आभासी जगातला आजचा समाज

माहिती क्रांती आणि तंत्रज्ञानाच्या विकासामुळे एक कृत्रिम जग निर्माण झाले आहे.  असे जग जिथे काहीही वास्तविक नाही, सर्वकाही आभासी आहे.  कृत्रिम समाज, कृत्रिम मानव, कृत्रिम नातेसंबंध, कृत्रिम भावना, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, कृत्रिम सौंदर्य आणि अगदी कृत्रिम जीवन, कृत्रिम श्वासोच्छ्वास आणि कृत्रिम हास्यही!  याचा परिणाम म्हणून आभासी वस्तूंसोबत जगत असलेला माणूस वास्तविक जीवनापासून दूर जात आहे.  आभासी जगात सर्व काही तात्पुरते आहे,इतकंच नव्हे तर  सामाजिक आणि जवळचे नातेही तात्पुरते आणि कृत्रिम होत चालले आहे.  हे संबंध जोपर्यंत उपयुक्त आहेत तोपर्यंत वापरा, जेव्हा त्यांची गरज लागणार नाही तेव्हा त्याला फेकून द्या. वास्तविक आज जीवन संगणकाच्या एका क्लिकाइतके सोपे झाले आहे.  तुम्हाला हवी असलेली प्रत्येक गोष्ट एका क्लिकवर तुमच्यापर्यंत पोहोचवली जाते.  असे म्हणता येईल की नवीन तंत्रज्ञान म्हणजे संगणक, स्मार्टफोन इ. आधुनिक जगातील असे 'जिन' आहेत जे आपल्या स्वामींच्या आदेशाची इच्छा व्यक्त करताच पूर्ण करण्यास तयार आहेत.  फरक एवढाच आहे की पूर्वीचे जिन्स फक्त आजींच्या कथांमध्ये असायचे, तर आजचे आधुनिक जिन वास्तविक जगाचा अविभाज्य भाग बनले आहे.  विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातील अनपेक्षित प्रगतीमुळे तर्काचे महत्त्व दिवसेंदिवस कमी होत असल्याचे समाजशास्त्रज्ञ हॅबरमास यांनीही म्हटले आहे.

आता माणसाची तर्कशुद्धता त्याला उद्दिष्टांच्या दिशेने वाटचाल करण्यास प्रवृत्त करत नाही, तर केवळ साधने जमा करण्यास मदत करते.  याचाच परिणाम म्हणजे माणसाने बनवलेल्या आधुनिक तंत्रज्ञानाने माणसालाच आपला गुलाम बनवले आहे.  दुर्दैवाने आधुनिक माणूस स्वत:ला पूर्वीपेक्षा अधिक स्वतंत्र समजू लागला आहे, तर वस्तुस्थिती अशी आहे की तो पूर्वीपेक्षा अधिक परावलंबी होत चालला आहे.काही काळापूर्वीची एक घटना इथे नमूद करणे उचित ठरेल.  आसाममधील एका नवविवाहित जोडप्याने त्यांच्या विवाह सोहळ्यानंतर एका करारावर स्वाक्षरी केली.  या करारात दोघांनीही काही अटी ठेवल्या आहेत, जसे की महिन्यातून एकच पिझ्झा खाणे, घरच्या जेवणाला नेहमी हो म्हणणे, रोज साडी नेसणे, रात्री उशिरापर्यंत पार्टी करण्यास सहमती पण फक्त एकमेकांसोबत, रोज जिमला जाणे , रविवारचा सकाळचा नाश्ता नवऱ्याने बनवणे, दर पंधरा दिवसांनी खरेदी इ.
या नात्यात इतका कृत्रिमपणा आणि अविश्वास आहे की लेखी तोडगा काढण्याची गरज भासते हे आश्चर्यच!  काही काळापूर्वी अशाच प्रकारची घटना एका महानगरात घडली होती, ज्यामध्ये वधू-वर लग्न समारंभात फेऱ्या मारत असताना, अशा कराराबद्दल बोलले होते, ज्यानुसार ते सहा महिने एकत्र राहतील आणि जर त्यांच्यात पटले नाही तर ते कोणत्याही कायदेशीर कार्यवाहीशिवाय परस्परांच्या संमतीने वेगळे राहू शकतील.एक काळ असा होता जेव्हा विवाह हा संस्कार आणि पवित्र बंधन मानला जात होता, आज तीच विवाह नावाची संस्था आधुनिक समाजात उपेक्षित झाली आहे.  ही आभासी जगाचीच देणगी आहे. दोन-तीन वर्षांपूर्वी एका चिनी शास्त्रज्ञाने जीनोम-मॉडिफिकेशन तंत्रज्ञानाने जुळ्या मुली जन्माला घातल्याचा दावा करून वैद्यक आणि संशोधनाच्या जगात खळबळ उडवून दिली होती. या शास्त्रज्ञाने दावा केला आहे की अशी डिझायनर बाळे संक्रमण आणि कर्करोगासारख्या गंभीर आजारांपासून सुरक्षित राहतील.  बेबीक्लोन ही कृत्रिम बुद्धिमत्ता तंत्रज्ञानाच्या (एआय) क्षेत्रातील एक नवीन क्रांती आहे. अलीकडेच गर्भाशयाबाहेर नर आणि मादी यांच्या संपर्काशिवाय उंदराचा गर्भ विकसित करण्यात आला आहे. याचीही सध्या चर्चा सुरू आहे.
नैसर्गिक क्रियाकलापांशी छेडछाड केल्याने मानवी जीवनासाठी कोणत्या प्रकारची आव्हाने निर्माण होऊ शकतात किंवा अनुवांशिक बदल असलेल्या बाळांचा भावी पिढ्यांवर कसा परिणाम होऊ शकतो हे सांगणे कठीण आहे.  त्यामुळे हा प्रश्न शेवटी विचार करायला लावतो की असे कोणते जग उदयास येत आहे जिथे लग्नासाठी पुतळा, लैंगिक इच्छेसाठी रोबोट आणि सिलिकॉन चाइल्ड लोकांच्या पसंतीस उतरत आहेत.  म्हणजेच, एक आभासी जग जिथे काहीही वास्तविक नाही.  लग्न, नवरा-बायकोच्या नात्यापासून ते मुलांपर्यंत सगळंच खोटं आहे.आभासी जगातील आणखी एक गोंधळात टाकणारे उदाहरण म्हणजे या वर्षाच्या सुरुवातीला तामिळनाडूतील एका तरुणाच्या लग्नासाठी आभासी जग तयार करण्यात आले होते.  यामध्ये वराच्या मृत वडिलांचे एक आभासी पात्र तयार करण्यात आले होते, जे वधू-वरांना आशीर्वाद देखील देऊ शकतात.  यासोबतच वधू-वर, त्यांचे मित्र आणि नातेवाईक यांचे आभासी अवतारही तयार करण्यात आले.  या लग्नात सामील होण्यासाठी वास्तविक जगातून आभासी जगाकडे जावे लागेल.  जिवंत असतानाही मृत समाजात (काल्पनिक जग) सामील होणे किती हास्यास्पद नाही तर काय आहे? या तंत्रज्ञानाच्या जगात, अगदी मृत्यूलाही झुगारणारे तंत्रज्ञान उदयास आले आहे.  वास्तविक नातेसंबंधांकडे दुर्लक्ष करून आभासी नातेसंबंधांच्या शोधात वास्तविक जीवन जगणे सोडून देण्यास मानव उत्सुक आहे हे किती दुर्दैव आहे.
प्रश्न असा आहे की, अशा परिस्थितीत विवाह, कुटुंब, नातेसंबंध आणि समाजाची व्याख्या काय असावी?  समाजशास्त्रज्ञांना या व्याख्या सुधाराव्या लागतील.  आजचे आभासी जग खरेच समाज आणि कुटुंब संपवण्याची तयारी करत आहे का?  लोक अनौपचारिक संस्थांना (कुटुंब, विवाह, नातेसंबंध) इतके कंटाळले आहेत का की त्यांचा या संस्थांवरील विश्वास उडाला आहे, किंवा या सामाजिक संस्थांनी ज्या भूमिका पार पाडण्यासाठी तयार केल्या होत्या त्या योग्यरित्या पार पाडू शकल्या आहेत का?  सामाजिक शास्त्राच्या संशोधकांनी या प्रश्नांवर संशोधन करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून त्यामागील लपलेले कारण-परिणाम संबंध शोधून त्यांचे निराकरण करण्याचा प्रयत्न करता येईल.इथे एक मोठा प्रश्न उभा राहतो की अशा तंत्रज्ञानाचा वापर करून कोणतीही कमतरता भरून काढली तर ते कृत्रिम हृदय, कृत्रिम डोळा, कृत्रिम हात आणि पाय इत्यादी काही प्रमाणात स्वीकारले जाऊ शकते.  पण खरा समाज आणि वास्तविक नातेसंबंध असूनही व्यक्ती आभासी समाज आणि नातेसंबंधांकडे वाटचाल करत असतील, तर ते मानसिक दिवाळखोरीचे लक्षणच आहे.
त्यामुळे मनोरोग हा नवा प्रकार माणसात दिसून येत आहे.  सायबरस्पेसने ऑनलाइन व्यक्तिमत्त्व आणि ऑफलाइन व्यक्तिमत्त्वाचे नवीन वर्गीकरण सादर केले आहे जे स्किझोफ्रेनियाच्या नवीन प्रकारांना जन्म देते.  येथे ऑनलाइन व्यक्तिमत्व म्हणजे वास्तवापासून दूर असलेली व्यक्ती. ती अमर्यादित वेळ ऑनलाइन राहून आपला मौल्यवान वेळ खर्च करतो आणि सामाजिक जीवनापासून किंवा वास्तविक जीवनापासून दूर जातो  आणि तो आभासी जगातच आपला जोडीदार आणि आनंद शोधू लागतो.
प्रश्न असा आहे की, सध्याच्या समाजाच्या आणि जीवनातील समस्यांपासून वाचण्यासाठी आभासी जग हा उत्तम पर्याय असू शकतो का?  उत्तर असेल, बहुधा नाही.  मग खरा समाजच राहण्यायोग्य बनवला गेला पाहिजे आणि त्यात निर्माण होणाऱ्या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी मार्ग शोधले पाहिजेत.  समस्या किंवा आव्हानापासून दूर पळणे हा समस्येवरचा उपाय नसून सामूहिकपणे सोडवण्याचा प्रयत्न करणे हाच कायमस्वरूपी उपाय असू शकतो.या तंत्रज्ञान मार्गदर्शित जगाचा एक भाग होण्यापासून स्वत: ला थांबवण्याची अजून वेळ आहे.  माणसाने तंत्रज्ञानावर नियंत्रण ठेवले तर बरे असे म्हटले जाते, पण तंत्रज्ञान माणसावर नियंत्रण ठेवू लागले की त्याच्या अस्तित्वालाच आव्हान मिळू लागते.  त्यामुळे आभासी नातेसंबंधांची जागा वास्तविक जग आणि वास्तविक नातेसंबंधांनी घेण्याची गरज आहे, जेणेकरून हा समाज पुन्हा जगता येईल आणि जगण्यालायक होईल.
-मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली