पंचाहत्तर वर्षांचा आर्थिक प्रवास

स्वातंत्र्याला पंचाहत्तर वर्षे पूर्ण होत आहेत.  भारताने गेल्या काही वर्षांमध्ये खूप मोठा पल्ला गाठला आहे.  या साडेसात दशकात भारताच्या आर्थिक स्तरावरच्या उत्कृष्ट यशाचे रहस्य वेळोवेळी केलेले भक्कम आर्थिक नियोजन हे आहे.  याची सुरुवात पंचवार्षिक योजनांपासून झाली, जी हळूहळू आर्थिक विकासाची मुख्य आधारशिला बनली.प्रत्येक पंचवार्षिक योजनेत भूतकाळातील योजनांचे मूल्यमापन आणि भविष्याची रूपरेषा अशा प्रकारे वेळोवेळी आर्थिक धोरणांमध्ये  योग्य ती सांगड घालण्यात आल्याने भारताने प्रत्येक आव्हानाला मोठ्या धीराने तोंड दिले आणि आज जागतिक स्तरावर वेगाने उदयास येणारी शक्ती म्हणून भारताला ओळखले जाते.   एक काळ असा होता जेव्हा अन्नपदार्थांची तीव्र टंचाई होती आणि भारत परदेशी मदतीसाठी प्रामुख्याने अमेरिकेवर अवलंबून होता.

पण साठच्या दशकाच्या उत्तरार्धात हरित क्रांती घडवून भारताने अन्न उत्पादनात स्वयंपूर्णता मिळवली.  आज भारत अन्न उत्पादनात जगातील सर्वोत्तम आणि सर्वात मोठा निर्यात करणारा देश मानला जातो.  एका अहवालातील आकडेवारीनुसार, भारताने गेल्या सहा वर्षांत कृषी उत्पादनांच्या निर्यातीत 16.3 अब्ज अमेरिकी डॉलरची वाढ नोंदवली आहे.हरित क्रांतीनंतर भारताने श्वेतक्रांतीकडे आपली वाटचाल वाढवली आणि दूध उत्पादनातही स्वयंपूर्णता मिळवली.  या क्रांतीमुळे गेल्या चाळीस वर्षांत भारतातील दूध उत्पादन पाच पटीने वाढले आहे.  2020-21 या आर्थिक वर्षात दुधाचे उत्पादन 2.10 अब्ज टन इतके होते.
1947 मध्ये भारतीय अर्थव्यवस्थेचा जीडीपी 2.7 लाख कोटी इतका होता, जो आज 2022 मध्ये 236.65 लाख कोटी झाला आहे.  यावरून हे स्पष्ट होते की या पंचाहत्तर वर्षांत भारतीय अर्थव्यवस्थेचा आकार जवळपास नव्वद पटीने वाढला आहे.  परकीय चलन संचयन आज  571 अब्ज अमेरिकन डॉलर इतके आहे, जे जगातील पाचव्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे आहे. यावरून हे स्पष्ट होते की, सामान्य भारतीयाचे आर्थिक जीवन सातत्याने सुधारत आहे.  गेल्या पंचाहत्तर वर्षांत अनेक वेळा असे आमूलाग्र बदल आर्थिक धोरणांमध्ये झाले आहेत, ज्याचे सकारात्मक परिणामही झाले आहेत आणि अशा अनेक समस्याही निर्माण झाल्या आहेत, ज्या अद्याप सुटलेल्या नाहीत.
स्वातंत्र्याच्या वेळी अर्थव्यवस्थेत कृषी क्षेत्राचे योगदान सुमारे पंचावन्न टक्के होते, ते आज केवळ पंधरा टक्के राहिले आहे.  त्याचे योगदान सातत्याने कमी होत गेले.  ही खूपच चिंतनाची बाब आहे.  आजही या देशातील सुमारे ऐंशी टक्के ग्रामीण लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे, पण आता शेती आर्थिकदृष्ट्या अजिबात परवडणारी नाही.  या कारणास्तव, अर्थव्यवस्थेचा आकार सतत वाढत असतानाही, शेतकरी गरीब होत चालला आहे. हेही खरे आहे की,आज भारत गरीब देश आहे,तो इथल्या  गरीब शेतकऱयांमुळे आहे हे त्यामागचे कारण आहे. गेल्या अनेक वर्षांपासून कृषी क्षेत्राने केवळ तीन ते चार टक्के वार्षिक विकास साधला आहे, जो चिंताजनक आहे.  शेतकऱ्याचे जीवन आर्थिक कर्जाच्या ओझ्याने दबले आहे.आजही शेती मान्सूनवर अवलंबून आहे, कारण कृषी क्षेत्रात फारसे वैज्ञानिकीकरण झाले नाही.  शेतकऱ्याच्या मालाला योग्य भावही मिळत नाही.  या सर्व निराशेमुळेच दरवर्षी शेतकरी आत्महत्या वाढत आहेत.  आज जर भारत जगातील सर्वात वेगाने वाढणारी अर्थव्यवस्था आहे, तर या परिवर्तनाचे खरे श्रेय सेवा क्षेत्रालाच जाते.  गेल्या तीन दशकांपासून सेवा क्षेत्राने भारतीय अर्थव्यवस्थेचा लगाम सक्षमपणे हाताळला आहे.
गेल्या आर्थिक वर्षातही या क्षेत्राचा वार्षिक विकास दर 10.8 टक्के होता.  तीन दशकांपूर्वी झालेल्या आर्थिक सुधारणांमुळे खाजगीकरणाला प्रोत्साहन मिळाल्याने सेवा क्षेत्राने देशाला झपाट्याने आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध केले आहे.  आज सेवा क्षेत्रांतर्गत माहिती तंत्रज्ञान, दूरसंचार, वाहतूक, बँकिंग, विमा इत्यादी  क्षेत्र अतिशय वेगाने विकसित होत आहेत.गेल्या दोन दशकांपासून  आरोग्य सुविधांनीही झपाट्याने आपले स्थान बळकट केले आहे.  गेल्या अनेक वर्षांपासून, सेवा क्षेत्राने भारतातील एकूण परकीय गुंतवणुकीत सर्वाधिक वाटा आकर्षित केला आहे.  कोरोनाचा फटका बसूनही 2021-22 या वर्षात भारतीय अर्थव्यवस्थेत सर्वाधिक परकीय चलन गुंतवणूक सेवा क्षेत्रात झाली.सध्या देशातील 23 टक्के लोकसंख्येला केवळ सेवा क्षेत्रातच रोजगार मिळतो.  याशिवाय भारताच्या एकूण निर्यातीत सर्वाधिक वाटा सेवा क्षेत्राचा आहे.  2025 पर्यंत, विविध भारतीय माहिती तंत्रज्ञान कंपन्यांचे जागतिक बाजार मूल्य सुमारे  20 अब्ज अमेरिकन डॉलर इतके असेल.  यामुळे भविष्यात भारत आर्थिकदृष्ट्या अधिक समृद्ध होईल हे नक्की.
भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या पंचाहत्तर वर्षांच्या या प्रदीर्घ प्रवासाने अतिशय सुखद परिणाम दिले आहेत, तर काही समस्या मात्र तशाच आहेत.  बांधकाम क्षेत्राच्या योगदानात न वाढणारी वाढ ही देखील एक मोठी समस्या आहे.  भारतातील बेरोजगारीच्या समस्येला सामोरे जाण्यासाठी बांधकाम क्षेत्राला पुढे यावे लागेल, अन्यथा ही समस्या आणखी बिकट होत जाईल. याशिवाय कृषी क्षेत्रातील जे शेतकरी दिवसेंदिवस गरीब होत चालले आहेत, त्यामागे त्यांच्या मालकीच्या जमिनीचे छोटे छोटे तुकडे हे मुख्य कारण आहे, त्यांनाही हे क्षेत्र आर्थिक मदत करू शकते.  बांधकाम क्षेत्र आज जागतिक स्तरावर ठसा उमटवू शकले नाही याला कारण  त्याचा जास्त खर्च आणि कमी दर्जा हे आहे.  या कारणास्तव हे क्षेत्रही फारशी विदेशी गुंतवणूक आकर्षित करू शकत नाही.तथापि गेल्या काही वर्षांत ऑटो आणि फार्मा क्षेत्रांनी स्वत:ची जागतिक ओळख निर्माण केली आहे आणि दोन्हीही वेगाने विकसित होत आहेत.  याशिवाय कच्च्या तेलाची आयात हे देशाच्या इतर आर्थिक समस्यांपैकी एक मोठे संकट आहे.  देशांतर्गत बाजारातील महागाई वाढण्यामागील एक प्रमुख कारण म्हणजे जागतिक बाजारात कच्च्या तेलाच्या किमती वाढणे.
आज भारत सुमारे ऐंशी टक्के कच्चे तेल आयात करतो.  विविध कारणांमुळे जेव्हा जेव्हा भारतीय रुपया जागतिक बाजारपेठेत कमकुवत होतो तेव्हा देशाचे आयात बिल खूप वेगाने वाढते आणि त्यातही कच्च्या तेलाची खरेदी मोठी भूमिका बजावते.  उत्पादन क्षेत्रातील देशाने निर्यातीत आपले योगदान वाढवले ​​तरच या समस्येवर तोडगा निघणे शक्य आहे.हे सर्व असूनही, विविध जागतिक अहवाल मान्य करतात की भारताचे आर्थिक भविष्य अतिशय समृद्ध आहे.  भारतीय अर्थव्यवस्थेची आजची सर्वात मोठी ताकद ही तिची प्रचंड उपभोग क्षमता आहे.  त्यामुळे भारताला जगातील सर्वात मोठी बाजारपेठ असेही म्हटले जाते.  सकारात्मक बाजू अशी आहे की आजकाल भारतात तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने व्यवसायाची कामे वेगाने वाढत आहेत.  2017 मध्ये करप्रणालीत आमूलाग्र बदल केल्यानंतर तंत्रज्ञानाद्वारे जीएसटी संकलनात लक्षणीय वाढ झाली आहे.आता भारतातील सुशिक्षित तरुण उद्योजक बनण्याच्या दिशेने वाटचाल करत असून आधुनिक तंत्रज्ञानाने जास्तीत जास्त स्टार्टअप्स चालवले जात असल्याचेही दिसून आले आहे.  त्यामुळे आगामी काळात भारत आर्थिकदृष्ट्या अधिक समृद्ध होईल आणि प्रत्येक व्यक्तीचे जीवन आर्थिकदृष्ट्या अधिक उंचावेल,असा विश्वास व्यक्त करायला काहीच हरकत नाही.-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली