गृहिणीकडे केवळ आश्रित व्यक्ती म्हणूनच का पाहिले जाते?

अलीकडेच पीडित महिला गृहिणी असल्याच्या कारणावरुन रस्ता अपघातग्रस्त म्हणून तिला  नुकसान भरपाई नाकारल्याच्या कारणावरून केरळ उच्च न्यायालयाने केरळ राज्य मार्ग परिवहन महामंडळावर ताशेरे ओढले आहेत. ती एकही पैसा कमवत नाही, त्यामुळे ती अपंगत्वाची भरपाई आणि इतर सुविधांसाठी पात्र नाही, असं महामंडळाचं म्हणणं होतं. न्यायालयाने हा युक्तिवाद निंदनीय आणि अनाकलनीय असल्याचे म्हटले आहे. अपघाताची भरपाई गृहिणी आणि नोकरदार महिलेसाठी सारखीच असावी, असे न्यायालयाने म्हटले आहे. गृहिणीही आपला पूर्ण वेळ आपल्या कुटुंबाला देतात.  या प्रकरणी न्यायालयाने गृहिणीची राष्ट्रनिर्माता असल्याची आपली  भूमिका स्पष्ट करत चांगली भरपाई देण्याचे आदेश दिले. खरं तर, आपल्या देशात महिलांना घरच्या आघाडीवर सर्व काही सांभाळूनदेखील काहीही न करण्याच्या भूमिकेत पाहणे सामान्य गोष्ट आहे. घराच्या जबाबदाऱ्या सांभाळणाऱ्या या महिलांचे उत्पन्न आर्थिक दृष्टीने मोजले जात नसल्यामुळे त्यांचे कष्ट, घरासाठीची धडपड आणि योगदान याकडे दुर्लक्षच होताना दिसते.

सामाजिक-कौटुंबिक वर्तनापासून ते स्त्रियांसाठी बनवलेल्या धोरणांच्या आणि योजनांच्या आराखड्यापर्यंत त्यांना हीन समजण्याच्या या विचारसरणीचा परिणाम स्पष्टपणे दिसून येतो. त्यामुळेच गृहिणींसाठी कुठेही विशेष तरतूद दिसून येत नाही. वास्तविक गृहिणी स्वतःपेक्षा आपल्या प्रियजनांना आणि त्यांच्याशी जुडलेल्या नात्याला जास्त प्राधान्य देतात. अशा परिस्थितीत 'आई आणि पत्नी म्हणून तिचे योगदान अमूल्य आहे' हे गृहिणीच्या भूमिकेवर न्यायमूर्तींचे विधान खरोखरच विचार करण्यासारखे आहे. स्त्रियांची ही वरवर सामान्य वाटणारी भूमिका विशेष दृष्टीकोनातून समजून घेणे आवश्यक आहे, असा त्याचा थेट संदेश आहे. विशेष म्हणजे 2020 मध्ये मुंबई उच्च न्यायालयाने एका महिलेचा रस्ता अपघातात मृत्यू झाल्यास तिच्या कुटुंबीयांना भरपाई देण्याचे आदेशही दिले होते. न्यायालयाने वाहन अपघात न्यायाधिकरणाचा आदेश रद्द केला होता, ज्यामुळे महिलेच्या कुटुंबाला ती गृहिणी असल्याच्या कारणावरुन भरपाई नाकारली होती. तेव्हाही न्यायालयाने अत्यंत संवेदनशील टिप्पणी केली होती की, 'गृहिणी म्हणून स्त्रीची भूमिका ही कुटुंबातील सर्वात महत्त्वाची आणि आव्हानात्मक असते.

किंबहुना ती भावनिकदृष्ट्या कुटुंबाला एकत्र ठेवते.ती घरात तिच्या पतीसाठी आधारस्तंभ आहे, तिच्या मुलांसाठी मार्गदर्शक आहे आणि कुटुंबातील ज्येष्ठांसाठी आधार आहे. एकही दिवस सुट्टी न घेता ती रात्रंदिवस काम करते, मग ती नोकरदार महिला असो वा नसो. मात्र, तिने केलेल्या कामाचे कौतुक केले जात नाही आणि नोकरी म्हणून तिच्या कामाचा विचार केला जात नाही. शेकडो घटकांनी बनलेल्या घराला स्त्रीने दिलेल्या सेवांचे आर्थिक दृष्टीने परिमाण करणे अशक्य आहे. कोरोनाच्या काळात गृहिणींनी केवळ स्वत:च्याच नव्हे तर आजूबाजूच्या लोकांनाही मदत केल्याची अनेक उदाहरणे समोर आली होती. घरापुरतेच बंदिस्त असलेल्या जीवनातील अडचणीच्या काळातही घरातील महिलांनी प्रत्येक संकटाशी झुंज देताना आपल्या जवळच्या लोकांची आणि प्रियजनांची काळजी घेतली होती.

किंबहुना, न्यायालयीन प्रकरणात केलेल्या या टिप्पण्या समाजाला आणि कुटुंबालाही सावध करणाऱ्या आहेत. घरगुती महिलांच्या सहभागाबद्दल खऱ्या अर्थाने जागरूक करते.  निःसंशयपणे, कामगारांची होणारी उपेक्षा आणि निष्काळजी वागणूक याच्या आघाडीवर संपूर्ण समाजात जागरूकता आणि संवेदनशीलतेची गरज आहे. असं असलं तरी विविध संस्था, संघटनांपासून घरातील महिलांच्या नातेवाइकांपर्यंत प्रत्येकाने आपल्या या संकुचित भूमिकेची तपशीलवार जबाबदारी समजून घेण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. विशेष म्हणजे, गेल्या वर्षी अशाच एका प्रकरणात गुवाहाटी उच्च न्यायालयाने म्हटले होते की, 'गृहिणी काम करत नाहीत किंवा घराला आर्थिक हातभार लावत नाहीत ही कल्पनाच समस्याप्रधान आहे.अशी समज अनेक वर्षांपासून प्रचलित आहे आणि ती दूर केली पाहिजे.' गृहिणीची बहुआयामी भूमिका नीट समजून घेतल्याशिवाय तिच्या वाट्याला सहकार्य आणि आदर मिळू शकत नाही हे समजणे तसे अवघड नाही. अशा स्थितीत निष्काळजी वर्तनामुळे त्यांच्याकडे होणारे दुर्लक्ष त्यांच्या अभिमानाला आणि मनोबलाला धक्का पोहोचवते.

असे असूनही, प्रिय व्यक्ती आणि अनोळखी लोकांची ही वृत्ती जगातील प्रत्येक प्रदेशातील गृहिणींच्या वाट्याला येते. वास्तविक सत्य हे आहे की त्यांच्या न मिळालेल्या कामाचे मूल्य मोजणे जवळजवळ अशक्य आहे. इंटरनॅशनल लेबर ऑर्गनायझेशनच्या 2021 च्या अहवालात असे नमूद केले आहे की जगातील स्त्रिया एकूण तासांपैकी सत्तर टक्के तास बिनपगारी घरगुती कामासाठी घालवतात. तर आशियाई देशांमध्ये हा आकडा ऐंशी टक्क्यांहून अधिक आहे. आपल्या देशात अशा महिलांची लोकसंख्या सुमारे वीस कोटी आहे. त्यांच्या न भरलेल्या घरगुती कामाचे आर्थिक मूल्यांकन दर महिन्याला सरासरी चाळीस हजार कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचते. त्याच वेळी, ऑक्सफॅमच्या 'टाइम टू केअर' अहवालात असे म्हटले आहे की जगातील निम्मी लोकसंख्या वर्षाला सुमारे दहा हजार अब्ज डॉलर्सचे बिनपगारी घरगुती काम करते. अशा परिस्थितीत त्यांच्या सहभागाचे मूल्य समजून घेणे आणि स्वीकारणे आवश्यक आहे.  गृहिणींकडे केवळ आश्रित व्यक्ती म्हणून पाहिले जाते हे कटू सत्य आहे. कामाच्या आघाड्यांवर आर्थिकदृष्ट्या सक्षम आणि व्यस्त कुटुंबातील सदस्यांचे जीवन त्यांच्या वाट्याला आले आहे. त्यांच्या जबाबदाऱ्या घेण्याच्या व्यस्ततेमुळे कामाच्या ठिकाणी त्यांची उत्पादकता कमी होईल. अशा प्रकारे प्रत्येक गृहिणी अप्रत्यक्षपणे कमाईच्या कार्यात सहभागी होत असते. मात्र, ते समजून घेण्याची जाणीव आजही हरवत चालली आहे. त्यामुळेच आता जगाच्या प्रत्येक भागात महिलांच्या देशांतर्गत आघाडीवर उभ्या असलेल्या भूमिकेच्या आर्थिक मूल्यमापनाची चर्चा सुरू आहे. गेल्या वर्षी, चीनमध्ये एका घटस्फोटाच्या प्रकरणात एक निर्णय खूपच चर्चेत आला होता. त्यात न्यायालयाने म्हटले की, लग्नानंतर महिलेने पतीच्या घरी पाच वर्षे काम केले, त्यामुळे तिला पाच लाख रुपये नुकसानभरपाई मिळावी. तो आदेश ऐतिहासिक मानला गेला.  त्यानंतर घरातील कामांसाठीच्या मजुरीबाबत वाद सुरू झाला. जगातील प्रत्येक देश, प्रत्येक समाज आणि प्रत्येक कुटुंबाशी संबंधित हा संवेदनशील विषय आहे.

किंबहुना असंख्य जबाबदाऱ्या पार पाडणाऱ्या गृहिणीच्या या कौटुंबिक, सामाजिक आणि आर्थिक सहभागाकडे होणारे दुर्लक्ष अनेक आघाड्यांवर वेदनादायी असते. या दुर्लक्षामुळे गृहिणींमध्ये नैराश्य आणि आत्महत्येचे प्रमाणही वाढत आहे. त्यांच्या श्रमाचा आणि सहभागाचा सन्मान न मिळाल्यानेही अपराधीपणाला जन्म मिळतो. परिणामी अनेक शारीरिक, मानसिक आजारही त्यांना घेरतात. नॅशनल क्राईम रेकॉर्ड ब्युरोनुसार, 2019 मध्ये रोजंदारी कामगारांनंतर आत्महत्या करणाऱ्यांमध्ये गृहिणींची संख्या सर्वाधिक राहिली आहे. अशा स्थितीत त्यांचे जीवन सुसह्य होण्यासाठी संपूर्ण समाजाने या भेदभावाच्या मानसिकतेतून बाहेर पडणे गरजेचे आहे. त्याच्या कष्टाळू व्यक्तिमत्त्वाची आणीबाणी समजून घेणे आवश्यक आहे.  घरात बंदिस्त असलेल्या महिलांची मन:स्थिती समजून घेण्यासाठी वातावरण निर्माण करण्याची गरज आहे. घरातल्या  प्रत्येकाचे मन समजून घेणाऱ्या महिलांना समाज आणि कुटुंबाचा पाठिंबाही आवश्यक असतो. यामुळेच असे न्यायालयीन निर्णय समाजासाठी महत्त्वाचे संदेश देऊन जातात.  नवीन चर्चांना जन्म देते. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली