प्रयोगशील संगीतकार:सलिल चौधरी

हिंदी सिनेमाच्या शंभर वर्षांच्या प्रवासात संगीतापासून ते अभिनयापर्यंत असे अनेक प्रयोग आजमावले गेले आहेत, जे आज 'मैलाचे दगड' ठरले आहेत.  ब्रिटीश मालकवर्गाच्या सहवासामुळे आणि जात्याच आवड असल्यामुळे सलिलदांच्या वडिलांनी पाश्चात्य संगीताच्या ध्वनीमुद्रिकांचा प्रचंड संग्रह केला होता. यामुळे सलीलदा यांना संगीताची आवड निर्माण झाली.  कुशाग्र बुद्धीमत्ता आणि ग्रहणशीलता असल्यामुळे

कुठल्याही गुरूच्या मार्गदर्शनाशिवायच ते स्वरमालिका शिकले एवढेच नव्हे तर ऐकलेले किंवा सुचलेले स्वर लिपीबद्ध करू लागले. पियानो, हार्मोनियम व व्हायलिनसारखी पाश्चात्य वाद्ये आणि बासरी सारखी भारतीय वाद्येदेखील ते आपल्या स्वतःच्या प्रयत्नानेच वाजवायला शिकले. संगीताच्या क्षेत्रात अशी एकट्याने वाटचाल सुरू असतांना त्यांच्या मनावर साम्यवादी विचारांचा प्रभाव पडत होता. गरीब मजूरांना एकत्र आणून त्यांच्या समस्यासाठी लढा देणे वगैरे गतिविधींना सुरुवात झाली. पुढील काळात ते संगीताकडे वळले नसते तर खचितच राजकीय पुढारी झाले असते, किंवा

कदाचित प्रसिद्ध साहित्यिकही झाले असते. त्यांनी गाणी लिहिली तसेच कथा सुद्धा लिहिल्या आणि त्या चांगल्या गाजल्या. त्यांनी लिहिलेली नाटके बंगाली रंगभूमीवर आली आणि लोकप्रिय झाली. बंगाली भाषेतील चित्रपटांसाठी कथा व गाणी लिहिली ती सुद्धा यशस्वी झाली. बंगाली चित्रपटक्षेत्रात त्यांचे नाव झाले. ती पाहून तिचे हिंदीत रूपांतर करण्यासाठी बिमल रॉय यांनी सलिल चौधरी यांना मुंबईला पाचारण केले.

 सलील चौधरीबद्दल बोलायचे झाल्यास हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की त्यांनी चित्रपटातील संगीताचा वापर  केवळ विधागत नीरसतेतून बाहेर काढला नाही तर त्याला प्रबोधन आणि बांधिलकीच्या लोकशाही चिंतेशी जोडले आहे.  त्यांच्या गाण्यात, भारतीय आणि पाश्चिमात्य या दोन्ही सांगीतिक संस्कृतीचा अप्रतिम मिलाफ आढळतो. तसेच पारंपारिक वाड्यातून देक्गील नवनवीन सुरावटी काढून, गाण्यालाच वेगळे परिमाण देण्याचा त्यांचा प्रयत्न लक्षणीय ठरतो.सलीलदा हे केवळ संगीतकार नव्हते, ते लेखक आणि कवीही होते.  'दो बीघा जमीन' सारख्या उत्तम चित्रपटाची कथा त्यांनी लिहिली.  त्यामुळे त्यांचे कार्य आणि चित्रपटातील योगदानाकडे  केवळ सरगमी गोडवा म्हणून पाहणे योग्य नाही.

संगीतप्रेमींना आपल्या मधुर संगीत लहरींनी डोलायला लावणारे सलिल चौधरी असे पाहिले संगीतकार होते, ज्यांनी पाश्चात्य शास्त्रीय संगीत आणि भारतीय लोकगीतांचे फ्यूजन सादर केले.  सलीलदा यांनी पहिल्यांदा 'छाया' या चित्रपटातील 'इतना ना मुझे तू प्यार बढा, कि मैं इक बादल आवारा' या गाण्यात मोझार्टचा वापर केला.  त्यांनी 'मधुमती' चित्रपटातील 'आजा रे, मैं तो कब से  खड़ी इस पार' या गाण्याच्या माधतामातून  पाश्चात्य शास्त्रीय संगीताचा हिंदी माध्यमात वापर केला. 

सलिलदा आणि गुलजार यांच्या जोडीने अनेक संगीतातील अनेक संस्मरणीय रत्ने वाटली आहेत.  'आनंद'हा चित्रपट सलिलदांच्या हृदयाच्या अगदी जवळचा होता.  गुलजार यांनी या चित्रपटात दोन गाणी लिहिली पण फक्त काहीच लोकांना माहित आहे की सलील दा यांनी योगेशला या चित्रपटासाठी विशेषतः दोन गाणी लिहायला सांगितली. ज्यात 'कही दूर जब दिन ढल जाये' आणि 'जिंदगी कैसी है ए पहेली' यांचा समावेश आहे.  सलीलदा यांची चित्रपट जगतातील सर्वात प्रायोगिक संगीतकार म्हणून आठवण काढली जाते.

आपल्या संगीताने त्यांनी मानवतेच्या त्या पैलूंना स्पर्श करणे सुरू ठेवले, जे त्याच्या आधी संगीताच्या कोमलतेच्या नावाखाली दुर्लक्षित केले जात होते.  बिमल रॉय, ख्वाजा अहमद अब्बास, राज कपूर, साहिर लुधियानवी आणि शैलेंद्र यांसारखे लेखक-कवी आणि चित्रपट निर्माते यांनी हिंदी चित्रपटसृष्टीत  नव-वास्तववाद युगाला ठळकपणे आणले, अशांमध्ये सलीलदा यांचे नाव प्रामुख्याने समावेश होते.

त्यांचा जन्म 19 नोव्हेंबर 1922 रोजी बंगालच्या चोबिस परगणा जिल्ह्यातील सोनारपूर गावात झाला.  त्यांना सुरुवातीपासूनच पाश्चात्य शास्त्रीय संगीताची आवड होती.  त्यांचे बालपण मोझार्ट आणि बीथोव्हेन सारख्या महान संगीतकारांच्या सावलीत गेले. त्यांच्या या छंद आणि उत्कटतेमुळे त्यांना चित्रपटांमध्ये एक संगीत व्यवस्था तयार करण्यास प्रेरित केले, ज्यात स्थानिकतेपासून ते पाश्चात्य संगीताच्या मोकळेपणापर्यंत सर्वकाही समाविष्ट होते.  सलीलदा हे संगीताचे उत्तम समीक्षकही होते.  त्यांच्या समकालीन गायक-संगीतकारांमध्ये त्यांच्या टीकेमुळे त्यांच्या मतभेदाच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत.  विशेष म्हणजे सलीलदा विनोदाने स्वतःला 'मोझार्ट रिबॉर्न' म्हणत असत.

त्यांचे संगीतावरील प्रेम असे होते की, चहाच्या बागेत काम करणाऱ्या कामगारांसोबत बसूनही त्यांनी त्यांच्या संगीताबद्दल जाणून घेतलं, समजून घेतलं. त्यांनी वयाच्या सहाव्या-सातव्या वर्षीच हार्मोनियम, सतार आणि बासरी वाजवायला सुरुवात केली.  तो ब्रिटीश राजवटीचा काळ होता, ज्याच्या विरोधात सलीलदा यांनी त्यांचे पहिले गीत 'बिचार पती तुमार बिचार' संगीतबद्ध केले, जे त्या काळात खूप लोकप्रिय होते.  1945 मध्ये अंदमान तुरुंगातून परतल्यानंतर त्यांनी हे गाणे लिहिले.  त्याच वेळी, त्यांनी विद्यार्थी चळवळीत उडी घेतली आणि भारतीय जननाट्यसंघ (IPTA) मध्ये सामील झाले.

महायुद्धाच्या काळात ब्रिटिश सरकारने बंगालच्या तांदूळ उत्पादनावर कब्जा केला.  फिरंगींच्या या जबरदस्तीमुळे नंतर लाखो लोक उपासमारीने मरण पावले.  या दुःखद अनुभवावर सलीलदा यांनी एका चित्रपटाची कथा लिहिली, जी त्यांनी हृषिकेश मुखर्जीच्या माध्यमातून विमल राय यांच्यापर्यंत पोहोचवली.  अशाप्रकारे, ही कथा 1953 मध्ये 'दो बिघा जमीन' या चित्रपटाच्या रूपात पडद्यावर दिसली.

1949 मधील 'परिवर्तन' हा चित्रपट सलिलदांचा संगीतकार म्हणून पहिला चित्रपट होता.  त्यांनी बंगाली, हिंदी, मल्याळमसह 13 भारतीय भाषांमधील चित्रपटांसाठी संगीत दिले.कहीं दूर जब दिन ढल जाए’, ‘मैंने तेरे लिए ही सात रंग के सपने चुने, ‘इतना ना मुझसे तू प्यार बढ़ा’, ‘न जाने क्यों होता है यह जिंदगी के साथ’आणि ‘धरती काहे पुकार के’  सारखी अजरामर गाणी के सलीलदा यांचे निधन 5 सप्टेंबर 1995 रोजी निधन झाले, परंतु त्यांचे संगीत विश्व पुढचा बराच लक्षात ठेवला जाईल. -मच्छिंद्र ऐनापुरे, जत जि. सांगली