जगातील प्रसिद्ध पर्वतरांगांपैकी एक असलेल्या हिमालयात पृथ्वीवरील पर्यावरणीय विविधता विपुल प्रमाणात आहे. तसेच भारतासारख्या देशासाठीसुद्धा हिमालय म्हणजे एक फार मोठे संरक्षण कवच आहे. याशिवाय अध्यात्मिक दृष्टीकोनातून हिमालयाचे वर्चस्व सर्वश्रुत आहे. हे जगातील छत्तीस प्रमुख जैवविविधता क्षेत्रांपैकी एक आहे. साडेपाच दशलक्ष चौरस किलोमीटर क्षेत्रामध्ये पसरलेल्या या पर्यावरणीय प्रणालीमध्ये हजारो प्राणी व वनस्पती वास करीत आहेत. भारतीय प्राणी सर्वेक्षण (झेडएसआय) च्या 2018 च्या अहवालानुसार हिमालयात तीस हजार तीनशे सत्त्याहत्तर प्रजाती आणि त्यांच्या पोटजाती आहेत.
हिमालयात किती प्रकारच्या वनस्पतींच्या प्रजाती अस्तित्त्वात आहेत याचा अचूक आकडा अद्याप उपलब्ध झालेला नाही. तथापि, बोटॅनिकल सर्व्हे ऑफ इंडियाच्या मते, देशभरात एकोणपन्नास हजाराहून अधिक वनस्पतीच्या प्रजाती आणि पोटजाती आहेत. यापैकी साडेदहा हजार वनस्पतीच्या प्रजाती प्रत्यक्षात बियाणे वनस्पतींच्या (सीड प्लान्ट) प्रकारात येतात. हिमालयीन ऑर्किड वनस्पती जगातील सर्वात प्राचीन वनस्पतींपैकी एक आहे. जर्दाळू, हिनसार, किंगोड, खैनु, तुंग, खिकोड, भीनू, आम्रा, किमु, ग्युलर, भमोरा, भिनू यासह शंभराहून अधिक वन्य फळे आहेत. अशा अनेक वनस्पतींच्या प्रजाती आहेत, ज्या पर्वताला नैसर्गिक समृद्धी देतात.ते हिमालयात सातशे मीटर ते सुमारे तीन हजार मीटर उंचीवर आढळतात. उत्तराखंड राज्यात सुमारे अडीचशे प्रजातींची ओळख पटली गेली आहे, पण आज बहुतेक प्रजाती आपले अस्तित्व गमावण्याच्या मार्गावर आहेत. जीवशास्त्रज्ञ म्हणतात की, किमान पाच किंवा सहा प्रजाती नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहेत, स्कारलेट गॅला, सुपर चीफ, आर्गन स्पोर मुख्य आहेत.
तज्ञांचे मत आहे की, ऑर्किड्स आणि इतर दुर्मिळ प्रजाती जतन करण्यासाठी या वनस्पतींचे आर्थिक महत्त्व समजून घेणे आणि स्थानिक लोकांसाठी उपयुक्त बनविणे आवश्यक आहे. उत्तराखंड सरकार असा दावा करत आहे की, त्यांना ऑर्किडला पर्यावरणीय पर्यटनाचे साधन बनवायचे आहे, जेणेकरून राज्यातील लोकांना त्यातून उत्पन्न मिळू शकेल आणि संवेदनशील भागात आढळणाऱ्या अशा वनस्पतींबद्दल जागरूकता वाढू शकेल. अशा बर्‍याच प्रजाती आहेत ज्यांचे महत्त्व अद्याप आम्हाला माहित नाही, परंतु उद्या असे होऊ शकते की अशा प्रजाती त्याच्या गुणांमुळे खूप महत्वाची होईल.
या दृष्टीने जैवविविधता वाचवण्याची मोठी गरज आहे. वनस्पतींचे व्यावसायिक महत्त्व आता जगभर अनुभवले गेले आहे. पेयातील औषधी वनस्पतींच्या सुगंधाने त्याचे मूल्य कित्येक पटीने वाढते. उदाहरणार्थ, यासरगंबा किडे डोंगरावर गवत असलेल्या वनस्पतींमध्ये विखुरलेले आहेत. आयुर्वेदात हे मृत कीटक वापरले जातात, जे बर्‍याचदा अत्यंत दुर्मिळ औषधी वनस्पतींच्या प्रकारात असतात. औषधी वनस्पतींच्या संवर्धनासाठी हिमालयी प्रदेशात अनेक प्रकल्प सुरू आहेत. औषधी वनस्पतींचे जागतिक बाजार जलद उदयास येत आहे. म्हणूनच, सततचे व्यवस्थापन फार महत्वाचे आहे.
आज विडंबन म्हणजे मानवी हस्तक्षेपामुळे हिमालयाचे महत्त्व कमी करण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. आणि हे सर्व अशा परिस्थितीत घडत आहे, जेव्हा जगातील अनेक शास्त्रज्ञांनी हे सिद्ध केले की, धरणे ही पर्यावरण आणि जगासाठी, देशांसाठी एक गंभीर धोका आहे. इथली धरणे हळूहळू कमी केली जात आहेत. गेल्या काही दशकांपासून हिमालयीन प्रदेशाचे इतके अंधाधुंद शोषण केले गेले आहे की इकोसिस्टम गोंधळात पडली आहे. 2013 मध्ये उत्तराखंडमधील शोकांतिकेमागील मुख्य कारण म्हणजे पर्यावरण छेडछाड होय.
हिमालयी प्रदेशात भूस्खलनघटना घडत आहेत, परंतु समस्या अशी आहे की, हिमालयाचे संरक्षण ही संपूर्ण देशाची जबाबदारी आहे असे आमचे सरकार कधीही मानत नाहीत. तो देशाचा अभिमान आहे, स्वाभिमान आहे, जीवन आहे. पाणी, हवा, माती, वन इत्यादी जीवनाचा आधार असलेली सर्व मैदाने हिमालयाची निर्मिती आहेत. आजही हिमालय हा देशाच्या जवळपास पस्तीस टक्के लोकसंख्येचा आधार आहे. जर त्याच हिमालयातील पर्यावरणावर परिणाम झाला, तर आपला देश बाधित झाल्याशिवाय कसा राहील बरं!
हिमालयातील बर्‍याच भागात अति आणि अनियंत्रित खाणींमुळे जंगले आणि शेतीचे मोठे नुकसान झाले आहे. खाणींमुळे भूस्खलन आणि पूर या समस्येने इथल्या बर्‍याच ठिकाणी भयंकर रूप धारण केले आहे. हजारो खेड्यांमध्ये आज अस्तित्वाचे संकट आहे. खरं तर, वन्य शोषण, जंगलातील आग आणि इतर नैसर्गिक कारणांमुळे आज उंच हिमालयी प्रदेशात औषधी वनस्पती आणि औषधी प्रजाती नष्ट होत आहेत. अलीकडेच असा इशारा देण्यात आला की, हिमालयीन प्रदेश वांझ होण्याच्या दिशेने जाऊ लागला आहे.
यामुळे पर्वतीय प्रदेशांच्या पर्यावरणाला गंभीर धोका निर्माण झाला आहे. डोंगराळ प्रदेशात पर्यटनाला चालना मिळणे हे स्थानिक लोकांच्या रोजगाराच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे मानले जाऊ शकते, परंतु एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी की, हिमालयीन सरकारे हॉटेल्स, पिकनिक स्पॉट्स, शॉपिंग मॉल इत्यादी विकसित करतात. खाणकाम व इतर विकास प्रकल्प व रस्त्यांच्या विस्ताराच्या नावाखाली खासगी कंपन्यांना मनमानीपणे पर्वत व झाडे तोडण्यास परवानगी देत आहेत, ज्यामुळे हिमालयाचे मोठे नुकसान होत आहे.
अशा परिस्थितीत हा प्रश्न पडतो की हिमालय कोणी वाचवावे? या संदर्भात, निसर्गाच्या संवर्धनाचे हे सिद्धांत इतके अर्थपूर्ण नाही की केवळ त्याचा उपभोग घेणारेच वाचवले पाहिजेत, कारण हिमालयातील रहिवासी जास्त फायदा घेत नाहीत आणि ज्यांचा फायदा घेतात त्यांना त्याच्या संरक्षणामध्ये कोणताही रस नाही.
देशातील वाढती शहरे, त्यांच्या अमर्यादित गरजा आणि लक्झरी राहणीमानाची आसक्ती यामुळे पृथ्वीचे संतुलन बिघडले आहे. आज मोठ्या धरणांनी शहरांमध्ये उर्जा आणि उद्योग आणले, परंतु हिमालयातही निर्जन आणि भीतीचे वातावरण निर्माण केले. म्हणूनच, संसाधनांच्या योग्य वितरणासह, रोजगार आणि व्यवसायाला पर्यावरणाशी जोडण्याची आवश्यकता आहे, जेणेकरुन लोक स्वत: ते वाचविण्यासाठी पुढे येतील. लोकांना एकत्र जोडून हिमालयाची काळजी करायला अजून वेळ आहे. अन्यथा हिमालयातील रिकामी जागा आपल्याला आणखी चिंतेत टाकेलं.
हिमालयातही जीवन आहे, जीव आहे, म्हणून ते जतन करण्याची गरज आहे. वन्यजीव आणि वनस्पती प्रजाती आणि परिसंस्था ते पर्यावरणीय सेवांबरोबरच, त्यांच्या संवर्धनाची जबाबदारी केवळ जागतिक पातळीवरच नव्हे, तर प्रादेशिक आणि स्थानिक पातळीवरदेखील असली पाहिजे. हिमालय संरक्षणाच्या मोहिमेचा गांभीर्याने विचार केल्यास त्यास स्थानिक लोकांच्या जीवनाशी जोडणे आवश्यक असेल. हिमालयाच्या उन्नतीसाठी अधिक चांगले होईल, कारण त्यांचे जीवन त्यांचे पाणी, जंगल आणि जमिनीशी जोडलेले आहे. स्थानिक स्रोतांवर आधारित रोजगाराची व्यवस्था हिमालय वाचविण्यातही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावू शकते. संसाधने जतन केली जातील, तर पारिस्थितिकी तंत्रातही सुधार होईल आणि नवीन रोजगार देखील तयार होतील.
हिमालयांच्या शोकांतिकेशी संबंधित एक घटना अशीही आहे की, हिमालय मानववस्तीहीन होत आहे. स्थानिकांना आता रोजगार व शहरी सुविधांसाठी गावे सोडण्यास भाग पाडले जात आहे. अशा परिस्थितीत हिमालय आगामी काळात वांझ पर्वतासारखे राहील. हिमालयी क्षेत्राकडे दुर्लक्ष करणे म्हणजे आपला जीव धोक्यात घालणे म्हणून, सर्वप्रथम सरकार म्हणवून घेणाऱयांनी विकासाच्या बाबतीत त्यांचे विचार बदलणे आवश्यक आहे. विकास असा असावा की, यामुळे पर्यावरणाची चिंतादेखील दूर होईल.
No comments:
Post a Comment