प्रदूषणमुक्त हरित शहरांची संकल्पना

     आपल्या देशातल्या दिल्लीसह अनेक प्रमुख शहरांनी प्रदूषणाची धोकादायक पातळी ओलांडली आहे. इतकेच नव्हे तर सांगली,कोल्हापूरसारखी छोटी शहरेही प्रदूषणाच्या विळख्यात सापडली आहेत. इथल्या लोकांचे जगणे मुश्किल बनत चालले आहे.  त्यामुळे या गोष्टीकडे गांभिर्याने पाहण्याची गरज आहे. या अनुषंगाने हरित शहरांच्या (ग्रीन सिटी) संकल्पनेचा विचार होण्याची गरज आहे. हरित शहर म्हणजे पर्यावरणाला अनुकूल असे शहर. शहराचे आकारमान, लोकसंख्या यांनुसार शहर आणि परिसरातील झाडांची संख्या असणे म्हणजे हरित शहर किंवा ‘गीन सिटी’ होय. अशा शहरांमध्ये लोकसंख्या आणि वाहने तसेच कार्बन उत्सर्जन याच्या प्रमाणात प्रदूषणावर उतरा ठरणारी झाडांची लागवड करणे अपेक्षित असते. लोकसंख्येच्या प्रमाणात झाडांची संख्या असेल तर त्या शहरांमध्ये राहणार्‍या नागरिकांना स्वच्छ हवेचा आनंद घेता येऊ शकेल. स्वच्छ हवा नसल्यामुळे नागरिकांच्या आरोग्यावर होणारे परिणाम टाळता येऊ शकतात. वृक्षांची संख्या मोठ्या प्रमाणात असणे म्हणजे पक्षी, कीटक, छोटे प्राणी यांचीही संख्या वाढवण्यास प्रोत्साहन देण्यासारखे आहे.

      एखाद्या शहरावर झाडांच्या रूपाने हिरवे आच्छादन असेल तर तेथे पर्यावरणाचे संतुलन साधले जाते आणि जैववैविधतेचे संरक्षणही केले जाते.  देशातील सध्याची शहरे पाहिली तर या शहरांचा श्‍वास वाहनांच्या प्रचंड संख्येमुळे आणि वाहनातून बाहेर पडणार्‍या धुरामुळे कोंडला गेला आहे. वाहनांच्या प्रचंड संख्येमुळे आणि वाहनांमधून तसेच अन्य मार्गाने होणार्‍या कार्बन उत्सर्जनामुळे शहरांमध्ये प्राणवायूचे भरपूर प्रमाण असलेली शुद्ध हवा मिळणे मुश्किल झाले आहे. गेल्या काही वर्षांत उद्योगीकरणाबरोबरच शहरीकरणाचा वेगही झपाट्याने वाढला. शहराने आपल्या आसपासची छोटी खेडी गिळंकृत करणे चालू केले आहे. अनेक शहरांच्या आसपास पूर्वी खेडी होती असे आता सांगावे लागते आहे. या खेड्यांमध्ये टोलेजंग इमारतींची शेती केली जाऊ लागली आहे. शहरांभोवतींच्या खेड्यांमधील जमिनीला सोन्यापेक्षाही अधिक भाव आला आहे तो शहरीकरणाच्या अफाट वेगामुळे. शहरांमधील मोकळी मैदाने, बागा, शहराबाहेरच्या देवरायांवर सर्रास कुर्‍हाड चालविली जाऊ लागली आहे. रस्ता रुंदीकरणाच्या नावाखाली हमरस्त्यांवरील वडाच्या शेकडो झाडांची कत्तल होत आहे. शहरांमध्ये पावलो पावली भौतिक सुविधा उपलब्ध होऊ लागल्यामुळे खेड्यातून शहरात स्थलांतरित होणार्‍यांची संख्या प्रचंड वेगाने वाढते आहे. 

     एकदा शहरात आलेला खेड्यातला माणूस पुन्हा आपल्या गावी जात नाही. परिणामी शहरांमध्ये बेकायदा झोपडपट्ट्या, अवैध वसाहती वाढू लागल्या आहेत. शहराच्या वाढत्या लोकसंख्येची निवासाची गरज पूर्ण करण्यासाठी आसपासच्या खेड्यांमधील जमिनी गिळंकृत केल्या जात आहेत.  शहर आणि परिसरामधील झाडांची संख्या वेगाने कमी होत असल्यामुळे पर्यावरणाचे असंतुलन निर्माण झाले आहे. शहरांच्या अनैसर्गिक वाढीमध्ये पर्यावरणाकडे अक्षम्य दुर्लक्ष केले जात आहे. शहरांच्या वाढीला कोणी हरकत घेणार नाही, मात्र शहरे वाढताना त्या शहरांमधील आणि शहरांभोवतालच्या भागात पर्याप्त प्रमाणात झाडांची संख्या असली पाहिजे याकडे सत्ताधारी आणि प्रशासन कोणीच लक्ष द्यायला तयार नाही. या स्थिती विरोधात मूठभर पर्यावरणवादी आपला क्षीण आवाज उठवताना दिसतात. मात्र या आवाजाची दखल घेण्याचे सौजन्य शहरांचा कारभार सांभाळणार्‍या महापालिका दाखवत नाहीत आणि राज्य सरकारही दाखवत नाहीत. त्यांच्या दृष्टीने शहराचे पर्यावरण, शहरांमधील झाडांची संख्या, शुद्ध हवेचा पुरवठा करणारी झाडे लावणे हे विषय अत्यंत गौण आहेत.

      शहरांच्या अक्राळविक्राळ वाढीमुळे वातावरणात वाढलेले कार्बनचे प्रमाण पाहता, शहरांमध्ये ग्रीन बेल्टची निर्मिती करणे अत्यावश्यक होऊन बसले आहे.  शहरांच्या वाढीमध्ये उद्योगधंद्यांचाही हातभार लागतो आहे. माहिती तंत्रज्ञानावर आधारित अनेक उद्योग शहरांमध्ये येत आहेत. उद्योगधंदे,कारखाने यासाठी शहरांमधील विजेचा वापर प्रचंड प्रमाणात वाढला आहे. शहरांमध्ये ज्या इमारती बांधल्या जातात त्या इमारती बांधताना प्रकाशाची व्यवस्था, व्हेन्टिलेशन, तापमान नियंत्रण या गोष्टींचा विचारच केला जात नाही. त्यामुळे अशा इमारतींमध्ये प्रकाश, हवा यासाठी 24 तास विजेचा वापर करणे अपरिहार्य ठरले आहे. कारखाने, बँका, सरकारी कार्यालये, खाजगी कंपन्यांची कार्यालये, आयटी कंपन्या या ठिकाणी एअरकंडीशनरचा वापर मर्यादेबाहेर केला जात आहे. विजेचा वापर मोठ्या प्रमाणात केला जात असल्याने शहरांमध्ये हरितगृह वायू उत्सर्जनाचे प्रमाण प्रचंड झाले आहे. या सार्‍याचा एकत्रित परिणाम शहरांमधील पर्यावरणचा समतोल ढासळण्यात झाला आहे. याचे दुष्परिणाम शहरांमध्ये राहणार्‍यांना भोगावे लागत आहेत. हे टाळण्यासाठी शहरात झाडांची मोठ्या प्रमाणात लागवड महत्त्वाची आहे. शाळा, महापालिका,बँका, खासगी उद्योग, कारखाने, सरकारी कार्यालये या परिसरात मोठ्या प्रमाणात झाडे लावली जायला हवीत आणि ती वाढवली आणि संगोपली जायला हवीत.नागरिकांनीही आपल्या राहत्या घरासमोर,परसबागेत हमखास झाडे लावून हरित शहरासाठी पावले उचलायला हवीत.