बिस्किटांची परंपरा

रस्त्याची वगैरे कामे करणार्‍या मजुरांच्या लहान मुलांच्या हातात कुठलं तरी स्वस्तातलं बिस्किट असतं, तर दुसर्‍या बाजूला कुठल्याशा एखाद्या पॉश हॉटेलमध्ये ग्राहक गप्पा मारत चहाबरोबर बिस्किटांची चव चाखत असतात. अर्थात ही बिस्किटं हॉटेल आणि ग्राहकांच्या दर्जानुरूप असतात. मात्र गरीब मजुराच्या पोरांच्या हातात असणार्‍या बिस्किटासारखे ते खचितच नसते. गरीब- श्रीमंतांनुसार बनवलेली बिस्किटे तशी सर्वदूर पोहोचली आहेत. बिस्किटांचे साम्राज्य कुठे नाही, असा प्रांत राहिलेला नाही. सारे विश्वच त्याने व्यापून टाकले आहे. परंतु, हे बिस्किट आपल्या इथले नाही. साम्राज्यवादाच्या सोबतीने वैश्विकिकरणाच्या पहिल्या- पहिल्या हवेच्या लाटेवर स्वार होऊन ते आपल्या इथे पोहचले आहे. तेव्हापासून ते इथलेच बनून गेले.
    युरोपात झाला असला तरी अगदी अदिम रुपात हे प्राचीन काळातही उपलब्ध होते. दहा हजार वर्षांपूर्वी चीनमध्ये बिस्किटे असल्याचा पुरावा सापडला आहे. त्याचबरोबर मिस्रमध्येही कारागिर भट्टीत बिस्किटे भाजत असणार्‍या कारागिरांची  भित्तीचित्रे उपलब्ध झाली आहेत. अन्य सुक्या आहाराप्रमाणेच याच्या अविस्कारामागेसुद्धा अनेक कारणे आहेत. प्रवासात सहजगत्या नेता यावीत आणि लांब पल्ल्याच्या प्रवासात दीर्घकाळ टिकावीत , यासाठीच याचा शोध लावला गेला असावा, असा कयास लावला जात आहे. प्राचीन शोधक आणि योद्धे समुद्रमार्गाने जगाच्या शोधासाठी ( नंतर कालांतराने लुटण्यासाठी) निघायचे, तेव्हा बराच काळ जमिनीपासून लांब असणार्‍या खलाशांच्या भोजनाची व्यवस्था करणं , एक मोठं आव्हान होतं. या आव्हानाला तोंड देण्यासाठीच बिस्किटचा जन्म झाला. प्रारंभी हे मूळ स्वरुपात शिजवलेले अन्न होते, जे बराच काळ खराब होत नव्हते. शिवाय त्यासाठी  जागाही जास्त व्यापली जात नव्हती. तसे पाहायला गेले, तर ते एक भाकरीचाच एक भाग होते, असे म्हणायला हरकत नाही. म्हणतात की, रोमन साम्राज्य काळात कणीक ३० दिवसांपर्यंत पाण्यात भिजवून ठेवले जात असे. ते मिठाशिवाय किंवा आंबवलेले असायचे. प्रवासाला जाताना  ते दोनदा भट्टीत भाजले जायचे. समुद्र प्रवास खूपच दूरचा असेल तर चार वेळा भट्तीत भाजले जायचे. त्यामुळे त्याला 'खलाशांची भाकरी' असेही म्हटले जायचे. पण आज ज्याला बिस्किट म्हणतो, जवळपास या बिस्किटासारखेच त्याच्यासारखेच असे. 'बिस्किट' शब्दसुद्धा लॅटीन भाषेतून आला आहे. आणि याचा शब्दशा: अर्थ आहे दोनवेळा भाजलेले! बिस्किट चहात बुडवून खाणारे खवय्ये आपण आपल्या आजूबाजूला नेहमी पाहतो, नव्हे आपणही पाहूणचार घेताना हेच करतो. आज आपण एक शौक म्हणून बिस्किटे खातो. किंवा भूक टाळण्यासाठी त्याचे सेवन करतो. मात्र त्यावेळेला ती एक  गरज होती.
     बरेच दिवस ठेवल्याने बिस्किटे नरम पडत. लांबच्या प्रवासासाठी तयार केली जाणारी बिस्किटे चार वेळा विशिष्टपणे भाजून  इतके कडक केले जात की नरम पडण्याची शक्यताच नसयाची. पण अडचण अशी यायची की खाण्याच्यावेळी त्याच्या कठीणपणामुळे खाता यायची नाहीत. त्यामुळे खाण्यापूर्वी त्याल कॉफीत , मिठाच्या पाण्यात किंवा अन्य कुठल्या तरी पातळ पदार्थात भिजवून नरम केले जात मग खाल्ले जात.
     बिस्किटाकडे नंतर खाण्याबरोबरच कलात्मक अभिव्यक्ती म्हणूनही पाहिले जाऊ लागले.  याच्या कणकेस वाटेल तसा आकार देऊन भाजल्यावर आकारात काहीही फरक पडत नाही, याची कल्पना आल्यावर ती प्रारंभी आपापल्या आवडीच्या आकारात बनवली जाऊ लागली. पुढे फूले, पाने, प्राणी, पक्षी यांच्या आकारात बिस्किटे बनवण्यासाठी विशेष साचे बनवले जाऊ लागले. महाराणी व्हिक्टोरियाच्या काळात ब्रिटीश नौसेनेसाठी तयार केली जाणारी विशेष बिस्किटे यंत्रांवर बनवली जात. त्यावर महाराणीची प्रतिमा  किंवा ज्या कारखान्यात बिस्किटे बनवली जात, त्या कारखान्याचा क्रमांक उमटवला जाई. 
     गोड्या बिस्किटांचा प्रारंभ पश्चिम आशियातून झाला. तेथून तो युरोपात पोहचला. आजसुद्धा परंपरेने बनवली जाणारी नानकटाई चांगल्या-चुंगल्या बिस्किटांना भारी पडे. प्राचीन रोममधील लोक आपापल्यापरीने बिस्किटात गोडवा आणत असत. या कृतीत कणिक उबाळून ताटात पसरले जाई. ते सुकल्यावर त्याचे तुकडे तुकडे केले जात. नंतर त्या तुकड्यांना तळले जाई. ती अगदी कुरकुरीत बनले जात. मग ती मधाबरोबर खाल्ली जात. औद्योगिक क्रांतिनंतर मात्र बिस्किटांचे मोठ्या प्रमाणात व्यावसायिक उत्पादन होऊ लागले. आज किती तरी ब्रँड बाजारात उपलब्ध आहेत, त्याला गिणतीच नाही. ते आता प्रत्येकाची गरज आणि स्वाद पूर्ण करण्याचा खटपटीला लागले आहेत. अशी ही बिस्किटांची परंपरा हळूहळू सार्‍या विश्वभर पोहोचली. विश्वभराची बनून गेली.