सौंदर्याच्या दुष्टचक्रात अडकलेली किशोरवयीन मुले

नॅशनल कौन्सिल ऑफ एज्युकेशनल रिसर्च अँड ट्रेनिंगने (एनसीईआरटी) नुकत्याच केलेल्या एका सर्वेक्षणानुसार देशातील पंचेचाळीस टक्के मुले त्यांच्या शारीरिक स्वरूपावर खूश नाहीत.  नवीन पिढीतील या मोठ्या लोकसंख्येला त्यांचे वजन, दिसणे आणि उंची याविषयी न्यूनगंडाचा त्रास होतो आहे.  विशेष म्हणजे हा अभ्यास देशातील सर्व राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांतील सुमारे चार लाख शालेय विद्यार्थ्यांवर करण्यात आला आहे.  त्यांच्या शरीराच्या प्रतिमेबद्दल चिंतित असलेल्या मुलांमध्ये मुले आणि मुली या दोघांचाही समावेश आहे.मानसिक-जीवन विकास आणि व्यक्तिमत्व विकासाच्या युगात शाळकरी मुले त्यांच्या शारीरिक प्रतिमेबद्दल चिंतित आहेत हे खरोखरच चिंताजनक आहे.  छान दिसण्याची ही समस्या खरं तर अनेक शारीरिक आणि मानसिक आजारांचे मूळ बनत आहे.  एवढेच नाही तर लहान वयातच त्यांच्या नटण्या-सजण्यासाठी मुले बाजाराच्या जाळ्यात अडकत आहेत.  क्रीडा आणि शैक्षणिक स्तरावर चांगले बनण्याचा या टप्प्यात त्यांना अनेक मानसिक गुंतागुंतींमध्ये अडकवत आहे.  त्यांच्या वयाच्या समवयस्कांशी त्यांची तुलना केल्याने आणि त्यांच्या शारीरिक रचनेबाबत कमी लेखल्यामुळेही मुले नैराश्याच्या गर्तेत येतात.  पौगंडावस्थेत रुजलेली ही अस्वस्थता त्याच्या व्यक्तिमत्त्वावर आणि विचारांवर अनेक आघाड्यांवर परिणाम करते.

अलिकडच्या काही वर्षांत सोशल मीडिया आणि स्मार्ट गॅझेट्समुळे सर्व वयोगटातील लोकांना त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाने आरामदायक होण्याऐवजी अस्वस्थ करून टाकलं आहे.  छायाचित्रांचे जग हे एक नवीन जग आता अवतरले आहे, ज्यामुळे आताच्या लोकांना त्यांच्या मूळ रूपात दिसावे असे कोणालाही अजिबात वाटत नाही.  तर स्वतःला स्वीकारण्याची कल्पना एखाद्याच्या अस्तित्वाच्या जाणीवेला मूल्य देण्याशी संबंधित आहे.  ही आत्मविश्वासाची गुरुकिल्ली आहे. आणि हे वैचारिक पातळीवर चांगला माणूस बनण्याचा मार्ग सुचवते.खेदाची गोष्ट म्हणजे, तांत्रिक प्रगतीने शरीराच्या प्रतिमेच्या बाबतीतही एकमेकांची बरोबरी करण्याचे काम केले आहे आणि हीनतेचीही भावना वाढवली आहे.  आपल्या आयुष्यातील प्रत्येक क्षण सोशल मीडियावर शेअर करण्याच्या विचाराने असे वातावरण निर्माण झाले आहे की, शाळकरी मुलांना आपले ओळखीचे-अज्ञात मित्र-मैत्रिणी, नातेवाईक, वर्गमित्र हे सगळेच आपल्यापेक्षा सुंदर दिसत आहेत.  वरून तंत्रज्ञानाने  छायाचित्रांमधील दिखावा आणि देखावा बदलण्यासाठी बर्‍याच सुविधा उपलब्ध करून दिल्या आहेत, ज्यामुळे दुर्गम भागात राहणारी मुले देखील छायाचित्रांमध्ये दिसणार्‍या त्यांच्याच वयाच्या मुलांशी तुलना करू लागतात.
वाईट या गोष्टीचं वाटतं की या वरवरच्या सामान्य वर्तनाचा मुलांच्या मनावर खूप प्रभाव पडतो.  मानसशास्त्रज्ञ देखील सहमत आहेत की तंत्रज्ञानाने संवाद आघाडीवर अंतर कमी केले आहे, परंतु दुसऱ्या स्तरावर, हीनता आणि स्पर्धेची भावना देखील वाढली आहे.  'न्यूरोरेग्युलेशन' या रिसर्च जर्नलमध्ये प्रसिद्ध झालेल्या एका अभ्यासानुसार, सोशल मीडियाशी अधिक जोडले गेल्याने मानवी वर्तनात बदल होत आहेत.  डिजिटल मीडियाच्या व्यसनाचा आपल्या जैविक प्रतिसादांवरही खोलवर परिणाम होत आहे.  अशा परिस्थितीत लहान वयातच सौंदर्य वाढवणे आणि शरीराची रचना एका निश्चित खोबणीत बसवणे ही कल्पना चिंताजनक आहे.नॅशनल कमिशन फॉर प्रोटेक्शन ऑफ चाइल्ड राइट्सने ( राष्ट्रीय बाल अधिकार संरक्षण आयोग ) मोबाईल फोन आणि इतर उपकरणांच्या सहाय्याने इंटरनेटच्या वाढत्या वापरामुळे मुलांच्या शरीरावर, वर्तनावर आणि त्याच्या परिणामांवर केलेल्या अभ्यासात, असे नोंदवले गेले की सुमारे 23.8 टक्के मुले रात्री झोपण्यापूर्वी स्मार्टफोन वापरतात. त्यामुळे ते लवकर झोपत नाहीत. स्मार्टफोनच्या वापरामुळे 37.15 टक्के मुलांमध्ये एकाग्रतेचा अभाव दिसून आला आहे.कोरोना काळात ऑनलाइन अभ्यासाच्या सक्तीमुळे मुलांमध्ये स्मार्ट फोनचा वापर वाढला असला तरी, शालेय मुलांची मोठी लोकसंख्या अभ्यासाच्या बाहेरही या गॅझेटचा वापर करतात, ज्यामुळे त्यांचा वेळ आणि आरोग्य तर वाया जात आहेच, शिवाय त्यांचा स्वतःचाही संभ्रम निर्माण होत आहे. स्वतःविषयी नकारात्मकता वाढत आहे.  नॅशनल कमिशन फॉर प्रोटेक्शन ऑफ चाइल्ड राइट्सने पालक, विद्यार्थी आणि शिक्षकांवर केलेल्या आणखी एका देशव्यापी अभ्यासानुसार, केवळ 10.1 टक्के मुले ऑनलाइन शिक्षण घेण्यासाठी स्मार्टफोन वापरण्यास प्राधान्य देतात.
10 वर्षांच्या 37.8 टक्के मुलांचे फेसबुक खाते आहे.  त्याच वयोगटातील 24.3 टक्के मुलांचे इन्स्टाग्रामवर खाते आहे.  अहवालात म्हटले आहे की, आठ ते अठरा वर्षे वयोगटातील 30.2 टक्के मुलांकडे स्वतःचा वेगळा स्मार्टफोन आहे आणि ते सर्व कारणांसाठी वापरतात.  याचा सरळ अर्थ असा आहे की मुले आभासी मंचांवर बराच वेळ घालवत आहेत, जिथे समवयस्कांची छायाचित्रे, प्रसिद्ध चेहरे आणि बाजाराशी संबंधित सर्वच माहिती त्यांच्या शरीराच्या प्रतिमेबद्दल त्यांच्या मनात  एक विकृती निर्माण करत आहेत.मनाच्या या टप्प्यावर बाजाराची रणनीती मुलांना घेरून टाकत आहे.  सौंदर्य संवर्धनपासून ते वजन कमी करण्यापर्यंत आणि बॉडीबिल्डिंगच्या नावाखाली विचित्र पदार्थांचा अवलंब करून सशक्त बनण्याशी संबंधित उत्पादनांचा वापर वाढतो आहे.  हे दुःखदायक आहे की स्वतःला सौंदर्याच्या एका निश्चित प्रतिमेत साचेबद्ध करण्याचा प्रयत्न करताना, मुले चुकांच्या दुष्टचक्रात अडकत चालले आहेत. शरीराच्या रचनेमुळे स्वतःला कमजोर करण्याच्या वातावरणात, अनेक किशोरवयीन मुले आणि मुले दुबळे होणे, गोरा रंग करणे आणि अगदी छान छूकी असण्यासारख्या गोष्टीं करताना आरोग्यास हानीकारक पद्धतींचा अवलंब करताना दिसतात. इतकेच नाही तर शारीरिक रचनेत ,दिसण्यात इतरांपेक्षा मागे राहिल्याची भावनाही त्यांच्यात मत्सर, नैराश्य व नकारात्मक भावनांना जन्म देते.  स्वतःची एक अवास्तव प्रतिमा तयार करण्याचा विचार देखील वास्तविक जग आणि आभासी जग यांतून विचित्र लोकांशी संपर्क साधण्यास कारणीभूत ठरतो.  एकूणच देशाचे भविष्य म्हणवणारी मुले त्यांच्या गुणांना धार येण्याऐवजी दिसण्याकडे,नटण्याकडे आकृष्ट झाली आहेत.
किंबहुना, बहुतेक सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म हे माणसाची छटा दाखवणारी प्रतिमा निर्माण करण्याचे माध्यम बनले आहेत.  विशेषत: इंस्टाग्राम सारखे प्लॅटफॉर्म हे प्रसिद्ध चेहरे आणि तुमच्या मित्रांना फॉलो करण्यासाठी आणि तुम्हाला तुमच्या आयुष्यात हवी असलेली प्रतिमा सादर करण्याचे व्यासपीठ आहे.  यामुळेच ते किशोरांनाही अधिक आकर्षित करते आणि त्यांच्या मानसिकतेवरही नकारात्मक परिणाम करते. वाढत्या मुलांवर शरीराच्या प्रतिमेपासून जीवनातील समाधानाचा विचार करण्यापर्यंत प्रतिकूल परिणाम होतात.  लोकप्रिय चेहरे आणि अनोळखी मित्रांच्या प्रतिमा इन्स्टाग्रामवर शेअर केल्या जातात आणि आदर्श प्रतिमा किशोरवयीन मुलांमध्ये स्वतःला कनिष्ठ समजतात आणि  आपल्या शारीरिक स्वरूपाबद्दल न्यूनगंड येऊ लागतो.  खेदाची बाब म्हणजे पडद्याच्या दुनियेत वेळ घालवणाऱ्या किशोरवयीन मुलांची मने या सापळ्यात अडकत आहेत.  अशा भावनांना कंटाळून मुलांनी आत्महत्येसारखे टोकाचे पाऊल उचलल्याच्या बातम्याही समोर आल्या आहेत.मन-जीवन आघाडीवर आपल्या शरीराच्या प्रतिमेबद्दल संभ्रमात पडलेल्या नव्या पिढीला मार्गदर्शन मिळणे आवश्यक आहे.  पालक आणि शिक्षक यांना वास्तविक जीवनाशी जोडून कोणत्याही भौतिक मोजमापाच्या निश्चित चक्रात अडकण्यापासून नवीन पिढीला वाचवले पाहिजे.  स्वतःबद्दलची अस्वस्थता ही शारीरिक-मानसिक व्याधींना निमंत्रण तर देतेच, पण मुलांच्या मनाला  दिशाहीन बनवते.  डिजिटल जीवनशैलीच्या या युगात मुलांच्या वैचारिक शक्ती आणि व्यक्तिमत्त्व विकासासाठी मोठयांचे अर्थपूर्ण संवाद, सहकार्य आणि  संवेदनशील आकलनाची गरज आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली