कर्ज, कर्तव्य आणि मर्म

 एखाद्याचे आयुष्य लहान असो वा मोठे, ते अनेक टप्पे, चढ-उतार आणि संघर्षातून जात असते.  विकासाची भूक, समृद्धीची इच्छा, दिखाऊ बाजार इत्यादी घटक आपले जीवन फुलवतात, पल्लवित, प्रभावित करतात, सुशोभित करतात आणि कलंकितही करतात.  यापैकी फार मोठा विषय कर्ज किंवा कर्जाशी संबंधित आहे. कर्ज हा एक व्यापक अर्थ गृहीत धरतो, जो केवळ आर्थिक व्यवहाराशी संबंधित नाही तर जीवनाच्या अनेक पैलूंमध्ये देखील प्रकट होतो.  अशी अनेक ऋणं आहेत, जी आपल्याला आपल्या आयुष्यात फेडायची आहेत, जसे की देश, आई-वडील. परस्पर नातेसंबंधाशिवाय, त्याला मौलिक कर्तव्याशी जोडूनही पाहिले जाते.

निश्चितपणे कर्जाचे विलक्षण रूप आपल्याला ओझे दाखवते, स्वार्थ साधते, स्वाभिमानाची इच्छा जागृत करते आणि कर्तव्यासाठी प्रवृत्त करते.  बरेच लोक कर्जाचा उल्लेख एक आजार म्हणून करतात.  कर्जाचा सापळा मोहात पाडणारा आहे यात शंका नाही, परंतु त्यातून सुटका करणे सोपे नाही.  तत्वतः, आपण मर्यादित संसाधनांसह जगले पाहिजे.  पण झपाट्याने बदलणाऱ्या आर्थिक आणि सामाजिक उपक्रमांमुळे कर्ज घेऊन श्रीमंत होण्याचा ट्रेंड झाला आहे.अनेक बँका, वित्तीय संस्था आणि खाजगी सावकार तसेच व्याजावर कर्ज देणारे स्वतःच्या अटींवर कर्ज देतात.  आजच्या युगात जवळपास प्रत्येक व्यक्ती कर्जबाजारी आहे किंवा काहीतरी घेण्याच्या प्रक्रियेत आहे.  अशा स्थितीत उत्पन्नातील मोठा हिस्सा फेडण्याच्या ओझ्याने व्यक्ती मानसिकदृष्ट्या दडपल्यासारखा वाटतो.  घेतलेल्या कर्जाची परतफेड कशी आणि किती दिवस करणार याबाबत कर्जदार नेहमी संभ्रमात असतो.

अतिशयोक्तीपूर्ण देखावे एखाद्या व्यक्तीला कर्जात बुडवतात.  माणूस आपला सन्मान कर्जासाठी गहाण ठेवतो.  निश्चितच कर्ज म्हणजे  निघण्याचे नाव न घेणारे पाहुणे. काही लोक खोटी आश्वासने देऊन कर्ज घेतात, पण ते फेडत नाहीत.कुणीतरी म्हटलंय की माणसाचं वागणं बघायचं असेल तर आदर द्या, सवय बघायची असेल तर मोकळीक द्या आणि हेतू बघायचा असेल तर कर्ज द्या.  जीवनाचे वैशिष्ट्य म्हणजे जे ऋण आपण घेतले नाही तेही आपल्याला फेडावे लागते.  कर्जही विचित्र आहे, तो श्रीमंतांवर स्वार झाला की  देश सोडायला लावतो आणि गरिबांवर स्वार झाला की त्याला शरीरही सोडायला लावतो.  एखाद्याला दुखावणे हे देखील एक ऋण आहे, जे तुम्हाला कोणाच्या तरी हातून फेडायला मिळते.

सध्याच्या वातावरणात, भविष्यातील योजनांच्या वाढीसाठी आणि समृद्धीसाठी देखील कर्ज आवश्यक आहे.  शक्यतोवर इतरांसमोर हात पसरू नका.  बळजबरीने कोणाकडून कर्ज घेतले तर त्याची वेळेवर परतफेड करण्याचा मानस असायला हवा, जेणेकरून देणाऱ्याचा तुमच्यावर आणि इतरांवर विश्वास वाढेल. असं मानलं जातं की, शिकत-सवरत घेतलेले ऋण अमर असते. लहान कर्ज एखाद्याला कर्जदार बनवते, तर मोठे कर्ज त्याला शत्रू बनवते.  हा असा राक्षस आहे, जो हळूहळू रक्त शोषून आपल्याला मारतो.  यामुळे आशाहीनता, निराशा आणि नैराश्य येऊ शकते.  कर्ज मुक्त माणसाला गुलाम बनवते. गोष्ट कटू आहे, पण शहाणपणाने कर्ज द्यावे हे खरे, कारण स्वत:चेच पैसे मागावे लागतात, भिकारी बनून आणि कर्जदार सेठ बनून पुढच्या तारखेला पुढची तारीख देऊन आपले कर्तव्य बजावत जातो.

सामाजिक संबंधांमध्ये नेहमी ऋणी आणि निष्ठावान राहा, जे त्यांची व्यस्तता असूनही, तुमच्यासाठी वेळ काढतात, कोणत्याही प्रकारे मदत करतात किंवा समर्थन करतात.  कारण कर्णालाही निकालाची जाणीव होती, पण ते मैत्रीच्या ऋणाची होती.  जबाबदारी पूर्ण न केल्यामुळे कर्ज आणि मित्र दोघेही अनेकदा गमावून बसतो.खोटे हे एक ऋण आहे, जे तुम्हाला क्षणिक सुखासाठी मिळते, पण ते आयुष्यभर चुकवत राहावे लागते.  समाजात कर्ज वाढण्याची प्रवृत्ती ही भौतिकवादी, विलासी आणि कृत्रिम प्रतिष्ठेचे जीवन जगण्याच्या सवयीचा परिणाम आहे, ज्यामुळे आपण अशांततेकडे ओढले जात आहोत. जाणकारांच्या मते जे कुटुंब कर्ज आणि कर्जावर अवलंबून असते, त्या घरात स्वावलंबन कधीच येऊ शकत नाही.

कधी कधी पैशाअभावी किंवा चुकीच्या आर्थिक नियोजनामुळे आपण कर्जातून बाहेर पडू शकत नाही.  त्याची वेळेवर परतफेड केली नाही तर तो असाध्य आजार बनतो.  अनेकदा कर्ज घेणे ही बळजबरी नसते, तर ती सवयीचा परिणाम असते.  आयुष्यात घर, दुकान, प्लॉट वगैरेचे हप्ते आठवतात, पण ऋण हे धर्म, आई-वडील आणि इतर नात्यांचेही असते, हेही लक्षात ठेवले पाहिजे.ऋणाचे आणखी एक रूप आहे, ते कर्तव्यदेखील आहे आणि असे म्हटले आहे की आई आणि वडील हे असे व्यक्तिमत्त्व आहेत, ज्यांची मुले त्यांच्या घामाच्या प्रत्येक थेंबाचे ऋण फेडू शकत नाहीत.  आठवणींचेही ऋण असते, जे कधीच संपत नाही.  अस्तित्व संकुचित होत आहे, तरीही जीवन जगण्याचा रस कमी झालेला नाही.  आपण आपले कर्ज, कर्तव्य आणि जीवन जगण्याचे मर्म कधी विसरू नये.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली