ऑनलाईन शिक्षणापुढील आव्हाने

आज जगासमोर एक मोठे आव्हान उभे राहिले आहे.  शैक्षणिक संस्थादेखील कोरोना महामारीच्या विळख्यातून सुटलेल्या नाहीत. गेल्या वर्षात शैक्षणिक संस्थांमधील अध्ययन-अध्यापन व शैक्षणिक चक्र पार कोसळून पडले. विद्यार्थ्यांनी शाळांचे तोंड पाहिले नाही.मात्र शाळेतल्या वर्गांनी ऑनलाईन वर्गांची जागा घेतली. अभ्यासाच्या आणि परीक्षेच्या व्यवस्थेत मोठे बदल होत आहेत. आज अमेरिकेसारखे बहुतेक देश विद्यार्थ्यांच्या संरक्षणासाठी संस्था बंद करून ऑनलाइन वर्गांच्या माध्यमातून शैक्षणिक वातावरण अबाधित ठेवण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.

भारतदेखील कोरोना संकट काळातही विविध मार्गाने परिस्थिती सामान्य करण्याचा प्रयत्न करीत आहे.  वास्तव असे आहे की, हे कोरोनाविरूद्धचे युद्ध दीर्घकाळ चालणारे आहे. आता ती वेळ आली आहे असं म्हणायला हरकत नाही की, यापुढे ऑनलाईन शिक्षणाला पर्यायच नाही.या ऑनलाइन शिक्षणात शिक्षण संस्थेचे प्रमुख, शिक्षक, विद्यार्थी, त्यांना जोडणारे तंत्रज्ञान आणि तज्ञ हे महत्वाचे आहेत.  ही प्रक्रिया संस्था प्रमुख पासून सुरू होते आणि विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचते. मात्र शिक्षणातील सर्व घटक सामावून घेण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञान आणि संबंधित साधनांची मुबलकता महत्त्वाची आहे. स्मार्टफोन ऑनलाईन शिक्षण पद्धतीचे सशक्त माध्यम  म्हणून उदयास आला आहे, ज्यात विविध प्रकारची नवनवीन तांत्रिक वैशिष्ट्ये आहेत. अध्ययन-अध्यापनाची ही एक सकारात्मक बाजू आहे.  परंतु यातही आव्हाने काही कमी नाहीत. सर्वात मोठे आव्हान म्हणजे अनुप्रयोग (एप्लीकेशन) आणि सॉफ्टवेअरचे एकसारखेपण! जेव्हा एकादी कृतीयोजना एका अनुप्रयोगातून दुसर्‍या अनुप्रयोगात, एका सॉफ्टवेअरमधून दुसर्‍या सॉफ्टवेअरपर्यंत आणि एका संगणकावरून दुसर्‍या संगणकामध्ये पोहोचते तेव्हा त्याचे रूप (फॉर्म) पूर्णपणे बदलते.

ऑनलाईन शिक्षणातील भारतासमोरील आव्हाने काही कमी नाहीत.  नेटवर्किंग आणि इंटरनेट गतीच्या बाबतीत हा देश जगाच्या तुलनेत खूप मागे आहे. बहुतांश गरीब विद्यार्थी लॅपटॉप किंवा संगणकांपासून वंचित आहेत. हे विद्यार्थी  मोबाइल वापरत आहेत, परंतु त्या मोबाइलवर ते वापरत असलेली लिपी रोमन आहे आणि भारतीय भाषेच्या शिकवण्याच्या पद्धतीसाठी ती सोपे नाही.  धोरणकर्ते आणि संस्था संपूर्ण इंग्रजी मानसिकतेतून संपूर्ण शैक्षणिक धोरणे पुढे आणत आहेत.  त्यांनी असा विचार केला पाहिजे की या देशात इंग्रजी माहित असणारे केवळ दोन टक्के लोक आहेत.

आतापर्यंत तरी संस्था ऑनलाईन शिक्षणाच्या गोष्टी करत आहेत. परंतु याच्या माध्यमांबाबत एकमत नाहीत. थोडं मागे जाऊन शतकाच्या सुरूवातीचा काळ पाहिल्यावर एक गोष्ट लक्षात येईल की, त्या काळी  भारतीय भाषांमध्ये टायपिंग करणे फार कठीण काम मानले जात होते.  टायपिंग शिकण्यासाठी जागोजागी टायपिंग सेंटर्स उघडली गेली.  त्यावेळी कुणालाही वाटले नसेल की पुढच्या काळात व्हॉईस टायपिंगची सुविधा (व्हॉईस टायपिंग) देखील विकसित होईल.  आज विकसित होत असलेल्या सॉफ्टवेअरमध्ये भारतीय भाषांना खूप मर्यादित जागा मिळत आहेत.  वापरकर्त्याला याची माहिती नसणे हे अधिक आव्हानात्मक आहे.

बाजाराने इतके पर्याय दिले आहेत की वापरकर्त्याने काय जास्त काळ वापरावं हे ठरविणे फार अवघड आहे.  असं अजिबात नाही की  विद्यार्थी तंत्रज्ञानाचा वापर करत नाहीत, परंतु वापरकर्त्यांमध्ये एकसारखेपणाचा अभाव आहे आणि सकारात्मक वापरकर्त्यांची संख्या मर्यादित आहे.  यात विद्यार्थ्यांना पूर्णपणे दोष देणे चुकीचे आहे, कारण जर विद्यार्थ्याला योग्य प्रकारे समजावून सांगण्याचा आणि या परिस्थितीबद्दल सावधगिरी बाळगण्याचा प्रयत्न केला असता तर आज परिस्थिती वेगळी असती.  आज अचानक त्यांना ऑनलाइन शिक्षणाकडे नेणे हे एक मेहनतीचे आणि आव्हानात्मक काम आहे. यात कुठला संशय नाही की,बाजाराच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांपर्यंत जे तंत्रज्ञान पोहोचेल,त्याचा परिणाम असाच होईल, जसा आता होत आहे.

जेव्हा जेव्हा ऑनलाइन माध्यमातून विद्यार्थ्यांशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न केला जातो तेव्हा प्रामुख्याने दोन प्रकारची आव्हाने समोर येतात.  पहिलं म्हणजे वापरकर्त्यांना तंत्रज्ञानाबद्दल माहिती नसते किंवा त्यांच्याकडे संपर्क साधला जाऊ शकेल असे स्त्रोत म्हणून संगणक, लॅपटॉप, मोबाइल इत्यादी नसतात.  दुसरे म्हणजे, आव्हान काम केल्यानंतर येते, जेव्हा विद्यार्थ्यांद्वारे केलेले कार्य  तांत्रिक बदलांमुळे योग्य स्वरुपात पोहोचत नाही. अशा परिस्थितीतआपल्याला  प्रशिक्षित तंत्रज्ञान- तज्ञांची गरज भासते, जे ना विद्यार्थ्यांसाठी उपलब्ध आहेत ना शिक्षकांसाठी.असे विशेषज्ञ केवळ उच्च पदांवर अधिकारी म्हणूनच उपलब्ध असतात असे बर्‍याचदा आढळून आले आहे.  जरी हे तज्ञ शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचले तरीही त्याला इतका वेळ लागतो की त्यामुळे समस्याच मागे राहून जाते.

ऑनलाइन शिक्षणाअंतर्गत व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंगसाठी आज गुगल क्लास रूम, गुगल मीट, क्लाऊड, झूम अॅप इत्यादी अनेक मार्ग आमच्यासाठी उपलब्ध आहेत.  या शिक्षणाचे मोठे आव्हान म्हणजे आजही भारतातील निम्म्यापेक्षा जास्त लोकसंख्या अजूनही इंटरनेट वापरत नाही. इंटरनेट आणि मोबाइल असोसिएशन ऑफ इंडियाच्या अहवालानुसार भारतातील फक्त छत्तीस टक्के लोक इंटरनेटचा वापर करतात. महत्त्वाचं म्हणजे आपल्याला सर्वात मोठी गरज हाय-स्पीड इंटरनेटची आहे. आज फोरजीचा जमाना आहे,पण अजूनही भारतातल्या काही भागात 2जी किंवा 3 जी स्पीड इंटरनेटसुद्धा उपलब्ध नाही. आता तर आपण पाचव्या पिढीकडे म्हणजे 5 जी  इंटरनेटकडे वाटचाल करीत आहोत, परंतु वेगाची समस्या दूर झालेली नाही.

आज संकट काळात ऑनलाइन शिक्षण हे शिक्षणाचे प्रमुख माध्यम म्हणून उदयास आले आहे.  परंतु शिक्षक व विद्यार्थी दोघेही यापासून मागे सरकताना दिसत आहेत.  यामागचे कारण असे की मूलभूत समस्या समजून घेण्याचा आणि त्यावर मात करण्याचा प्रयत्न कधीच झाला नाही, परंतु तोडगा म्हणून त्याला बाजाराच्या हवाली करण्यात  आले, जिथे विद्यार्थी आणि शिक्षक नेहमीच ग्राहक म्हणून वापरले जातात.  याठिकाणी तंत्रज्ञान तज्ञांचा सहाय्यक म्हणून वापर केला पाहिजे, जो विद्यार्थी आणि शिक्षकांच्या समस्या समजून घेईल आणि त्यांच्यासाठी कार्य करू शकेल.  ऑनलाईन शिक्षणाच्या सध्याच्या परिस्थितीत जर विद्यार्थी आणि शिक्षकाकडे दुर्लक्ष केले तर ते कधीही यशस्वी होणार नाही.

काही मूलभूत बाबी विचारात घेतल्यास ऑनलाइन शिक्षणाच्या यशामध्ये काही शंका नाहीच.  मात्र यासाठी विद्यार्थी आणि पालकांनी मानसिक तयारी केली पाहिजे आणि अशा सूचना देण्याची गरज आहे जेणेकरून या पद्धतीचा उपयोग सकारात्मक निकाल देण्यासाठी त्यांना करता येईल. दीर्घकाळासाठी शिक्षण पद्धतीत निश्चित तंत्रज्ञानाचा निर्णय घ्यावा लागेल,तरच विद्यार्थ्यांना सर्व काही सोपे जाईल. केवळ नवीनपणा आणि बदलांसाठी म्हणून याचा स्वीकार केला  जाऊ नये.

भारतात ज्या समस्या विद्यार्थ्यांना भेडसावत आहेत,त्याचे निराकरण होणे गरजेचे आहे. कित्येक शिक्षकांना तंत्रज्ञान अवगत व्हायला कठीण जात आहे. त्याचे बेसिक नॉलेज त्यांच्याकडे नाही. हे शिक्षक मुलांना काय सांगू शकणार आहेत. यासाठी तंत्रज्ञ जाणकाराची आवश्यकता आहे. त्याच्याकडून शिक्षक व विद्यार्थी यांना साधने आणि तंत्र यांचा वापर कसा करायचा याची माहिती होणे आवश्यक आहे.  शिवाय दिवसेंदिवस बदलत असलेल्या तंत्रज्ञानाबाबत विद्यार्थी कधीही तयार नसतात.  विद्यार्थ्यांचे सहाय्यक म्हणून हे तंत्र अवलंबले पाहिजे, अन्यथा विद्यार्थी त्यापासून पळ काढताना दिसतील.  आणखी एक महत्त्वाचे  म्हणजे भारतीय भाषांमध्ये तंत्रज्ञान उपलब्ध व्हायला हवे आहे. यासाठी शासकीय आणि शैक्षणिक संस्था प्रमुखांनी पुढे येऊन विद्यार्थ्यांसाठी सोयीस्कर तोडगा काढण्याची गरज आहे.