कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणजे दुधारी शस्त्र

मानवी सभ्यतेच्या इतिहासात अशा काही गोष्टींचा शोध लागला की ज्याने मानवाची जगण्याची पद्धतच बदलून गेली. सर्वप्रथम हजारो वर्षांपूर्वी लागलेल्या आग आणि  चाकाच्या शोधाचे नाव  घेतले जाते. यानंतर औद्योगिक क्रांती म्हणजेच यंत्रयुग आले. सुमारे पन्नास वर्षांपूर्वी जन्माला आलेल्या इंटरनेटकडे अशा पद्धतीने पाहिले जात होते की पुढच्या शतकांपर्यंत यापेक्षा मोठा शोध लागणार नाही. पण कदाचित तंत्रज्ञानाचा सर्वात मोठा गुण म्हणजे तो आपल्या गरजेनुसार बदलतो. इंटरनेटच्या सध्याच्या युगात हे बदल खूप वेगाने होत आहेत. याची सर्वात अलीकडील उदाहरणे म्हणजे 'चॅटजीपीटी' नावाचे  आणि त्यानंतर लगेचच अल्फाबेट (गुगल) द्वारे 'बार्ड' नावाच्या दोन कृत्रिम बुद्धिमत्ता प्लॅटफॉर्मने जगभरात खळबळ उडवून दिली आहे.

याविषयी निर्माण झालेल्या सनसनाटीने एकीकडे जिथे आता मौलिकतेची किंमत काय राहिल या गोष्टीशी संबंधित आहे, कारण त्यांच्यामुळे कॉपी करणे सोपे आणि पकडणे कठीण झाले आहे. दुसरीकडे, तंत्रज्ञान (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) मानवांवर मात करू शकते किंवा कृत्रिम बुद्धिमत्तेने सुसज्ज मशीन आपल्याला त्यांचे गुलाम बनवू शकतात अशी चिंता आहे. या चिंतेचा तात्काळ संदर्भ म्हणजे सॅन फ्रान्सिस्कोस्थित आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स रिसर्च कंपनी ओपनएआयने विकसित केलेला चॅटजीपीटी नावाचा चॅटबॉट (आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स रोबोटचा एक प्रकार), जो तीन महिन्यांपूर्वी 30 नोव्हेंबर 2022 रोजी प्रारंभिक स्वरूपात (प्रोटोटाइप म्हणून) सादर करण्यात आला होता. चॅटजीपीटी (ChatGPT) या इंग्रजी शब्दाचे पूर्ण नाव चॅट जेनरेटिव प्रिट्रेंड ट्रांसफार्मर ( Chat Generative Pretrend Transformer) आहे.

'सर्च इंजिन' गुगलच्या पलीकडे जाऊन विचारलेल्या प्रश्नांची मूळ उत्तरे देणे हा त्याचा उद्देश आहे. त्याच्या अनेक फायद्यांपैकी एक म्हणजे तो प्रश्नांची उत्तरे प्रत्येक वेळी नवीन शैलीत आणि अधिक तपशीलवार देतो, ज्यामुळे ते मूळ वाटतात आणि जणू ते वेगवेगळ्या लोकांनी दिले आहेत. वास्तविक इंटरनेट इत्यादींवरून घेतलेल्या प्रचंड डेटापासून प्रशिक्षित केलेल्या ChatGPT ची शैली शिकण्याची प्रवृत्ती आणि ते मानवी शैलीत विकसित करणे आहे. जेव्हा एखादा प्रश्न विचारला जातो तेव्हा मानवाला काय अपेक्षित आहे तसे उत्तर देण्याचे प्रशिक्षण दिले गेले आहे. एवढेच नाही तर ChatGPT हा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) क्षमतेने सुसज्ज असलेल्या सामान्य रोबोटपेक्षा वेगळा आहे कारण तो विचारलेल्या प्रश्नांमधील मानवी हेतू समजून घेतो आणि वास्तविकतेच्या जवळ जाणारी उत्तरे देतो. ही उत्तरे लेखासारख्या सामग्रीच्या स्वरूपात असू शकतात, मात्र गुगलवर जसे उत्तरात सुचवलेल्या असंख्य वेबसाइट्स  येतात तसे नाही.

काही प्रश्नांची उत्तरे देण्याऐवजी, ChatGPT प्रति-प्रश्न उभे करू शकते आणि प्रश्नाचे काही भाग काढूनही टाकू शकते जे त्याला समजत नाही. काही प्रकरणांमध्ये ChatGPT चुकीची किंवा अपूर्ण तथ्ये प्रदान करते. याचे कारण सध्या मार्च 2022 पर्यंतच्या माहितीच्या आधारे डेटा भरण्यात आला आहे. त्यात नवीन डेटा टाकण्याची प्रक्रिया म्हणजे एक प्रकारे चॅटबॉटचे प्रशिक्षणच आहे. तथापि, गुगल इत्यादी शोध इंजिने बर्‍याच काळापासून आपापल्या प्रमाणे कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर आधारित प्रमुख शब्द (कीवर्ड), कुतूहल आणि प्रश्न सोडवत आहेत. परंतु Google कडून मिळालेल्या माहितीची एक मोठी मर्यादा ही आहे की सादरीकरणाच्या आधारावर त्यांना मूळ म्हणता येणार नाही.ते एकप्रकारचे असतात, म्हणून जर चार लोकांनी समान प्रश्न गुगलला विचारला तर ते एक समान असल्याकारणाने पकडले जाऊ शकतात. तसेच, भाषांतराच्या बाबतीत, 'गुगल ट्रान्सलेट' भाषेच्या खोल अर्थाचा अंदाज लावू शकत नाही. ChatGPT मध्ये या समस्या दूर करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न केले गेले आहेत.

जी-मेलचे जनक पॉल बुशिट यांनी त्याचे कौतुक करताना गुगलच्या अस्तित्वाला सर्वात मोठा धोका असल्याचे म्हटले आहे. पाल म्हणाले होते की आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सवर आधारित चॅटजीपीटी सर्च इंजिनचे 'रिझल्ट पेज' काढून टाकेल. ChatGPT लेखन, पत्रकारिता, माहिती तंत्रज्ञान (IT) यासह डझनभर नोकऱ्या गमावण्याचा आणि शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये निबंध, कविता, लेख, शोधनिबंध, पुस्तके इत्यादींमधील विद्यार्थ्यांच्या मौलिकतेला ग्रहण लागेल असा दावा केला जात आहे. म्हणजेच विज्ञानाचे एक यश, ज्याला खरे तर क्रांतीच मानायला हवी, त्याबद्दल जग इतके भयभीत झाले आहे की, त्यावर बंदी घालण्याचे मार्ग शोधले जात आहेत. अमेरिकेतील काही विद्यापीठांनी चॅटजीपीटीच्या वापरावर बंदी घातली आहे. न्यूयॉर्क आणि सिएटलमधील काही विद्यापीठे आणि महाविद्यालयांमध्ये, विद्यार्थी त्यांच्या स्मार्टफोन, लॅपटॉप आणि सर्व्हरशी कनेक्ट केलेल्या संगणकांवर ChatGPT उघडू शकत नाहीत.

मात्र, इकडे चॅटजीपीटीचे आव्हान पाहून गुगलनेही 'बार्ड' नावाचा चॅटबॉट सुरू केला आहे. परंतु सुरुवातीच्या दिवसातच जेम्स वेब टेलिस्कोपबद्दलच्या प्रश्नाचे चुकीचे उत्तर दिल्यानंतर Google ला तथ्यात्मक त्रुटीबद्दल माफी मागावी लागली, ज्यामुळे त्याच्या (कंपनी अल्फाबेट) शेअर्सच्या किमती एकाच दिवसात आठ टक्क्यांनी घसरल्या. हे खरे आहे की गुगलला या आव्हानांची फार पूर्वीपासून जाणीव होती. दोन वर्षांपूर्वी एका मुलाखतीत गुगलचे प्रमुख सुंदर पिचाई यांनी दावा केला होता की, येत्या पंचवीस वर्षांत दोन गोष्टींमध्ये क्रांती होणार आहे.  पहिली कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि दुसरी क्वांटम कॉम्प्युटिंग.

एआयचा प्रभाव आणि माणसांवर यंत्रांचे वर्चस्व यामुळे नोकऱ्या जाण्याचाही गंभीर प्रश्न आहे. वीस-पंचवीस वर्षांपूर्वी, असा दावा केला जात होता की संगणक, इंटरनेटचा विस्तार आणि गुगल सर्च इंजिन यांसारखे शोध मौलिकता नष्ट करतील आणि अनेक नोकऱ्यांचा काळ  बनतील. पण विज्ञानाच्या या प्रगतीला शिव्याशाप देण्याचा प्रयत्न करणाऱ्यांनी या वैज्ञानिक आविष्कारांच्या आणि क्रांतींच्या बळावर काम सोपे होऊन नवीन रोजगार निर्माण झाल्याचे पाहिले आहे. म्हणूनच ChatGPT च्या शोधाबद्दल फारसे घाबरणे योग्य वाटत नाही. आज जगभरातील मशीन्स आपल्या आजूबाजूला आहेत, जी AI मुळे अनेक क्लिष्ट कामे शिकून मानवांपेक्षा आपले श्रेष्ठत्व सिद्ध करत आहेत. पण कोणत्याही संगणकीकृत कामात यंत्रे पुढे जाणे हे इतके धोकादायक मानले जात नव्हते, त्यामुळे यंत्रासमोर मानव छोटा असल्याचे सिद्ध झाले.  खरा धोका नोकऱ्यांना आहे.

त्याचे एक सत्य हे आहे की जगभरातील अनेक कंपन्या वाढत्या मजुरीच्या किमती लक्षात घेऊन रोबोट्स आणि एआयने सुसज्ज असलेल्या मशीन्स आणि संगणकांना उत्पादनाचे बरेच काम सोपवत आहेत. भारतातही माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातील 10% नोकऱ्या ऑटोमेशनमुळे नष्ट होण्याचा धोका आहे. शास्त्रज्ञ स्टीफन, प्रसिद्ध उद्योगपती इलॉन मस्क आणि मायक्रोसॉफ्टचे मालक बिल गेट्स यांनीही भविष्यात कारखान्यांमध्ये, घरांमध्ये आणि कार्यालयांमध्ये काम करणाऱ्या माणसांना मशीनद्वारे आव्हान दिले जाऊ शकते. मायक्रोसॉफ्ट सारख्या कंपन्या आणि इलॉन मस्क सारखे उद्योगपती 'ओपनएआय' प्रकल्पांमध्ये खूप पैसे गुंतवत आहेत जे बुद्धिमान मशीन तयार करतील हे ते काही विनाकारण करत नाहीत. मनुष्याने स्वतःला बुद्धिमान यंत्रापेक्षा अधिक हुशार सिद्ध केले नाही तर त्याच्या हातातील काम हिरावून घेतले जाणार आहे, हे चिन्ह स्पष्ट आहे.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली