महिलांमध्ये आर्थिक साक्षरतेची आवश्यकता

आजच्या युगात महिला प्रत्येक क्षेत्रात पुरुषांच्या बरोबरीने पाऊल टाकून चालत आहेत, पण तरीही ती अनेक बाबतीत मागेच आहेत. त्यापैकी एक प्रमुख क्षेत्र म्हणजे महिलांची आर्थिक साक्षरता. या बाबतीत फक्त गरीब, ग्रामीण आणि अशिक्षित महिलाच मागे  नाहीत, तर शहरी मध्यमवर्गीय आणि उच्चवर्गीय सुशिक्षित महिलांमध्येही आर्थिक साक्षरता आणि माहितीचा अभाव दिसून येतो. 2020-21 मध्ये ग्लोबल फायनान्शिअल लिटरसी एक्सलन्स सेंटर (GFLE) ने प्रसिद्ध केलेल्या अहवालानुसार, भारतीय प्रौढ लोकसंख्येपैकी केवळ 24 टक्के लोक आर्थिक बाबतीत साक्षर आहेत. इतर प्रमुख उदयोन्मुख अर्थव्यवस्थांच्या तुलनेत भारताचा आर्थिक साक्षरता दर सर्वात कमी आहे. महिलांच्या बाबतीत तर परिस्थिती अधिक चिंताजनक आहे.  ते राज्यानुसार 4 टक्के ते 50 टक्क्यांपर्यंत आहे.

महाराष्ट्र, दिल्ली आणि पश्चिम बंगाल या महानगर क्षेत्रांमध्ये अनुक्रमे 17 टक्के, 32 आणि 21 टक्के आर्थिक साक्षरता दर आहे. बिहार, राजस्थान, झारखंड आणि उत्तर प्रदेश या राज्यांमध्ये, जिथे दारिद्र्य जास्त आहे, तिथे साक्षरतेचे प्रमाण कमी आहे. हे आकडे आंतरराज्य असमानता देखील दर्शवतात. गोव्यात सर्वाधिक पन्नास टक्के महिला आर्थिक साक्षरता आहे, तर छत्तीसगडमध्ये आर्थिक साक्षरतेचा तीव्र अभाव आहे. तिथे आर्थिक साक्षरतेचा सर्वात कमी दर आहे, फक्त चार टक्के. आजकाल बँकांमधून होणारे व्यवहार वाढत असताना, क्रेडिट कार्ड आणि डेबिट कार्डे सामान्य झाली आहेत आणि आता 'कॅशलेस' व्यवहारांवर भर दिला जात आहे, तेव्हा महिलांचा एक मोठा वर्ग बँकेची सामान्य कामेही करू शकत नाही. बँकेत पैसे जमा करणे किंवा काढणे असो किंवा एटीएम कार्ड वापरणे असो, बहुतांश महिला या सर्व कामांसाठी पती, मुलगा, भाऊ किंवा इतर कोणत्या तरी नातेवाईकावर अवलंबून असतात.

याचा फटका महिलांनाही अनेकदा सहन करावा लागतो.  त्यांच्या खात्यातूनही मोठी रक्कम काढली जाते. कमी पैसे काढतो असे सांगून त्यांच्या खात्यातून जास्त रक्कम काढली जाते. एटीएमचा गैरवापर केला जातो. त्या महिलेच्या नकळत, तिला न सांगता तिच्या खात्यावर नामांकन  केले जाते. कोऱ्या धनादेशांवर स्वाक्षरी घेतली जाते, मग नंतर मनमानी रक्कम भरली जाते आणि काढली जाते. थोडेफार ऑनलाईन समजणाऱ्या व त्यावरून व्यवहार करणाऱ्या महिलांना रिवॉर्ड पॉइंट्स'च्या आधारे किंवा रोख मिळवण्याच्या नावावर 'ओटीपी' मागवून किंवा लिंक पाठवून त्यावर क्लिक करायला लावून त्यांच्या बँक खात्यातील जमा केलेली रक्कम काढली जाते.अशा अनेक घटनांच्या बातम्या वर्तमानपत्रातून किंवा चॅनेलमधून प्रसिद्ध होत असतात. बहुतांश घटनांमध्ये कारवाई होत नाही आणि पीडितेचे पैसे बुडतात. अनेक वेळा महिलेचे पुरुष नातेवाईक तिला बँकेच्या कामकाजाबाबत जाणूनबुजून ओळख करून देत नाहीत.

महिलांमध्ये आर्थिक साक्षरतेच्या कमतरतेचे दोन प्रकारचे परिणाम होतात.  एक म्हणजे पैशाच्या व्यवहारात महिला पुरूष नातेवाइकांवर पूर्णपणे अवलंबून असतात. त्यांना असे कोणतेही काम करण्याचा आत्मविश्वास नसतो आणि काही कारणाने त्यांचे नातेवाईक जवळ नसतील तर त्यांचे संपूर्ण आर्थिक व्यवहार ठप्प होऊन जातात. दुसरे म्हणजे, आर्थिक साक्षरतेच्या अभावाला कारणीभूत बहुतेकदा स्त्रिया स्वतःच असतात. हे काम शिकण्या आणि करण्याबाबत त्या आळस करतात. काही तांत्रिक गोष्टी शिकून, समजून घेण्याचा प्रयत्नही करत नाहीत. या उदासीनतेचा फटका त्यांनाच सहन करावा लागत आहे. बँकांच्या सर्वसाधारण कामाच्याबाबतीत महिलांची ही अवस्था असेल तर  पैशांची गुंतवणूक कुठे करायची, कधी गुंतवणूक करायची, किती गुंतवणूक करायची आणि ती कशी मिळवायची, किती मिळवायची अशा गोष्टींची माहिती त्यांना असेल अशी अपेक्षा करणे निरर्थक आहे. विमा काढण्याबाबत तर बोलायची सोयच नाही. या कारणास्तव, महिला  त्यांचे पैसे एकतर चुकीच्या ठिकाणी किंवा चुकीच्या व्यक्तीद्वारे गुंतवतात आणि फसतात.

आजकाल विधवा आणि परित्यक्ता  अशा महिलांची एकाकी जीवन जगण्याची प्रवृत्तीही वाढत चालली आहे. अशा परिस्थितीत त्यांना मुलांचे शिक्षण, लग्न, घरबांधणी आदींसाठी मोठ्या प्रमाणावर पैशांची गरज असते. बचत केली नसल्याने त्यांना बाहेरून किंवा सावकारांकडून कर्ज घ्यावे लागते. आर्थिक साक्षरतेअभावी त्या सेठ-सावकारांच्या किंवा खासगी संस्थांच्या तावडीत अडकतात. तेथे त्यांना उच्च व्याजदराने कर्ज घ्यावे लागू शकते, ज्याची परतफेड करणे त्यांच्यासाठी कठीण होऊन बसते. त्यांची मालमत्ता जप्त केली जाते किंवा हडप केली जाते. एक मजबूत आर्थिक शिक्षण प्रणाली महिलांना त्यांच्या बचत आणि गुंतवणुकीचे प्रभावीपणे व्यवस्थापन करण्यास मदत करू शकते. याद्वारे, त्या त्यांची बचत अशा प्रकारे गुंतवू शकतात की त्यांना त्यातून जास्तीत जास्त लाभ मिळू शकेल आणि ठेवीची रक्कम देखील सुरक्षित असेल. त्याचप्रमाणे सामाजिक सुरक्षेच्या दृष्टिकोनातून महिलांना योग्य विमा संरक्षण मिळणेही आवश्यक आहे. आजारपणाच्या बाबतीत आरोग्य विमा संरक्षण देखील आवश्यक आहे. यामुळे उपचारासाठी खर्च केलेल्या मोठ्या रकमेची व्यवस्था करण्यास मदत होते. जेणेकरुन त्यांना आणि त्यांच्या कुटुंबास आजारपणाच्या वेळी उपचार घेण्यास आर्थिक त्रास होऊ नये .हेदेखील केवळ महिलांच्या आर्थिक साक्षरतेमुळेच शक्य आहे.

यंदाच्या सर्वसाधारण अर्थसंकल्पात केंद्र सरकारने लोकांमध्ये आर्थिक साक्षरता वाढवण्यासाठी अशासकीय स्वायत्त संस्थांच्या माध्यमातून या दिशेने प्रयत्न करण्याची तरतूद केली आहे. शालेय आणि महाविद्यालयीन विद्यार्थी, महिला, ग्रामीण आणि शहरी गरीब, संरक्षण कर्मचारी आणि ज्येष्ठ नागरिकांसह विविध लक्ष्य गटांपर्यंत केंद्रीय बँक आणि सामान्य बँकिंग संकल्पनांचे ज्ञान पोहोचवण्याच्या उद्देशाने भारतीय रिझर्व्ह बँकेने 'वित्तीय साक्षरता योजना' नावाचा प्रकल्प सुरू केला आहे.आर्थिक शिक्षण 2020-2025 साठी राष्ट्रीय धोरण तयार करण्यात आले आहे. त्याअंतर्गत डिजिटल व्यवहारांच्या सोयी, डिजिटल व्यवहारांची सुरक्षा, व्यवहारात खबरदारी, ग्राहकांच्या हिताचे रक्षण याबाबत आवश्यक ती व्यवस्था करण्याची तरतूद करण्यात आली आहे. 'सेबी', रिझर्व्ह बँक आणि इतर संस्था देखील वेळोवेळी जाहिरातींद्वारे बँक व्यवहार आणि ऑनलाइन फसवणूक रोखण्यासाठी माहिती देतात, जेणेकरून आर्थिक साक्षरता वाढू शकेल. या सर्वांमध्ये महिलांच्या जास्तीत जास्त सहभागाची गरज असल्याचे सांगण्यात आले आहे.

आज देशातील जवळपास 1.4 अब्ज लोकसंख्येमध्ये , ज्यात निम्म्याहून अधिक महिला आहेत, त्यांच्यामध्ये आर्थिक जागरूकतेचा दीर्घकाळापर्यंत चालणारा प्रभाव पडेल.देशातील शाळा, महाविद्यालये, महिला बचत गट, अंगणवाडी केंद्रे इत्यादींमध्ये आर्थिक शिक्षणाला महत्त्व देऊन, त्यामध्ये काम करणाऱ्या महिलांना आर्थिक साक्षरतेबाबत विशेष प्रशिक्षण देण्याची गरज आहे, जेणेकरून त्या त्यांच्या संपर्कात येणाऱ्या महिलांना आवश्यक माहिती देऊ शकतील. गटाशी संबंधित महिला त्यांच्या स्तरावर माहिती, प्रशिक्षण देऊ शकतात. शहरी आणि ग्रामीण भागात काम करणाऱ्या बँकांनीही महिलांना आर्थिक व्यवहारांची माहिती देण्यासाठी वेळोवेळी कार्यक्रम राबवावेत, जेणेकरून त्यांना बँकिंगशी संबंधित माहिती मिळू शकेल. बँक आणि आर्थिक कामाचे ज्ञान नसलेल्या महिलांनी स्वतः पुढे येऊन शिकण्याचा प्रयत्न करण्याची गरज आहे. किमान, बँक खाते उघडणे, चेक भरणे, पैसे जमा करणे, पैसे काढणे, जमा करणे, एटीएम वापरणे, ऑनलाइन पेमेंट करणे इत्यादीसारख्या सामान्य कामाच्या गोष्टींचे ज्ञान असणे आजच्या युगात खूप महत्वाचे झाले आहे. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली