गुलशन बावरा

७ ऑगस्ट स्मृतीदिन
" आजचे संगीतकार अशा पिढीतील आहेत की, जिथे इंग्रजी खाल्ली जाते, पांघरली जाते आणि अंथरली जाते. बहुतांश फिल्मकार विदेशी अनुकराणाचे सराईत असल्याने तेही त्याच पश्चिमात्य चश्म्यातून पाहत आहेत. फिल्मकार अशा कबुतरासारखे आहेत की, मांजराकडे पाहत विश्वासाने डोळे बंद करून घेतात की, मांजराने आपल्याला पाहिलेच नाही....." हे परखड विचार आहेत, देशभक्तीने भारावून जायला लावणार्‍या ' मेरे देश की धरती....'सारखे यादगार गीत रचणार्‍या गुलशन बावरांचे !
गुलशन बावरा यांनी २००८ मध्ये इहलोकीची यात्रा संपवली. ७ ऑगस्ट हा त्यांचा स्मृतीदिन. त्यांच्या निधनापूर्वी त्यांनी एका मुलाकतीत वरील विचार मांदले होते. विसाव्या शतकात सर्वाधिक लोकप्रिय झालेल्या ' मेरे देश की धरती, सोना उगले उगले हीरे-मोती' या 'उपकार' मधील गीतासारखे गीत पून्हा लिहू शकत नाही, हे सांगताना आज पंडीत नेहरू अथवा लालबहाद्दूर शास्त्रींसारखे लोक  कुठे आहेत? असा सवालही उपस्थित केला होता.
आपल्या तत्त्वाशी निष्ठा राखणार्‍या गुलशन बावरांचे बालपण अत्यंत यातनामय, खडतर गेले. ११ एप्रिल १९३९ मध्ये लाहोरजवळच्या शेखपुरात त्यांचा जन्म झाला. फाळणीसमयी त्यांचे वय अवघे आठ वर्षांचे होते. फाळणीच्या दंगलीत त्यांच्या आई विद्यादेवी यांची दोघा भावांसमक्ष गोळ्या घालून हत्या करण्यात आली होती. वडिलांना दंगलखोरांनी तलवारीने हल्ला करून त्यांच्या शरीराचे तुकडे-तुकडे करून अत्यंत क्रूरपणे मारले होते. शेतात लपत्-धपत लष्कराच्या मोटरीतून जयपूरला आपल्या भावाअकडे पळून आले होते. भजन, गीत लिहिण्याचा छंद त्यांना वयाच्या सहाव्या वर्षापासून्च लागला होता. मोहल्यातल्या स्त्रिया भजनसंध्या गायच्या. त्या भजनाचे मुखडे आणि अंतरे गुलशन बावरांचेअसायचे. भावाच्या कुटुंबासह राहताना त्यांना मोठी आर्थिक चणचण भासायची. पुढे त्यांनी रेल्वेत अँप्लिकेशन केले. नऊशे उमेदवारांमध्ये परीक्षेत ते प्रथम आले. पहिली नियुक्ती कोटामध्ये झाली. मात्र त्याठिकाणी जागा रिक्त नसल्याने त्यांची मुंबईत गुडस क्लार्क ( १९५५) या पदावर नेमणूक झाली.त्या दिवसांमध्ये राजेंद्रकृष्ण , इंदीवर, शकील, शैलेंद्र, हसरत जयपुरी आणि मजरुह सुलतानपुरी यांच्या गीतांची धूम होती. मनोजकुमार यांच्याशी त्यांची मैत्री बनली. निर्मात्यांकडे कामासाठी वरचेवर चक्रा वाढल्याने ऑफिसमध्ये अनुपस्थिती वाढत गेली. अखेरीस  १९६१ मध्ये रेल्वेने ४५० रुपयांचा धनादेश हातात टेकवून त्यांना कायमची सुट्टी दिली.
कल्याणजी-आनंदजी यांच्याशी त्यांची ओळख झाली.त्यांनी रवींद्र दवे यांच्या 'सट्टा बाजार'साठी एक गीत लिहून घेतले. अन्य गीते शैलेंद्र आणि हसरत यांची होती. ' चांदी के चंद टुकडों के लिए ' सारखी गीत लाईन ऐकून शांतीभाई दवे यांनी , या मिसरुडे फुटलेल्या पोरात गहराई कमालीची आहे, असे प्रशस्तीपत्र दिले. तर कल्याणजी यांनी हा मुलहा गीतकार नव्हे तर बावरा आहे, असे कौतुकाचे शब्द दिले. तेव्हापासून गुलशन मेहाताचे गुलशन बावरा असे नामकरण झाले.
आपल्या पन्नास वर्षाच्या फिल्मी करिअरमश्ये गुलशन बावरा यांनी केवळ २५० गाणी लिहिली. त्यांनी कुणाशी, कशाशी समझोता केला नाही. त्यामुळेच त्यांच्या खात्यावर कमी गाणी जमा झाली. उपकार, सस्स्सी पुन्नू (राष्ट्रीय पुरस्कारप्राप्त), तीन चोर, गहरी चाल, ज्वारभाटा, झुठ्ठा कहीं का, जंजीर आणि जवानीसारख्या चित्रपटांमध्ये छोट्या-मोठ्या भूमिका साकारून आपला पेटप्रपंच सांभाळला. शेजारील अंजू नावाच्या सिंधी मुलीशी विवाह केला. त्यांना मुलबाळ नाही.
गुलशन बावरा यांचे नशीब 'उपकार' ( १९६७) मुळे चमकले. रेल्वेत कमाला असल्यामुळे  त्यांना पंजाबहून येणार्‍या सोन्यासारख्या पिवळाधमक गव्हाचे वॅगन भरून येत, हे त्यांनी पाहिले होते. ते पंजाअबी होतेच. चटकन त्यांच्या डोक्यात ट्युब पेटली. 'मेरे देश की धरती सोना उगले...! मनोजकुमारला गाणे ऐकवले. त्यांनी त्याचा'उपकार' मध्ये वापर केला. पुढे हे गीत राष्ट्राचे एकप्राकारे दुसरे राष्ट्रगीतच बनले.
आपल्या २५० गाण्यांपैकी १५० गाणी गुलशन बावरांनी एकट्या आर.डी. बर्मन यांच्यासाठी लिहिली. रमेश बहल, राकेश रोशन, रणधीर कपूर, आणि पंचम या संगीतकारांशी त्यांची दाट मैत्री होती. पंचम गुलशन यांना डमी गीत द्यायचे. त्यात मुखडे आणि अंतरे बसवण्याचे काम गुलशन बावरांना करावे लागायचे. त्यामुळेच गुलशन यांनी सीधीसाधी , मोकळी गीते पंचमसाठी लिहिली.जसे- 'हमने तुम को देखा, तुमने हम को देखा'
मध्यप्रदेश सरकारने त्यांना किशोरकुमार गौरव पुरस्कार जाहीर केला होता.पण हा पुरस्कार स्वीकारण्यापूर्वीच त्यांनी 'एक्झीट' घेतली.