जम्मू-काश्मीर: लिथियमचा साठा भारताचा चेहरा बदलेल

जम्मू आणि काश्मीरमध्ये लिथियमचा प्रचंड साठा सापडल्याने ग्लोबल वॉर्मिंगसाठी जबाबदार असलेल्या कार्बनचे उत्सर्जन कमी करण्याच्या भारताच्या प्रयत्नांना मोठी चालना मिळेल. लिथियम हे एक खनिज आहे जे इलेक्ट्रिक वाहने, मोबाईल फोन आणि लॅपटॉपसाठीच्या बॅटरीमध्ये वापरले जाते. डिझेल आणि पेट्रोल वाहनांमुळे होणारे प्रदूषण कमी करण्याच्या दिशेने हे अत्यंत महत्त्वाचे असल्याचे मानले जात आहे. जम्मू-काश्मीरमध्ये 5.9 दशलक्ष टन लिथियमचा मोठा साठा सापडला आहे.  लिथियमसाठी भारत आतापर्यंत ऑस्ट्रेलिया आणि अर्जेंटिनासारख्या देशांवर अवलंबून होता. आता भारत या बाबतीत स्वयंपूर्ण होईल आणि 2030 पर्यंत देशातील इलेक्ट्रिक वाहनांचे उत्पादन 30 टक्क्यांनी वाढेल अशी अपेक्षा आहे. 

देशात सापडलेला लिथियमचा साठा उत्तम दर्जाचा असल्याचे सांगितले जाते. भारत सरकारच्या म्हणण्यानुसार, भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षणाला जम्मू आणि काश्मीरमध्ये 5.9 दशलक्ष टन लिथियमचा प्रचंड साठा सापडला आहे. जम्मू-काश्मीरमधील रियासी जिल्ह्यात हे साठे सापडले आहेत.  रिचार्ज करण्यायोग्य बॅटरीमध्ये लिथियमचा वारंवार वापर केला जातो. स्मार्टफोन आणि लॅपटॉपपासून ते इलेक्ट्रिक कारपर्यंत प्रत्येक गोष्टीत या बॅटऱ्या वापरल्या जातात. डिझेल आणि पेट्रोल वाहनांमुळे होणारे प्रदूषण कमी करण्याच्या दिशेने हे अत्यंत महत्त्वाचे असल्याचे मानले जात आहे. तज्ज्ञांच्या मते, जम्मू-काश्मीरमध्ये लिथियमच्या प्रचंड साठ्यामुळे ग्लोबल वॉर्मिंगसाठी जबाबदार असलेल्या कार्बनच्या उत्सर्जन कमी करण्याच्या भारताच्या प्रयत्नांना मोठी चालना मिळेल. 

भारताच्या खनिज मंत्रालयाच्या म्हणण्यानुसार, भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षणाने रियासी जिल्ह्यातील सलाल हेमना ब्लॉकमध्ये लिथियमचे साठे शोधले आहेत. हे क्षेत्र चिनाब नदीवरील 690 मेगावॅटच्या सलाल पॉवर स्टेशनपासून सुमारे आठ किलोमीटर अंतरावर आहे. जम्मू आणि काश्मीरमधील खाण विभागाचे सचिव अमित शर्मा यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, लिथियमच्या साठ्याच्या शोधामुळे या प्रदेशातील आपली उपस्थिती जागतिक नकाशावर नोंदवण्यात आली आहे. आता जगभर हा संदेश गेला आहे की देश या क्षेत्रातही स्वयंपूर्ण होत आहे आणि लवकरच बोलिव्हिया, अर्जेंटिना, चिली, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया आणि चीन यांसारख्या लिथियम निर्यात करणाऱ्या देशांमध्येही त्याची गणना होईल. भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण विभागाच्या शास्त्रज्ञांनी गेल्या वर्षी या भागात नमुने गोळा करण्याचे काम सुरू केले होते. अजून दोन स्तरांवर नमुन्यांची चाचणी व्हायची आहे.  त्यानंतर सरकार खाणकामाचे कंत्राट देईल. 

याआधी 2021 मध्ये कर्नाटकात असाच लिथियमचा साठा सापडला होता. मात्र ते प्रमाणाच्या दृष्टीने खूपच लहान आहे. खनिज मंत्रालयाचे सचिव विवेक भारद्वाज यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, हे लक्ष्य साध्य करण्यासाठी सरकारने शोध मोहीम तीव्र केली आहे. सामान्य श्रेणीतील लिथियमची श्रेणी 220 भाग प्रति दशलक्ष (पीपीएम) आहे, तर जम्मू आणि काश्मीरमधील साठ्यांमध्ये लिथियमची श्रेणी 550 पीपीएम पेक्षा जास्त आहे. सलाल कोटली गावात, सहा हेक्टर (सुमारे 120 कनाल) जमिनीत 5.9 दशलक्ष टन सर्वात हलके खनिज लिथियम म्हणजेच पांढरे सोने सापडले आहे. भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण (जीएसआय) चे तज्ज्ञ गेल्या पाच वर्षांपासून या गावात सर्वेक्षण करत होते. लिथियम खनिज साठ्याची घनता देखील खूप जास्त आहे. म्हणजेच ज्या भागात हे खनिज सापडले आहे, त्या भागात लिथियम मोठ्या प्रमाणात काढता येतो. सलाल कोटली येथील दमण कोटमध्ये लिथियमचा मुख्य साठा आढळून आला आहे. रियासी ते अर्नास या मुख्य रस्त्यावर असलेल्या सलाल कोटलीमध्ये 40 टक्के वरच्या आणि 60 टक्के खालच्या भागात लिथियमचा साठा आहे.  जीएसआय टीमने सर्वेक्षण केलेले ठिकाण चिन्हांकित केले आहे. 

लिथियम काय आहे? लिथियम हे नाव ग्रीक शब्द 'लिथोस' वरून आले आहे. म्हणजे 'दगड'.  हा नॉन-फेरस धातू आहे. मोबाईल-लॅपटॉप, वाहनांसह सर्व प्रकारच्या चार्जेबल बॅटरी बनवण्यासाठी याचा वापर केला जातो. हे 'मूड स्विंग्स' आणि 'बायपोलर डिसऑर्डर' यांसारख्या आजारांवर उपचार करण्यासाठी देखील उपयुक्त आहे. आतापर्यंत भारत लिथियमसाठी पूर्णपणे इतर देशांवर अवलंबून होता. सध्या, अर्जेंटिना, बोलिव्हिया आणि चिली या तीन दक्षिण अमेरिकन देशांमध्ये त्याच्या साठ्यापैकी 50 टक्के साठा आहे. मात्र, जगातील निम्मे उत्पादन ऑस्ट्रेलियात होते. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली