मुंबई आणि सिनेमा

      मुंबई ही महाराष्ट्राची राजधानी आहे तशी ती कलेच्या क्षेत्रातलीही राजधानी आहे असं म्हणायला हरकत नाही. पुणं हे कलेचं माहेरघर असलं तरी खऱ्या अर्थाने सिनेमा, सिरियल्स, नाटक यांची निर्मिती प्रक्रिया मुंबईत होते.सतीश राजवाडेच्या 'मुंबई-पुणे-मुंबई'ने मिळवलेल्या यशानंतर आता त्याचा हिंदी रिमेक येऊ घातलाय. 'मुंबई-दिल्ली-मुंबई' असं त्याचं नाव असून हिंदीत गेलेल्या अनेक मराठी दिग्दर्शकांप्रमाणे सतीश बॉलिवुडमध्ये आपला ठसा उमटवायला सिद्ध झाला आहे. 

     डॅनी बोएल निर्मित "बॉम्बे वेलवेट", राम गोपाल वर्मांचा ''बिझिनेस मॅन" आणि "डीपार्टमेंट", अंकुश भट्ट यांचा "भिंडी बझार आय. एन. सी", संजय सिंह मस्तान यांचा "मुंबई चकाचक" आणि एकता क "मुंबई सालसा" (२००७), "स्लमडॉग मिलीनेयर" (२००८), जाने तू ... या जाने ना(२००८), "मुंबई मेरी जान" (२००८), आणि "तुम मिले" (२००९) इत्यादी चित्रपटात दाखवला गेला आहे.
      मुंबई हा विषय समाजाला आणि सर्व धर्मांना बांधून ठेवतो. मुंबई हे भारतातील एकमेव शहर आहे जे तुम्हाला संधी प्रदान करते आणि तुम्हाला जे काही करायचे आहे त्याची मुभा देते. संपूर्ण देशभरातून माणसे या शहरात महत्त्वाकांक्षा घेऊन येतात आणि बहुतांश लोकांच्या त्या साकार होतात. मुंबई हे यशाचे रूपक आहे, या शहराचे सर्वांनाच प्रचंड आकर्षण आहे. मुंबईकर मुंबईला अत्यंत पूज्य मानतात तसेच मुंबईकरांना मुंबई बद्दल अतोनात आपुलकी वाटते आणि त्यावर नित्सिम प्रेम करतात. मुंबईच्या विश्वव्यापी आकर्षणाचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे ह्या शहराची सर्वदेशीय तत्त्वे आहेत. मुंबई हे शहर असे आहे जे कधीच झोपत नाही. जो कोणी इथे येतो, तो इथलाच होऊन जातो. "ए दिल है मुश्किल.. " ह्या गाण्या मध्ये मध्ये गीता दत्त गाते तेच खरे "ये हैं मुंबई मेरी जान".  जुलै १८९६ मध्ये ‘अरायव्हल ऑफ दी ट्रेन’, ‘बेबीज डिनर’ यासारख्या ल्यूमिए बंधूच्या चित्रपटापासून स्फूर्ती घेऊन सावेदादा (हरिश्चंद्र भाटवडेकर) यांनी नोव्हेंबर १८९९ मध्ये ‘द रेस्लर्स’ आणि ‘मॅन अँड मंकी’ हे दोन लघुपट बनविले. कलकत्त्यामध्ये रॉयल बायोस्कोपच्या हिरालाल सेन आणि त्यांच्या बंधूंनी सात बंगाली नाटकांची दृश्ये व नृत्ये चित्रीत करून फेब्रुवारी १९०१मध्ये पडद्यावर दाखविली. आता हा इतिहास वाचताना स्व. दादासाहेब फाळक्यांना आपण भारतीय चित्रपटसृष्टीचे जनक का म्हणतो, असा प्रश्न तुम्हाला पडणे अत्यंत स्वाभाविक आहे. त्यासाठी थोडं पुढे जायला हवं.
     मोठ्या महानगरांचे आकर्षण सगळ्यांनाच आहे. मुंबई, रंगून, लंडन, लाहोर, बगदाद, न्यूयॉर्क, दिल्ली अशा अनेक  जगभरातल्या मोठ्या शहरांचा उल्लेख, तिथे घडलेले किस्से, घटना, कथा- कादंबर्‍यांमध्ये सतत येत राहतात. आपला बॉलीवूड सिनेमाही मग  याला अपवाद कसा असणार?  बॉलीवूडच्या अनेक  सिनेमामध्ये अशी पुष्कळ महानगरे दिसली आहेत. त्यांच्या नावावर चित्रपट आले आहेत. मुंबई तर सगळ्यांची आवडती आहे.  विशेष म्हणजे भारतीय सिनेमाचा इतिहास आणि निर्मिती सुरूवात मुंबईतूनच  झाली. अशा या मुंबईच्या नावानेही चित्रपट निघाले, मुंबईच्या नावावरून तब्बल १०१ चित्रपट निघाले आहेत. यात डॉक्युमेंट्री, चित्रपट, टेलीफिल्म यांचा समावेश आहे.

     मुंबई या मायानगरीला पूर्वी बॉम्बे, बंबई या नावानेही संबोधले जात होते. त्यामुळे त्या नावावरूनही अनेक चित्रपट निघाले. ७ जुलै १८९६ रोजी लुमिअर बंधूंनी पहिल्यांदा मुंबईत आपल्या चित्रपटाचा शो केला होता. यानंतर ठिक दोन वर्षांनी १८९८ मध्ये हिरालाल सेन यांनी 'द फ्लॉवर ऑफ पर्सिया' ची निर्मिती व प्रदर्शन करून भारतातले पहिले चित्रपट निर्माता बनण्याचा बहुमान मिळवला.  काहीजणांचं म्हणणं आहे की, हरिश्चंद्र एस. भातवडेकर पहिले भारतीय निर्माता आहेत. ज्याम्नी १८९९ मध्ये 'द रेसलर्स' बनवला होता. मात्र भारतीय चित्रपटसृस्टीत ज्या शहराच्या नावे पहिला चित्रपट निघाला तो होता 'मुंबई'. १९०० मध्ये एफ. बी थानावाला यांनी दोन डॉक्युमेंट्री फिल्मे बनवली. एक होती, स्पलेंडिड न्यू व्यू ऑफ बाँबे आणि दुसरी होती, ताबूत प्रोसेशन एट कलाबादेवी बाँबे. स्वातंत्र्यापर्यंत २६ चित्रपट बनण्याचा विक्रमी इतिहाससुद्धा मुंबईच्याच नावावर आहे.

     मुंबई या नावावर  चित्रपट बनविण्याचे खरे श्रेय निर्माता, दिग्दर्शक नानूभाई वकील यांच्याकडे जाते.  त्यांनी १९३१ मध्ये 'अलबेली बंबई' नावाचा चित्रपट बनवला होता. अर्थात त्याबबतची विशेष माहिती आज उपलब्ध नाही.  भारताला स्वातंत्र्य मिळण्याअगोअदर जे काही चित्रपट निघाले त्यात बलवंत भट्ट दिग्दर्शित आणि लल्लू भाई आणि पन्ना राणी अभिनित बंबई की मोहिनी ( १९३४), रसिक भट्ट दिग्दर्शित लल्लू भाई, गुलाब आणि पन्ना राणी अभिनित बंबई की सेठानी ( १९३५), नंदलाल जसवंत लाल दिग्दर्शित रुबी मेयर्स आणि डी बिलिमोरिया अभिनित बंबई की बिल्ली ( १९३६) , नानूभाई वकील दिगदर्शित चंदाबाई, हदी, जाल आणि नूरजहां अभिनित ' मिस्टर अँड मिसेज बाँबे ( १९३६), सर्वोत्तम बदामी दिग्दर्शित शोभना समर्थ, सविता देवी व ई बिलिमोरिया अभिनित बंबई की सैर ( १९४१), आणि होमी वाडिया दिग्दर्शित आणि नादियाचा स्टंट चित्रपट बंबईवाली ( १९४१) चित्रपट प्रदर्शित झाले. दोन विदेशी कंपन्यांनीही इंग्रजी भाषेत बंबई नावावर चित्रपट बनवले.

     ६ जानेवारी १९३४ रोजी अमेरिकेत प्रदर्शित झालेल्या दिग्दर्शक एडविन एल मरीन यांचा बाँबे मेल (१९३४) व अमेरिकेच्याच क्लॉरेंस ब्राऊन यांचा २७ जून १९४१ ला दे मेट इन बाँबे नावाचा रोमांटिक चित्रपट आला. स्वातंत्र्यानंतर मुंबई फिल्मोद्योगाची स्थापना झाली. मुंबई स्वप्नांची नगरी बनली. त्यामुळे चित्रपटांची नावे ठेवताना मुंबई शहरावर आपोआप जोर धरला जाऊ लागला. स्वातंत्र्यानंतर मुंबई नावावर पहिला चित्रपट निघाला तो,  बाँबे. १९४९ मध्ये प्रदर्शित झालेला हा चित्रपट सी आर. बजाज यांनी दिग्दर्शित केला होता. १९६० पर्यंत भारत आणि अमेरिकेमध्ये मुंबई नावावरून एकूण चार चित्रपटांची निर्मिती झाली. दिग्दर्शक केदार कपूर यांनी १९५७ मध्ये मिस बाँबे नावाचा चित्रपट बनवला. राज खोसला यांनी देव आनंद आणि सुचित्राला घेऊन १९६० मध्ये बंबई का बाबू बनवला. या दशकात इंग्रजी भाषेतसुद्धा दोन चित्रपट निघाले. फ्रेड एफ सीयर्स यांनी लास्ट ट्रेन फ्रॉम बाँबे ( १९५२), आणि टेरेंस फिशर यांनी १८३० च्या कालखंडावर आधारित क्राइम थ्रीलर ' द स्ट्रँग्लर्स ऑफ बाँबे ( १९५९) ची निर्मिती केली. यानम्तर मुंबई शीर्षक असलेल्या चित्रपतांची चलतीच सुरू झाली. एस.डी. नारंग दिग्दर्शित बंबई का चोर (१९६२), पी एल. संतोशी यांचा हॉली डे इन बॉंबे (१९६३), शांतीलाल सोनींचा मि. एक्स इन बाँबे ( १९६४) आणि जौहर इन बॉम्बे( १९६७), ख्वाजा अहमद अब्बास यांचा बंबई की रात की बाहो में ( १९६८) व एस रामनाथन यांचा बॉम्बे टू गोवा( १९७०)

     १९८० मध्ये शिबू मित्रा यांनी बंबई का महाराजा ( १९८०) दिग्दर्शित केला. तर दिग्दर्शक बृज याम्नी बॉम्बे ४०५      ( १९८०)   आणला.  या  दशकातसुद्धा  दोन विदेशी निर्मात्यांनी  मुंबईच्या नावावर दोन चित्रपट काढले.  बाँबे टॉकी    (१९७०)  आणि डाकपिन सी ज्युनिअर बाँबे ( १९७९).जेम्स आयवरी दिग्दर्शित बॉम्बी टॉकी पोर्तुगिज कंपनीद्वारा निर्मिती एक रोमांटिक इंग्रजी चित्रपट होता. ज्यात शशी कपूर आणि त्याची पत्नी जेनेफर केंडेल यांनी प्रमुख भूमिका केल्या होत्या. डाकपिन सी ज्युनिअर बाँबे फिलीफिन्स भाषेत बनवला गेला होता.

     नव्वद दशकाच्या शेवटाला ज्या चित्रपटाने आंतरराष्ट्रीय स्तरावर खळबळ उडवून दिली तो सलाम बाँबे (१९८८) प्रदर्शित झाला. मीरा नायर यांच्या या चित्रपटाने अनेक पुरस्कार पटकावले. ऑस्करलाही धडक दिली. मनिरत्नम यांचा बॉम्बे ( १९९५) मुंबई दंगलीवर आधारित चित्रपटात अरविंद स्वामी आणि मनिषा कोईराला यांनी भूमिका केल्या. याच दशकात आणखी तीन चित्रपट प्रदर्शित झाले. सतीश रणदिवे दिग्दर्शित मुंबई टू मॉरिशस ( १९९१), विक्रम भट्ट दिग्दर्शित बंबई का बाऊ ( १९९६) आणि कैजाद गुस्ताद यांचा इंग्रजीबरोबरच हिंदीत डब करण्यात आलेला बॉम्बे बॉईज (१९९८)

     २०११ मध्ये  हिंदी, मल्याळम आणि इंग्रजी या तीन भाषेत तीन चित्रपट आले. २१ जानेवारी रोजी रिलीज झालेला अमिर प्रॉडक्शनचा मुंबई डायरीज धोबीघाट हिंदीत आला. त्याचे दिग्दर्शन किरण रावने केले होते. चित्रपट चालला नाही परंतु, सादरीकरन आणि नवा अंदाज यामुळे चर्चेत राहिला. जर्नादन यांनी ममूटी व रोमा यांना घेऊन मल्याळी भाषेत बॉम्बे मार्च (१९९३) बनवला होता. तर अमेरिकी दिग्दर्शक केविन ग्रँडी यांनी नाईट इन बाँबे आणला. २००७ मध्यी बनवला गेलेला जर्नी बॉम्बे टू गोवा( २००७) या काँएडी चित्रपटाचाही उल्लेख करावा लागेल. याचे दिग्दर्शन राजू पेंडुरकरने केले होते. यात राजू श्रीवास्तव, सुनील पाल आदी काँएडी कलाकारांनी काम केले होते. या दशकातील अन्य चित्रपटाम्मध्ये लीना कोपेल यांनी बॉम्बे ड्रीम्स (२००४), रिता रानी दिग्दर्शित बॉम्बे स्काइज (२००६) हा इंग्रजी चित्रपट आणि नागेश कुकनूरच्या बॉम्बे टू बँकॉक ( २००८) यांचा समावेश आहे.