व्यक्तिमत्व: महिलांमधील बदलाची ध्वजवाहक इला रमेश भट्ट

महिलांच्या सामाजिक आणि आर्थिक विकासासाठी आयुष्य वेचणाऱ्या इला रमेश भट्ट यांचा जन्म ७ सप्टेंबर १९३३ रोजी अहमदाबाद, गुजरात येथे झाला. आंतरराष्ट्रीय कामगार, सहकारी, महिला आणि सूक्ष्म-वित्त चळवळीतील अत्यंत प्रतिष्ठित नेत्या, इला यांना अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार मिळाले आहेत. त्यांनी 1971 मध्ये केवळ सात सदस्यांसह स्वयंरोजगार महिला संघटना (SEWA) स्थापन केली, जी नंतर एक व्यापक चळवळ बनली आणि अनेक महिलांचे जीवन बदलले.या संस्थेच्या कार्याचे अनेक प्रतिष्ठित व्यासपीठांवरून कौतुक होत असतानाच, स्वस्त मजुरीच्या लोभी व्यापाऱ्यांच्या डोळ्यातही त्या खुपू लागल्या. इला 1972 ते 1996 पर्यंत सूक्ष्म कर्ज, आरोग्य, जीवन विमा आणि बाल संगोपनासाठी काम करणाऱ्या सेवा या संस्थेच्या सरचिटणीस होत्या. या कालावधीत, त्याच्या सदस्यांची संख्या झपाट्याने वाढली, जी नंतरच्या वर्षांत दहा लाखांच्या वर पोहोचली.

इला यांच्या वडिलांचे नाव सुमंतराय भट्ट होते, ते कायद्याचे तज्ञ होते.  त्यांची आई वनलीला व्यास याही महिला चळवळीत सक्रिय होत्या. आईचेच गुण इलामध्ये उतरले.  इला भट्ट यांनी 1940 ते 1948 या काळात सुरतच्या पब्लिक गर्ल्स हायस्कूलमधून सुरुवातीचे शिक्षण घेतले. 1952 मध्ये त्यांनी एमटीबी कॉलेज, सुरतमधून पदवी प्राप्त केली. यानंतर त्यांनी 1954 मध्ये अहमदाबादच्या सर एलए शाह कॉलेजमधून कायद्याची पदवी घेतली.  हिंदू कायद्यावरील त्यांच्या प्रशंसनीय कार्याबद्दल त्यांना सुवर्णपदकही मिळाले. इला रमेश भट्ट यांच्यावर गांधीजींच्या विचारांचा खूप प्रभाव होता, म्हणूनच त्यांनी महिलांच्या आत्मनिर्भरतेवर लक्ष केंद्रित केले. श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरे महिला विद्यापीठात काही काळ इंग्रजी शिकवल्यानंतर 1955 मध्ये त्या अहमदाबाद येथील टेक्सटाईल लेबर असोसिएशनच्या एका युनिटच्या कायदा विभागात रुजू झाल्या आणि तिथूनच त्यांच्यामध्ये जाणीव निर्माण झाली की, आपल्याला काम करणाऱ्या महिलांच्या हितासाठी काम करायचे आहे. 

1971 साली अहमदाबादच्या बाजारपेठेत हातगाड्या ओढणाऱ्या आणि ओझे वाहून नेणाऱ्या स्थलांतरित महिला कुलींनी राहायला घर मिळावे या मागणीसाठी इला भट्ट यांच्याकडे मदत मागितली होती. इला यांनी स्थानिक वृत्तपत्रांमध्ये या विषयावर लिहिल्यावर कापड व्यापार्‍यांनी एक प्रतिलेख लिहून त्यांचे आरोप फेटाळले आणि महिला कुलींना योग्य वेतन देत असल्याचा दावा केला. इला भट्ट यांनी व्यापाऱ्यांवरील लेखाच्या अनेक प्रती तयार केल्या आणि त्या महिला कुलींमध्ये वाटल्या, जेणेकरून ते व्यापार्‍यांकडून फक्त वर्तमानपत्रात छापलेल्या मजुरीची मागणी करू शकतील. इला भट्टच्या या युक्तीमुळे कापड व्यापाऱ्यांनी पराभव स्वीकारला आणि इला भट्ट यांच्याशी बोलणी करण्याची तयारी दर्शवली.डिसेंबर 1971 मध्ये या सभेसाठी शंभर महिला कार्यकर्त्यां जमल्या आणि अशा प्रकारे सेवा संघटना स्थापन झाली. या संस्थेच्या माध्यमातून स्वयंरोजगारात गुंतलेल्या महिलांना सल्ला दिला जात असे.

1979 मध्ये इला यांनी महिला जागतिक बँकिंगची स्थापना केली.  1980 ते 1988 पर्यंत त्या अध्यक्ष होत्या. आंतरराष्ट्रीय श्रम, सहकारी, महिला आणि सूक्ष्म-वित्त चळवळींमधील त्यांच्या सहभागाबद्दल इला यांना अनेक मान-सन्मान मिळाले. त्यांनी ‘लडेंगे भी, रचेंगे भी’ आणि ‘अनुबंध’ यांसारख्या प्रसिद्ध ग्रंथांसह अनेक पुस्तके लिहिली. इला भट्ट यांनी महिला सक्षमीकरणात महत्त्वाची भूमिका बजावली. महिलांचा दर्जा सुधारण्यासाठी आणि विविध सामाजिक कार्यांसाठी भट्ट यांना अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळाले. 1977 मध्ये, इला भट्ट यांना समुदाय नेतृत्व श्रेणीमध्ये मॅगसेसे पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. यानंतर, 1984 मध्ये त्यांना स्वीडनच्या संसदेचा हक्क उपजीविका (राइट लिवलीहुड) पुरस्कार मिळाला. इला यांना भारत सरकारने 1985 मध्ये पद्मश्री आणि पुढच्या वर्षी 1986 मध्ये पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित केले. जून 2001 मध्ये हार्वर्ड विद्यापीठाने त्यांना मानद डॉक्टरेट पदवी प्रदान केली.  2010 मध्ये त्यांना जपानचा प्रतिष्ठित निवानो शांतता पुरस्कारही मिळाला होता. 

इला यांनी 30 वर्षांहून अधिक काळ भारतातील गरीब महिलांच्या विकासासाठी आणि उत्थानासाठी केलेल्या कामासाठी आणि महात्मा गांधींच्या शिकवणींचे पालन केल्याबद्दल हा पुरस्कार मिळाला. इतकंच नाही तर त्या राज्यसभेच्या खासदार झाल्या आणि नियोजन आयोगाच्या सदस्या म्हणूनही काम केलं. शिकत असताना इला यांची रमेश भट्ट या निर्भीड विद्यार्थी नेत्याशी भेट झाली. किंबहुना, १९५१ मध्ये भारताच्या पहिल्या जनगणनेदरम्यान झोपडपट्टीत राहणाऱ्या कुटुंबांचा तपशील दोघांनी नोंदवला होता. या कालावधीत दोघांनी एकमेकांना समजून घेतले आणि एकमेकांची खऱ्या अर्थाने ओळख झाली.  दोघांनी 1955 मध्ये लग्न केले. इला भट्ट यांनी 2 नोव्हेंबर 2022 रोजी वयाच्या 89 व्या वर्षी अहमदाबाद येथील रुग्णालयात अखेरचा श्वास घेतला.- मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली