... आणि मोहीम फत्ते झाली

     माझे नाव रितु कारीधाल.उत्तर प्रदेशची राजधानी लखनौमध्ये मी लहानाची मोठी झाले.मला लहानपणापासूनच चंद्र-तार्‍यांविषयी कुतूहल होते. शालेय दिवसांत रात्री घराच्या छतावर जाऊन कित्येक तास तार्‍यांचे निरीक्षण करीत असे. खूप सारे प्रश्‍न डोक्यात उठायचे. घरच्यांकडून याची उत्तरे मिळायची नाहीत,मग पुस्तकांमध्ये त्यांचा शोध घ्यायची. पण लवकरच एक गोष्ट कळली की, चंद्र,तारे या रहस्यमय जगाची माहिती जाणून घ्यायची असेल तर यासाठी अंतराळ विज्ञानाचा अभ्यास करावा लागेल.

     बाबा सुरक्षा सेवेत होते. चार भाऊ-बहीण असलेल्या आमच्या कुटुंबात मुलींच्या शिक्षणासाठी पूर्ण मोकळीक होती. आमच्या मध्यमवर्गीय कुटुंबात वायफट खर्चाला थारा नव्हता. आम्ही दोघे भाऊ आणि दोघी बहीणी होतो. आम्हाला नावाजलेल्या शाळेत घातलं होतं,पण ट्युशन किंवा कोचिंगची सुविधा कधी मिळाली नाही. शाळेनंतर आम्ही घरीच स्वत: अभ्यास केला. मी दहावी पास झाल्यावर अंतराळ विज्ञान शिकायचं ठरवून टाकलं होतं. बारावीत चांगले गुण मिळवण्यासाठी रात्रीचा दिवस केला. आईने आम्हा दोघी बहिणींवर घरकामासाठी कधी जबरदस्ती केली नाही. त्यांचे एकच स्वप्न होते की, त्यांनी शिकून-सवरून स्वत:च्या पायावर उभे राहावे. आई दिवसभर घरकामात व्यस्त असायची. मी रात्री उशीरापर्यंत अभ्यास करायची,तोपर्यंत तीही जागी राहायची. ती स्वत: थकली असली तरीदेखील आम्हाला घरातले कुठले काम सांगायची नाही.

     चंद्र-तार्‍यांविषयी माझ्यामध्ये इतकी उत्कटता निर्माण झाली की, मी विज्ञानावरील लेखन वाचण्याचा सपाटाच लावला.  सायन्सशी संबंधीत बातम्या मी अगदी मनापासून आणि बारकाईने वाचत असे. वर्तमानपत्रातील कात्रणे सांभाळून ठेवू लागली. नंतर कॉलेजमध्ये शिक्षकांशी त्याबाबत चर्चा करायची. पदवीबरोबरच गेट परीक्षेची तयारी करू लागले. गेट उत्तीर्ण झाल्यावर इंडियन इंस्टीट्यूट ऑफ सायन्स येथून एयरोस्पेस इंजिनिअरिंगमध्ये मास्टर्सची डिग्री मिळवली. यानंतर इस्त्रोकडून बोलावणे आले. ही 1977 ची गोष्ट आहे. इस्त्रोमध्ये काम करण्याची संधी मिळणे म्हणजे फार मोठी गोष्ट होती. माझ्या आनंदाला पारावार उरला नव्हता. ध्येयाच्या दिशेने माझे पहिले पाऊल पडत होते. मला इस्त्रोच्या बेंगळुरू सेंटरमध्ये प्रशिक्षण घ्यावं लागणार होतं. लखनौपासून जवळपास दोन हजार किलोमीटरचा प्रवास होता. मी दोन दिवसाच्या प्रवासानंतर बेंगळुरूला पोहचले. आईला काळजी वाटत होती, मुलगी इतक्या दूर एकटी कशी राहील,पण तरीही मनावर दगड ठेवून आईने मला अगदी आनंदाने जायला परवानगी दिली.

     इस्त्रोमध्ये आल्यावर खरोखरच तार्‍यांच्या दुनियेत आल्यासारखे वाटले. खरे तर त्या दिवसांमध्ये फारच कमी महिला शास्त्रज्ञ होत्या. मला काही महत्त्वाच्या प्रोजेक्टवर काम करण्याची संधी मिळाली. मंगळयानची जबाबदारी अचानक मिळाली. नुकताच आमचा एक महत्त्वाचा प्रोजेक्ट पूर्ण झाला होता आणि मला सांगण्यात आले की, तुला मंगळयानावर काम करावं लागणार आहे. तो क्षण खरंच रोमांचित होता. फक्त अठरा महिन्यात प्रोजेक्ट पूर्ण करायचा होता. अमेरिका,रशिया,जपान आणि चीन या सर्व प्रगत देशांनी प्रयत्न केला होता. यातल्या कुठल्याही देशाची मोहीम पहिल्या प्रयत्नात यशस्वी झाली नव्हती. इस्त्रोला पहिल्या टप्प्यातच यश मिळवायचं होतं. हे एक मोठं आव्हान होतं.

जबाबदारी मिळताच मी माझ्या टीमसोबत मंगळ मोहीम पूर्ण करण्याच्या कामाला लागले. सुरुवातीचे दहा महिने फारच व्यस्त गेले.      सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत प्रयोगशाळेतच व्यस्त राहायची. संध्याकाळी घरी आल्यावर मुलांचे जेवण, त्यांचा अभ्यास वगैरे तपासल्यानंतर पुन्हा रात्री बारा वाजता ऑफिसात जायची. पहाटे चार वाजेपर्यंत टीमसोबत काम करून घरी परतायची. सकाळची सर्व कामे उरकून मुलांना शाळेत पाठवल्यावर पुन्हा ऑफिसात जायची. मोहिमेदरम्यान प्रत्येक क्षण आमच्यासाठी लाखमोलाचा होता. आम्हाला बारीक-सारीक गोष्टींवर काम करावं लागायचं. या मोहिमेशी शेकडो शास्त्रज्ञ आणि इंजिनिअर जोडले गेले होते. आम्हाला रात्रीचा दिवस करून मोहीम पूर्ण करायची होती.

     कित्येकदा मुले तक्रार करायची. तू उशीरा का येतेस? तू रविवार असूनही ऑफिसात का जातेस? मुलांना समजून सांगणं, कठीण होतं. पण माझ्या पतीने मला पूर्ण साथ दिली. त्यावेळेला माझी मुलगी पाच वर्षांची होती आणि मुलगा दहा वर्षांचा होता. त्यांना माझी उणीव जाणवायची, माझ्या पतीने ही बाजू सांभाळून घेतली.

     दहा महिन्यात मोहीम प्रक्रियेतून महत्त्वाचे सॉफ्टवेअर तयार करण्यात आले. शेवटी तो ऐतिहासिक क्षण जवळ आला, त्याची सर्वांनाच अनावर प्रतीक्षा होती. 24 सप्टेंबर 2014 रोजी मंगळ मोहीम यशस्वी झाली. ही जगातली पहिली मोहीम होती, जी पहिल्याच प्रयत्नात यशस्वी झाली होती. आमच्या सर्वांच्या नजरा कॉम्प्युटरवर खिळल्या होत्या. सर्व काही नियोजनानुसार व्यवस्थित चालले होते. आमच्या सर्वांच्या हृदयाचे ठोके वाढले होते. आणि मोहीम यशस्वी झाल्याचे संकेत मिळताच, आम्ही अत्यानंदाने जल्लोष केला. ही जगातील सर्वात स्वस्त मंगळ मोहीम ठरली. विशेष म्हणजे या मोहिमेत माझ्यासोबत आणखी काही महिला शास्त्रज्ञांनी महत्त्वाची भूमिका निभावली होती. यानंतर लोक मला रॉकेट वुमेन म्हणून ओळखू लागले. 2007 मध्ये युवा शास्त्रज्ञ अ‍ॅवार्ड देऊन माझा गौरव केला गेला. सध्या मी चंद्रयान-2 या मोहिमेवर काम करीत आहेत. याच वर्षी तो लॉन्च केला जाणार आहे.