभ्यासानुसार, 70 टक्के लोक जेव्हा त्यांचा स्मार्टफोन पाहताना त्यांचा जोडीदार त्यांना काही तरी बोलतो तेव्हा ते अस्वस्थ होतात. चिडतात. यावरून आता तर किरकोळ वादही घरा घरात तापू लागले आहेत,  यात आता नवल राहिलेले नाही. दुर्लक्ष आणि उपेक्षेची भावनादेखील अनेक गुन्हेगारी घटनांना कारणीभूत ठरत आहे. गेल्या वर्षी, एका सतरा वर्षांच्या किशोरने केवळ फोन घेण्यासाठी आपल्या पत्नीला  राजस्थानला नेले आणि ओडिशाच्या बोलंगीर जिल्ह्यातील एका पंचावन्न वर्षाच्या व्यक्तीला विकले. दोन महिन्यांपूर्वीच हा विवाह झाला होता. सोशल मीडियाच्या माध्यमातून प्रेमात पडल्यानंतर त्या युवकाने त्या चोवीस वर्षीय तरुणीशी लग्न केले होते.

त्याने स्मार्टफोनसाठी केवळ विचार-संवेदना विकल्या नाहीत, तर आयुष्यभराच्या नात्याशी निगडित भावनाही विकल्या. 2016 मध्ये अमेरिकेतील लास वेगासमध्ये राहणाऱ्या एका व्यक्तीने आपल्या स्मार्टफोनबरोबरच लग्न केल्याची धक्कादायक बातमी समोर आली होती. फोनसोबत लग्न करणाऱ्या व्यक्तीने सांगितले होते की, 'लोक त्यांच्या फोनशी इतके जोडलेले असतात की ते नेहमी फोनसोबतच असतात आणि लग्नासारखंचं वाटतं.' लोक फोनसोबत झोपतात, उठतात आणि बसतात.’ अशा स्थितीत ‘स्मार्टफोन आणि मानवी संबंध’ या ताज्या सर्वेक्षणातील आकडेवारी ही लोकांचे वैवाहिक जीवन फोनपर्यंतच मर्यादित राहिल्याचे सांगून ही लोकांच्या जीवनाची ब्लू प्रिंट मांडते. निःसंशयपणे, गरजेपोटी व्यसनाधीन होण्याची परिस्थिती म्हणजे स्मार्ट फोन आणि प्रेमळ संवादाच्या घट्ट वर्तुळात मानवी समज कुंठित होत असल्याचे कटू वास्तव आहे. आभासी जगातच सगळा वेळ निघून चालल्याने अगदी प्रौढ लोकांची मूलभूत गोष्टी आणि परिस्थितींबद्दलची समज कमी झाली आहे. स्मार्टफोनमध्ये हरवलेल्या व्यक्तींची आकडेवारी वैयक्तिक आयुष्याशी संबंधित असली तरी त्याचा परिणाम संपूर्ण सामाजिक-कौटुंबिक व्यवस्थेवर होत आहे, ही चिंताजनक बाब आहे.

मोठ्यांशी संवाद साधण्यापासून ते मुलांच्या संगोपनापर्यंत सगळ्याच गोष्टींवर परिणाम होत आहे. आता डेटिंग अॅप्सपासून व्हर्च्युअल दुनियेतील विचित्र नातेसंबंधांपर्यंत सर्वत्र विवाहितांची उपस्थिती दिसून येत आहे. एकीकडे घटस्फोटाचे आकडे वाढत आहेत, तर दुसरीकडे विवाहबाह्य संबंधांचे गुन्हेही समोर येत आहेत. जोडीदाराकडून होणारे दुर्लक्ष पती-पत्नी दोघांमध्ये भावनिक दुरावा घडवून आणत आहे. यासोबतच सध्या सुरू असलेली चर्चा किंवा सोशल मीडियावरील व्यस्तताही शंका-कुशंका निर्माण करण्याचे कारण ठरत आहे. केवळ महानगरांमध्येच नव्हे तर, मोबाईलच्या अतिवापरामुळे विवाहित जोडप्यांमधील वादाची प्रकरणे दुर्गम भागातील पोलीस ठाण्यांपर्यंत पोहोचत आहेत.

एकीकडे मुलांना वेळ देण्याऐवजी पालक आपल्या लहान मुलांच्या हातात स्मार्टफोन देत आहेत आणि दुसरीकडे ते स्वत:च त्यांच्या वृद्ध पालकांपासून दूर जात आहेत. 'द लिबर्टी इन लाइफ ऑफ ओल्डर पीपल 2022' या दहा शहरांच्या सर्वेक्षणात, जवळपास 65 टक्के ज्येष्ठ नागरिकांनी सांगितले की, मोबाईल फोन आणि इतर तंत्रज्ञानाचा अवलंब केल्यामुळे तरुण पिढीशी त्यांच्या वैयक्तिक संवादावर परिणाम झाला आहे. 72.5 टक्के ज्येष्ठ मंडळींनी मान्य केलं आहे की त्यांच्या पिढीतील लोक कुटुंबातील ज्येष्ठांसोबत जास्त वेळ घालवत. दुसरीकडे, पालक आणि मुलांवर केलेल्या मिशिगन विद्यापीठाच्या जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या ताज्या अभ्यासानुसार,  स्वत  नव्या तंत्रज्ञानात अडकलेले पालक  आपल्या रडणाऱ्या मुलाला शांत करण्यासाठी स्मार्टफोन, आयपॅड सारखी डिजिटल उपकरणे देतात. हे मुलाचे वर्तन चुकीचे  आहे.  मुलांची मनःस्थिती झपाट्याने बदलण्यामागचे कारण डिजिटल उपकरणांमध्ये मग्न होणे हे आहे.

मुलांमध्ये वाढलेला उदासपणा आणि आनंदाचा आवेग यांसारख्या लक्षणांचे परीक्षण करताना, संशोधकांना असे आढळून आले की लहान मुले जेव्हा रडतात तेव्हा डिजिटल उपकरणांमध्ये गुंतल्याने पुढील आयुष्यात मुलांच्या वर्तनावर विपरीत परिणाम होतो.  विशेषत: मुले स्वतःवर नियंत्रण ठेवण्यास शिकत नाहीत. इतर अनेक अभ्यास देखील दर्शवतात की स्मार्टफोनमुळे मुले आक्रमक आणि आत्मकेंद्रित होत आहेत. नवीन पिढीची योग्य आणि निरोगी संगोपन ही देखील वैवाहिक जीवनातील एक महत्त्वाची जबाबदारी आहे. वैवाहिक जीवनाशी संबंधित अनेक समस्यांचे कारण म्हणजे जोडीदाराशी अर्थपूर्ण संवादाचा अभाव. कुटुंबात अर्थपूर्ण चर्चेची गरज आहे.  एकमेकांना वेळ दिल्याशिवाय नात्यात संवाद आणि उत्स्फूर्तता येऊ शकत नाही. या अभ्यासाचा एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे बहुतेक लोक स्मार्टफोनच्या अतिवापराचे तोटे समजून घेत आहेत. स्मार्टफोनचे तोटे लक्षात घेऊन 90 टक्के लोकांनी अर्थपूर्ण संभाषण करून जोडीदारासोबत चांगला वेळ घालवण्याची इच्छाही व्यक्त केली आहे. अशा स्थितीत स्मार्टफोनच्या वापरातही स्वयं-नियमन आवश्यक आहे.  हे समजून घेणे आवश्यक आहे की कोणत्याही तांत्रिक सुविधेने जीवन सोपे केले पाहिजे, कठीण नाही. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली