कृत्रिम बुद्धिमत्ता पूर्णपणे नाकारता येईल का?

कृत्रिम बुद्धिमत्ता ही मानवजातीसाठी एक मोठी उपलब्धी असू शकते, जर ती मानवजातीच्या कल्याणासाठी आणि मानवजातीच्या नियंत्रणाखाली वापरली गेली  असेल तर.मानवाने आपल्या बुद्धिमत्तेच्या जोरावर निसर्गातील अनेक न उलगडलेली रहस्ये उलगडली आहेत, परंतु त्याने विकसित केलेली कृत्रिम बुद्धिमत्ता आता त्याच्या भविष्यासाठी एक मोठे आव्हान उभा करत आहे. आधुनिक कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे प्रणेते जेफ्री एव्हरेस्ट हिंटन यांनीही स्वतःचे एआय तंत्रज्ञान मानवतेसाठी धोकादायक असल्याचे म्हटले आहेच, शिवाय या तंत्रज्ञानाच्या विकासाबद्दल माफी मागून त्यांनी गुगलची नोकरीदेखील सोडली आहे. याची दखल घेणं महत्त्वाचं आहे. जेफ्री हिंटन यांनी 1970 मध्ये प्रायोगिक मानसशास्त्रात पदवी घेतल्यानंतर 1978 मध्ये कृत्रिम बुद्धिमत्तेमध्ये डॉक्टरेट मिळवली. ते मानसशास्त्र आणि तंत्रज्ञान या दोन्हींचा विद्यार्थी असल्याने, कोणतेही यांत्रिक तंत्रज्ञान मानवी नियंत्रणाच्या पलीकडे गेल्यास सृष्टी आणि मानवतेचे किती नुकसान करू शकते हे त्याला चांगलेच समजून चुकले आहे. 

जेफ्री हिंटन हे आपल्या काळातील एकमेव शास्त्रज्ञ नाहीत ज्यांनी तंत्रज्ञानाच्या धोक्यांकडे लक्ष वेधले आहे आणि जबाबदार लोकांना या धोक्याबद्दल सतर्क राहण्याचे आवाहन केले आहे.स्टीफन हॉकिंग यांनीही शास्त्रज्ञांना कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या धोक्यांबाबत इशारा देताना सांगितले की, यंत्रांना बुद्धिमत्ता देणे ही मानवी इतिहासातील सर्वात वाईट घटना असल्याचे सिद्ध होऊ शकते. कृत्रिम बुद्धिमत्ता ही मानवी समूहाच्या दृष्टीने विनाशकारी ठरण्याचा इशारा अमेरिकेतील स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाने एका अहवालाद्वारे दिला आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता क्षेत्रातील काही तज्ज्ञांनीही तसाच इशारा देऊन याबाबतीत सध्या सुरू असलेले प्रयोग आहे त्या स्थितीत तातडीने थांबविण्याचे आवाहन केले आहे. स्पेस एक्स'चे प्रमुख अलन मस्क  यांनीही हे प्रयोग तूर्त थांबवावेत, असे  आवाहन केले आहे. स्टॅनफोर्ड  विद्यापीठाने जगभरातील  कृत्रिम बुद्धिमत्ता क्षेत्रातील 327 विशेषज्ञांची मते  आजमावून आपला हा अहवाल तयार केला आहे. या अहवालात असा दावा करण्यात आला आहे की, कृत्रिम बुद्धिमत्ता  हे तंत्रज्ञान काहीवेळा वापरकर्त्यास भ्रमित करण्याचा धोका आहे. तसेच या तंत्रज्ञानाचा वापर करून काही बाबतीत पक्षपात करणेही शक्‍य आहे. सर्वात मोठा धोका म्हणजे, जगभरातील दहशतवादी संघटना या तंत्रज्ञानाचा गैरवापर करून ठिकठिकाणी दहशतवादी कारवाया घडवून आणू शकतात. तसे झाल्यास जगभरात अनेक समस्या नव्याने निर्माण होण्याची भीती या अहवालात व्यक्‍त करण्यात आलेली आहे.   गेल्या काही दिवसांपूर्वी कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या तंत्रज्ञानाच्या माध्यमातून अनेक खोट्या बातम्या प्रसारित झाल्याने हेच दिसून येते की, मानवी बुद्धिमत्तेला पर्याय म्हणून जे तंत्रज्ञान आपण स्वीकारण्याचा प्रयत्न करत आहे, ते मनमानी करू लागले तर काय काय दिवे लावू शकतो, हे लक्षात यायला हरकत नाही.त्या 'टूल' द्वारा अनेक लोकांचा मृत्यू झाल्याच्या खोट्या बातम्या इंटरनेटच्या माध्यमातून प्रसारित केल्या गेल्या. या अहवालांमध्ये अमेरिकेचे अध्यक्ष जो बिडेन यांच्या मृत्यूच्या खोट्या बातम्यांचाही समावेश होता.

ज्या क्षेत्रात मानवी श्रम वापरण्याची शक्यता धोक्यात येईल अशा क्षेत्रात तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यास महात्मा गांधींचा विरोध होता. कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे आधुनिक रूप येत्या काळात लाखो लोकांच्या नोकऱ्या हिरावून घेऊ शकते. आणि हे केव्हा घडतंय तर लोकसंख्या आणि बेरोजगारी या दोन्ही गोष्टी वाढत आहेत तेव्हा! त्यामुळे हा ट्रेंड समाजरचनेला नवे आव्हान बनू शकतो. वस्तूंच्या उत्पादनाच्या प्रक्रियेत जर यंत्रमानव गुणवत्ता नियंत्रण, उत्पादन, उत्पादनांची शिपमेंट अशी कामे करू लागले तर मानवी श्रमाची उपयुक्तता संपुष्टात येऊ शकते. लेखन, संपादन, अनुवाद, शिक्षण, वैद्यक अशी अनेक क्षेत्रे आहेत, जिथे कृत्रिम बुद्धिमत्ता मानवासाठी धोकादायक ठरत आहे. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स टेक्नॉलॉजी आपल्या मशीन्स किंवा कॉम्प्युटरच्या प्रोग्रामिंगनुसारच काम करू शकेल, असं म्हटलं जातं. परंतु मूरचा एक सिद्धांत आहे की मशीन्समध्ये अनेक वेळा स्वतः मध्ये सुधारणा करण्याची क्षमता असते.  संगणक तंत्रज्ञानानेही हे सत्य सिद्ध केले आहे.

कृत्रिम बुद्धिमत्ता तंत्रज्ञानाच्या समर्थकांचे म्हणणे आहे की यंत्रे फक्त तेच करतील जे त्यांना प्रोग्राम केले आहे, तर मानवी बुद्धिमत्तेचे आकाश अमर्याद आहे. लेखन, खेळ, कला यासारख्या क्षेत्रांमध्ये, जिथे कल्पनाशक्ती आणि विचार करण्याची नवीन परिमाणे घेतात, तिथे मशीन मानवांशी स्पर्धा करू शकत नाहीत. पण 10 फेब्रुवारी 1996 ची घटना लक्षात ठेवण्यासारखी आहे जेव्हा संगणकाने महान बुद्धिबळपटू गेरी कास्पारोव्हचा पराभव केला. असे नाही की कृत्रिम बुद्धिमत्ता हा मानवांसाठी पूर्णपणे नवीन अनुभव आहे. ड्रायव्हरलेस कार वापरणे, गुगल असिस्टंट, अलेक्सा किंवा सिरी वापरणे, संगणकाद्वारे विविध डेटाचे विश्लेषण करणे किंवा वर्गीकरण करणे यासारखी कामे लोक खूप वर्षांपासून करत आले आहेत. हे शक्य आहे की भविष्यात अशा तंत्रज्ञानाचा समावेश आपल्या मनगटाच्या घड्याळांमध्ये केला जाईल, जे आपल्या मनगटाची नाडी वाचून आपल्याला भविष्यात उद्भवू शकणार्‍या आजारांपासून सावध करू शकेल. 

आमची पावले, हृदयाचे ठोके आणि रक्तदाब वाचणारे मनगटबंद (घड्याळे) आधीच बाजारात आहेत. आता मोबाईलच्या माध्यमातूनही काही अॅप्सचा वापर करून आपण आरोग्याच्या दृष्टिकोनातून अनेक शारीरिक हालचाली मोजू शकतो. वास्तविक, आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सचे बहुतांश नियंत्रण मोबाईल फोनवरच पाहायला मिळते. तुम्ही एखाद्या विषयाचे एक किंवा दोन व्हिडिओ पाहता आणि अचानक तुम्हाला त्याच विषयाचे व्हिडिओ आणि त्यांच्याशी संबंधित जाहिराती तुमच्या मोबाइलवर येतात. तुमच्या शहराशी संबंधित जाहिराती तुमच्या स्क्रीनवर येतात आणि तुम्हाला भुरळ घालण्याचा प्रयत्न करतात. 

हे अल्गोरिदम म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या तंत्रामुळे आहे, जे कृत्रिम बुद्धिमत्ता तंत्रज्ञानाचा एक महत्त्वाचा घटक आहे. अल्गोरिदमद्वारे आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स तुमची आवड आणि तुमच्या गरजा कॅप्चर करण्याचा प्रयत्न करते आणि या आधारावर बाजारवादी शक्ती तुमची क्षमता त्यांच्या हितासाठी वापरण्याचा प्रयत्न करतात.  सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म आपल्या वापरकर्त्यांचा डेटा कोणालाही विकण्याच्या मुळाशी  लोभ आणि हे तंत्रज्ञान आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा इतिहास सुमारे सत्तर वर्षांचा आहे. अमेरिकन संगणक शास्त्रज्ञ जॉन मॅककार्थी यांनी 1956 मध्ये ही संकल्पना मांडताना प्रथम कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या शक्यतांवर चर्चा केली होती. त्यांचा असा विश्वास होता की कृत्रिम बुद्धिमत्ता हा संगणक विज्ञानाचा एक भाग असेल आणि त्याचे मूळ उद्दिष्ट अशी उपकरणे तयार करणे असेल जे मानवी नियंत्रणाशिवाय त्यांचे कार्य बुद्धिमानपणे करू शकतील. 

1950 च्या दशकात कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर काम सुरू झाले होते, परंतु 1970 च्या दशकात त्याला मान्यता मिळू लागली. या प्रकरणात जपानने 'फिफ्थ जनरेशन' नावाचा प्रकल्प सुरू केला होता, ज्यामध्ये सुपर कॉम्प्युटरच्या विकासासाठी दहा वर्षांचा कार्यक्रम आखण्यात आला होता. जपाननंतर ब्रिटनने 'एल्वी', युरोपियन युनियन 'एस्प्रिट'सारख्या योजना सुरू केल्या आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर नवीन संशोधनाचे काम जगभर सुरू झाले. कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे महत्त्व पूर्णपणे नाकारले पाहिजे असे नाही. याच्या मदतीने गंभीर आजारांचे निदान सहज करता आले, जर कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या साधनांमुळे वंचित वर्गाला सहज उपलब्ध व स्वस्त उपचार शक्य होऊ शकतात, गंभीर आजारांची शक्यता अगोदरच ओळखता येते, उपेक्षित समाजाची परवड थांबवू शकतो, सर्वोत्तम आणि अर्थपूर्ण शिक्षण देऊ शकतो, हवामानाचा अचूक अंदाज लावू शकतो, सुरक्षेच्या संदर्भात आम्हाला मदत होऊ शकते, तर मग आपण त्याला प्राधान्य दिले पाहिजे. 

पण यातून लोकांमध्ये रोजगाराची चिंता वाढली तर आपण सावध व्हायला हवे. भारतासारख्या देशात, जिथे मनुष्यबळ मोठ्या प्रमाणात आहे, तिथे लोकांना नोकरीच्या संधींचे स्वतःचे असे एक महत्त्व आहे. औद्योगीकरणाच्या काळातही असेच धोके ठळकपणे मांडले गेले असले, तरी काळाने हे सिद्ध केले की जीवन नदीसारखे आहे, जी प्रतिकूल परिस्थितीतही आपला उत्कर्ष आणि अर्थपूर्ण प्रवाह कायम ठेवू शकते. होय, कोणत्याही परिस्थितीत यंत्राला मानवी नियंत्रणातून मुक्त करणे मानवतेच्या हिताचे ठरणार नाही, कारण शास्त्रज्ञ, तत्त्वज्ञ, लेखक, विचारवंत यांनी अनियंत्रित यंत्रांचे धोके वारंवार स्पष्ट केले आहेत. मनाचा समतोल राखत आणि संयमी अंतःकरणाने कोणत्याही गोष्टीचा केलेला वापर माणसाला इतर प्राण्यांमध्ये श्रेष्ठ बनवतो. जर कृत्रिम बुद्धिमत्ता मानवजातीच्या कल्याणासाठी आणि मानवजातीच्या नियंत्रणाखाली वापरली गेली असेल. तर ती मानवजातीसाठी एक मोठी उपलब्धी असू शकते. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली