शरीरात मिसळतेय प्लास्टिकचे विष

सूक्ष्म प्लॅस्टिक कणांच्या म्हणजेच सूक्ष्म (मायक्रो) प्लास्टिकच्या वाढत्या धोक्यांबाबत भारतासह अनेक देशांमध्ये चिंता व्यक्त केली जात आहे. प्लॅस्टिक प्रदूषण अतिशय धोकादायक आहे कारण त्याचे कण इतके लहान असतात की ते रक्ताद्वारे शरीरात सहज पोहोचू शकतात. मायक्रोप्लास्टिक्सचा वाढता धोका यावरून समजून येऊ शकतो की ते आता पृथ्वीवर सर्वच ठिकाणी उपलब्ध आहे. जगातील सर्वात उंच पर्वतीय भाग असो किंवा सर्वात खोल महासागर असो, ते सर्वत्र उपलब्ध असते. प्लास्टिकचे अत्यंत सूक्ष्म कण मानवी शरीरासाठी घातक ठरत असल्याचे विविध अभ्यासातून दिसून आले आहे. आता, प्रथमच, शास्त्रज्ञांनी रक्तवहिन्यासंबंधी ऊतकांमध्ये मायक्रोप्लास्टिक्सची उपस्थिती देखील शोधली आहे, जे सूचित करतात की हे सूक्ष्म कण रक्तवाहिन्यांद्वारे मानवी ऊतींमध्ये प्रवेश करू शकतात. मात्र, याआधीही रक्त आणि मानवी फुफ्फुसात खोलवर प्लास्टिकचे सूक्ष्म कण आढळून आले आहेत.

आता मानवी नसांमध्ये पेंट आणि फूड पॅकेजिंगमध्ये वापरल्या जाणार्‍या सूक्ष्म प्लास्टिक कणांच्या उपस्थितीमुळे हे स्पष्ट होते की वातावरणात वाढणारे त्याचे विष आपल्या नसा- नसांमध्येही मिसळले असल्याचे दिसून येत आहे. काही वर्षांपूर्वी, न जन्मलेल्या बाळांच्या नाळांमध्ये मायक्रोप्लास्टिक सापडले होते. आता त्याचे नसांमध्ये आढळून येणे ही गंभीर चिंतेची बाब आहे. अलीकडील अभ्यासात असा दावा करण्यात आला आहे की प्लास्टिकला अधिक टिकाऊ बनवणाऱ्या थैलेट च्या संपर्कात आल्याने विशेषतः महिलांमध्ये मधुमेहाचा धोका वाढू शकतो.  संशोधकांचे म्हणणे आहे की मायक्रोप्लास्टिक्स रक्तवाहिन्यांमध्ये घुसखोरी करू शकतात किंवा ओलांडून पार होऊ शकतात की नाही हे यापूर्वीच्या कोणत्याही अभ्यासाने तपासले नव्हते.

त्यांच्या म्हणण्यानुसार, शिरांमध्ये सापडलेले हे सूक्ष्म प्लास्टिकचे कण पाच वेगवेगळ्या प्रकारचे प्लास्टिक पॉलिमरचे होते, जे पूर्वीपेक्षा वेगळे होते. शिरामधील त्यांच्या उपस्थितीमुळे शिराच्या आतील अस्तरांना नुकसान होऊ शकते, ज्यामुळे ते कालांतराने अवरोधित होतात. संशोधकांना शिरामध्ये सापडलेल्या मायक्रोप्लास्टिक कणांपैकी सिंथेटिक पेंट्स, वार्निश, इनॅमल्स इत्यादींमध्ये वापरले जाणारे अल्कीड राळ आणि अन्न पॅकेजिंग, शिपिंग बॉक्स, पिशव्या, कागद, प्लास्टिक, फॉइलमध्ये वापरले जाणारे पॉलिव्हिनाल एसीटेट (पीव्हीएसी) , प्लास्टिक पॉलिमर कोट करण्यासाठी वापरला जाणारा नायलॉन, लवचिक पॅकेजिंग उत्पादने, वायर, केबल्स, पाईप्स आणि ईवीओएच-ईवीए (EVOH-EVA) चे अंश सामील होते. अमेरिकन केमिकल सोसायटीने केलेल्या आधीच्या अभ्यासात, शास्त्रज्ञांना मानवी अवयवांच्या एकूण सत्तेचाळीस नमुन्यांमध्ये प्लास्टिकचे प्रदूषण आढळून आले.  या अभ्यासात फुफ्फुसे, यकृत, प्लीहा आणि मूत्रपिंड यांच्या नमुन्यांमध्ये मायक्रोप्लास्टिक्स आणि नॅनोप्लास्टिक्स आढळून आले.  'केमिकल रिसर्च टॉक्सिकॉलॉजी' या जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका अभ्यासातही मायक्रोप्लास्टिक्समुळे शरीरातील पेशींच्या कार्यावर परिणाम होऊ शकतो, असे स्पष्ट झाले आहे.

संशोधकांच्या म्हणण्यानुसार, जेव्हा प्लास्टिकचे हे सूक्ष्म कण श्वासोच्छवासाद्वारे किंवा इतर कोणत्याही मार्गाने शरीरात पोहोचतात तेव्हा ते काही दिवसात फुफ्फुसाच्या पेशी, चयापचय आणि विकासावर परिणाम करू शकतात. टूथपेस्ट, क्रीमपासून अन्न, हवा आणि पाणी या सर्व गोष्टींमध्ये असलेले हे मायक्रोप्लास्टिक्स जीवाणूंमध्ये प्रतिजैविक प्रतिरोधक क्षमता तीस पटीने वाढवू शकतात, असेही आढळून आले.'एनव्हायर्नमेंट इंटरनॅशनल' या जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या संशोधनात संशोधकांनी यापूर्वीच पृथ्वीच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचलेले मायक्रोप्लास्टिक्स न जन्मलेल्या बालकांच्या नाळांमध्येही आढळून आल्याचे समोर आले आहे. ही अत्यंत चिंतेची बाब आहे, कारण गर्भाच्या विकासात नाभीसंबधीची भूमिका खूप महत्त्वाची असते, जिथे कोणत्याही विषारी वस्तूने पोहोचणे योग्य नाही. हे संशोधन रोमचे फेटेबेनेफ्रेटेली हॉस्पिटल आणि पॉलिटेक्निका डेल मार्शा विद्यापीठाने केले आहे.

18 ते 40 वयोगटातील सहा निरोगी महिलांच्या विश्लेषणात चार प्लेसेंटामध्ये मायक्रोप्लास्टिक कण आढळले. या महिला गर्भधारणेदरम्यान सामान्य होत्या आणि त्यांनी सामान्य पद्धतीने मुलाला जन्म दिला. मायक्रोप्लास्टिक्स बाळाच्या बाजूला असलेल्या नाळ (प्लेसेंटा) च्या भागात आणि आईच्या बाजूला असलेल्या प्लेसेंटामध्ये तसेच गर्भाचा विकास होतो त्या पडद्यामध्ये आढळले. नाभीसंबधीत सापडलेल्या मायक्रोप्लास्टिक्समध्ये कृत्रिम संयुगे आढळून आली आणि या बारा तुकड्यांपैकी नऊ तुकड्यांमध्ये कृत्रिम पेंट सामग्री आहे, ज्याचा वापर क्रीम, मेक-अप किंवा नेल पॉलिश बनवण्यासाठी केला जातो आणि तीन भाग पॉलीप्रॉपिलीन म्हणून ओळखले जातात, जे प्लास्टिक बाटल्या तयार करण्यासाठी वापरले जातात. 

संशोधकांनी केवळ चार टक्के नाळेचा अभ्यास केला असला तरी, यावरून हे स्पष्ट होते आहे की प्लेसेंटाच्या आत मायक्रोप्लास्टिक्सची संख्या जास्त असू शकते. अभ्यासानुसार, सापडलेले निळे, लाल, केशरी आणि गुलाबी रंगाचे मायक्रोप्लास्टिक कण हे मूलतः पॅकेजिंग, पेंट किंवा कॉस्मेटिक्सचे होते जे प्लेसेंटापर्यंत पोहोचले होते. दहा मायक्रॉनपर्यंतचे हे सर्व सूक्ष्म प्लास्टिक रक्तप्रवाहाद्वारे मुलाच्या शरीरात सहज प्रवेश करू शकतात. संशोधकांच्या मते हे कण आईच्या श्वासातून आणि तोंडातून गर्भापर्यंत पोहोचले असावेत.  सूक्ष्म प्लास्टिकच्या कणांमध्ये पॅलेडियम, क्रोमियम, कॅडमियम यासारखे विषारी जड धातू असतात. प्लास्टिकचे हे प्रदूषण अत्यंत धोकादायक आहे कारण त्याचे कण इतके लहान आहेत की ते सामान्य डोळ्यांनी पाहणे अशक्य आहे. ते रक्ताद्वारे शरीरात सहज पोहोचू शकतात.  सूक्ष्म प्लास्टिकचा वाढता धोका यावरून समजू शकतो की ते आता पृथ्वीवर सर्वत्र आढळत आहेत.

अलिकडच्या एका संशोधनात हे सत्य समोर आले आहे की, प्रत्येक माणसाच्या शरीरात सूक्ष्म किंवा नॅनो प्लास्टिकचे सुमारे दहा हजार तुकडे अन्न, पेये किंवा श्वासाद्वारे नकळत शरीरात पोहोचतात. आणखी एका संशोधनात असे आढळून आले की अन्नाच्या एका मोठ्या ताटात सरासरी 114 सूक्ष्म प्लॅस्टिकचे कण असतात. या अहवालानुसार, ब्रिटनमधील एक व्यक्ती दरवर्षी अन्नातून प्लास्टिकचे 68415 सूक्ष्म कण गिळते. वातावरणात तरंगणाऱ्या प्लास्टिकच्या कणांच्या अंतर्ग्रहणाचा आकडा यापेक्षा वेगळा आहे. चादर असो वा गालिचा, वस्तूंचे पॅकेजिंग असो, खुर्च्या असो किंवा सोफा असो, अगदी आपल्या कपड्यांमध्येही हे कण असू शकतात, जे आपल्याला दिसू शकत नाहीत आणि ते श्वासाद्वारे आपल्या दैनंदिन खुराकचा भाग बनतात. शास्त्रज्ञांच्या मते, त्यांच्या दुष्परिणामांचे प्रारंभिक संकेत असे आहेत की प्लास्टिकच्या रसायनांमुळे किंवा कणांमुळे होणारी जळजळ पाचन अवयवांना नुकसान पोहोचवू शकते. त्यांच्या मते, सूक्ष्म प्लास्टिक मानवी शरीरात जाण्यापासून रोखण्याचा सर्वोत्तम आणि प्रभावी मार्ग म्हणजे प्लास्टिकचे उत्पादन आणि वापर कमी करणे. संशोधनादरम्यान शास्त्रज्ञांना असे आढळून आले की लाल आणि पांढऱ्या रक्त पेशींच्या संपर्कात आल्यानंतर सूक्ष्म आणि नॅनो प्लास्टिक एक विशेष प्रकारची रासायनिक प्रक्रिया निर्माण करतात, ज्यामुळे दोन्ही प्रकारच्या रक्त पेशी मरतात आणि त्यांच्या मृत्यूनंतर हे विष  शरीरात हळूहळू-हळूहळू पुढे सरकते. व ते इतर पेशी देखील मारते. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली